Морфология – грамматикалық категориялар мен грамматикалық тұлғаларды зерттейтін тіл білімінің саласы. «Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы»
жүктеу/скачать 290.73 Kb.
|
| Күшейтпелі үстеулер
Қазіргі қазақ тіліндегі күшейткіш үстеулер заттың сындық қасиетін және қимыл, іс-әрекеттің белгі, сапасын, мөлшер, көлемін күшейтіп не солғындатып көрсету үшін қолданылады. Күшейткіш үстеулерге мына сөздер тобы жатады: ең, тым, өте, аса, орасан, нағыз, әбден, мүлде, кілең, өңкей, дәл, керемет, орасан, өрен т.б. Күшейткіш үстеулер негізінен сапалық сын есіммен тіркесіп қолданылып, сын есімнің күшейтпелі шырай түрін жасайды. Ақылды ой, алғыр сөз адамның ең жоғары қасиеті (Ғ.Мүсірепов). Күшейткіш үстеулердің көбі етістік алдына келіп, қалай? деген сұраққа жауап беріп қимылдың сапасын күшейтеді немесе солғындатып көрсетеді. Шешесі әбден таниды екен (М.Әуезов). Морфологиялық құрылысы жағынан күшейткіш үстеу тек негізгі түбір болып келеді. Ол басқа сөз таптарына жұрнақтар жалғану арқылы немесе бірігу, қосарлану, тіркесу арқылы жасалмайды. Мысалы, Өзге жұрт ойды нетсін, өңкей соқыр (Абай) деген мысалдағы өңкей үстеуі морфемдік бөлшектеуге келмейтін сөз. Мақсат үстеулері Қазіргі қазақ тіліндегі мақсат үстеулері қимыл, іс-әрекеттің болу мақсатын білдіріп, не мақсатпен? деген сұраққа жауап береді. Мақсат үстеуге жататын сөздер көп емес. Олар: әдейі, қасақана, жорта, әдейілеп. Мақсат үстеулері құрамы жағынан тек негізгі түбір болып келеді. Сөйлемде етістікпен тіркесіп, мақсат пысықтауыш қызметін атқарады. Құнанбай бағанадан әзіл салған да, әдейі соған шұқшиған (М.Әуезов) деген сөйлемде не мақсатпен? деген сұраққа жауап беріп пысықтауыш қызметінде тұрған үстеу - әдейі сөзі. Себеп-салдар үстеулері Қазіргі қазақ тіліндегі себеп-салдар үстеулер қимыл, іс-әрекет, амалдың болу, болмау себебін немесе салдарын (нәтижесін) білдіріп, не себепті? неге? деген сұраққа жауап береді. Себеп-салдар үстеулерге жататын сөздер мыналар: босқа, амалсыздан, бекерге, текке, лажсыздан, құр босқа, шарасыздан, жоққа т.б. Құрамы жағынан себеп-салдар үстеулер туынды түбір болып келеді. Олар көлемдік (барыс, шығыс) септік жалғауларының көнеленуі арқылы жасалады. Олар: бекерге, босқа, текке, жоққа, шарасыздан, амалсыздан, лажсыздан. Себеп-салдар үстеулер сөйлемде қимылдың жүзеге асу себеп-салдарын білдіріп, сөйлемнің себеп-салдар пысықтауышы қызметінде жұмсалады. Жандыкең лажсыздан өзінің артықтау кеткенін түсінді ме (Айымбетов). Топтау үстеулері Қазіргі қазақ тіліндегі топтау үстеулері қимыл, іс-әрекеттің жасалуының топтық сипатын білдіреді де, нешеден? қаншалап? деген сұрақтарға жауап береді. Топтау үстеулеріне жататын сөздер төмендегідей: біреулеп, екеулеп, көптеп, қос-қостап, топ-тобымен, он-оннан, бір-бірлеп т.б. морфологиялық құрамы жағынан топтау үстеулері туынды түбір күйінде және қосарланған, яғни күрделі туынды түбір күйінде кездеседі. Топтау үстеулерінің жасалу жолдары: 1) –лап (-леп), -дап (-деп), -тап (-теп) жұрнақтары жалғану арқылы жасалады. Олар: екеулеп, мыңдап, көптеп, аздап, қостап, жекелеп т.б. 2) Қосарлану арқылы жасалаған күрделі туынды түбір топтау үстеулері: қос-қостап, топ-тобымен, он-оннан, бір-бірлеп, бес-ондап т.б. Топтау үстеулері сөйлемде қалай? деген сұраққа жауап беріп, сын-қимыл пысықтауыш қызметінде жұмсалады. Жұмыскерлер жер барактарынан бір-бірлеп шығып айналаға тітіркене қарайды (Ғ.Мүсірепов). Үстеудің сөйлемдегі қызметі Үстеулер сөйлемде басқа сөздермен, көбіне, етістікпен қарым-қатынасқа түсіп, сөйлемнің бір мүшесі қызметін атқарады. Ол негізінен пысықтауыш қызметінде жұмсалады. 1.Үстеу семантикалық сипатына сәйкес қимылдың, іс-әрекеттің әр түрлі сын-сипаты, белгісін білдіреді. Осымен байланысты мезгіл пысықтауыш, мекен пысықтауыш, сын-қимыл, мақсат, себеп пысықтауыш бола алады. Жайнағаның қараңғы түнде құлындай шыңғырған дауысы естілді (С.Мұқанов). Тұра қаштым жалма-жан (Абай). Ерекше бір азап дүниесінен келгендей (М.Әуезов). Боранды күні ығып келе жатқан қойға араласып, бет-бетімен бөліп-бөліп әкетіп, талай қойды қырып шықты (Сонда). Оразбай жалғыз көзін төмен салып... (Сонда). Аңшылық өмірінде талай қыранды көріп өткен (Сонда) деген мысалдардағы түнде үстеуі қашан? деген сұраққа жауап беріп, қимылдың өту мезгілін білдіріп, мезгіл пысықтауыш қызметінде, жалма-жан, ерекше сөздері қалай? сұрағына жауап беріп, іс-әрекеттің амалын білдіріп, қимыл-сын пысықтауыш болса, төмен үстеуі қимылдың орнын білдіріп, қайда? деген сұраққа жауап беріп, сөйлемнің мекен пысықтауыш мүшесі қызметінде, ал талай үстеуі қанша? деген сұраққа жауап беріп, мөлшер пысықтауыш қызметін атқарып тұр. 2. Кейбір үстеу сөйлем аяғында жіктеліп, баяндауыш болады. Іркітің де сонда, өлген малдың тері-терсегі де сонда (Ғ.Мүсірепов) деген сөйлемдегі сонда үстеуі ІІІ жақ жіктік жалғауының нөлдік тұлғасында тұрып баяндауыш қызметін атқарып тұр. 3. Кейбірі атау септігінде тұрып, субстантивтеніп, бастауыш болады. Еріншектің ертеңі бітпес (Мақал). Біразы – уылжыған жас, бірқатары – сақалдары күректей мұжықтар (Ғ.Мүсірепов) деген сөйлемдердегі ертеңі, біразы, бірқатары атау септігінде тұрып, бастауыш қызметінде жұмсалып тұр. 4. Зат есіммен, сын есіммен тіркесіп келіп, кейде анықтауыш қызметін атқарады: бірталай уақыт өтті, бірен-саран адам көрінеді, осынша өнерді қалай игердің? 5. Сөйлемде септеліп, заттанып толықтауыш та болады. Бірталайымен қол алысып амандасты (Ғ.Мүсірепов). Талайды осы күні-ақ жүрмін көріп (С.Торайғыров) сөйлемдеріндегі бірталайымен, талайды үстеулері көмектес септігі мен табыс септігінде тұрып толықтауыш қызметін атқарып тұр. Бақылау сұрақтары: 1.Үстеудің сөз табы ретіндегі ерекшелігі. 2.Үстеу сөз табының грамматикалық ерекшелігі. 3.Үстеудің мағыналық топтары. Пайдаланылатын әдебиеттер: 1.Искаков А. Наречие в казахском языке. – Алма-Ата. 1960. 2.Төлеуов Ә.Сөз таптары. – Алматы. 1982. 3.Қазақ грамматикасы. – Астана.2002. 4.Оралбай Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. – Алматы. 2007. 5.Таңсықбаева Б. Қазіргі қазақ тіліндегі үстеудің сөзжасам жүйесі. КДА.- Алматы.2006 6.СаурықовЕ. Адвербиалдану процесінің құрылымдық семантикалық сипаты. КДА. 1998. 7.Ысқақов А.Қазіргі қазақ тілі. -Алматы, 1991. 8.Сыздыкова Г. Қазіргі қазақ тілі морфологиясы. –Алматы, 2012 жүктеу/скачать 290.73 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|