Foydalanilgan adabiyotlar ro‟yxati

163 
AN‟ANAVIY TEATRNING O„ZIGA XOSLIGI 
Bexzod Mamatqulov –
O„zDSMI Farg„ona mintaqaviy filiali,
Ta‟lim sifatini nazorat qilish monitoring rahbari. 
 
Annotatsiya. O„zbek an‟anaviy teatrining bosib o„tgan yo„llari, shakllari, 
uslub va vostilari, jamiyat hayotida tutgan o„rni, vazifalari, umumiy tarzda bo„lsa-
da bugungacha yetib kelgan va saqlangan. Ushbu maqolada an‟anaviy teatrning 
o„ziga xosligi atroflicha yoritilgan. 
Kalit so„zlar: teatr, qo„g„ichoq, ko„cha tomoshalari, dramaturgiya, niqob. 
Dunyo xalqlarining barchasida qadim zamonlardan beri turli bayramlar, 
to„y, marosimlar mavjud bo„lib, ular ko„pchilik ishtirokida o„tkazilgan va teatr 
san‟atining paydo bo„lishiga sababchi bo„lgan. Teatr san‟atining vujudga kelishi 
insoniyat taraqqiyotining tub negizlarini o„ziga singdirdi, ma‟lum qarash va 
an‟analarni turli shakllarda namoyon qildi. Dastavval og„zaki ijodni qamrab olgan 
san‟atning bu turi, yozma dramaturgiya paydo bo„lishi bilan mukammallashgan. 
Ayni shu jarayonlar to„g„risida qator nazariyalar paydo bo„lgan. Jumladan, 
professor Muhsin Qodirov an‟anaviy teatrning bosib o„tgan yo„li bo„yicha 
quyidagicha qarashni oldinga surgan. Unga ko„ra teatrshunoslar va etnograflarning 
XX asr davomida olib borgan tadqiqotlari tufayli o„zbek xalqi o„tmishida aksariyat 
hollarda og„zaki dramaturgiyaga asoslangan o„ziga xos milliy teatr san‟atiga ega 
bo„lganligi, kurtaklari ibtidoiy davrlarda paydo bo„lib, asrlar davomida jamiyat 
taraqqiyoti bilan bog„liq holda san‟at sifatida shakllanib, rivojlanib, bizning 
davrimizgacha yetib kelganligi aniqlangan. Fanda bu san‟at XX asr boshlarida 
paydo bo„lgan yevropa shaklidagi yangi o„zbek teatridan farqli o„laroq, an‟anaviy 
teatr nomini olganini ta‟kidlaydi. Shunga qaramasdan biz bugungacha an‟anaviy 
teatrning tarixi to‟liq yaratilgan deb ayta olmaymiz.
“…Butun tarixiy davrlar (I-IV, VIII-XII, XVI-XVII asrlar) mavhumligicha 
qolib kelayotir. Gap shundaki, o„tmishda an‟anaviy teatr ilm manbaiga 
aylanmagan. Bu to„g„ridagi ma‟lumotlar, tasvirlar, tarixiy-etnografik, adabiy, 

164 
arxeologik topilmalar orasida izlangan.”
1
Tadqiqotchi ushbu manbalar va 
tasvirlarni birlashtirib, mantiqan muayyan bir manzarani hosil qilishi mumkin. 
An‟anaviy teatr tarixini o„rganishning mashaqqatli jihati ham ana shunda. Bir qator 
qarashlarga e‟tibor qaratadigan bo„lsak, tomosha san‟atlari taraqqiyotida va tizim 
sifatida qaror topishida, ayniqsa, Sohibqiron Temur va Alisher Navoiyning o„rni 
beqiyos bo„lgan. Bundan tashqari, Shohruh, Mirzo Ulug„bek, Husayn Boyqaro, 
Zahiriddin Muhammad Boburning ham xizmati katta bo„lgan. Temuriylar 
davridagi mamlakatdagi barqarorlik, osoyishtalik, shahar madaniyatining gurkirab 
rivojlanishi, qariyb barcha shaharlarda san‟at ahli, tomoshasozlarning bir joyda 
yashashlari, sozandalarning to„da va dastalarga uyushishlari, ular faoliyatlarining 
boshqarishda dastur bo„lgan risolalarning ishlab chiqilishi, shogirdlar tayyorlash, 
usta-shogird an‟analarining mukammal tus olishi tomosha san‟atlarining bir tizim 
sifatida shakklanishi uchun omil bo„lgan. Tomosha san‟atlari (an‟anaviy teatr, 
raqs, xalq sirki), bayramlar, hatto maydon tomoshalari va o„yinlarining jamiyat 
hayoti va inson umri bilan bog„liq holda bir-biriga zanjirday ulanib, ba‟zan 
uyg„unlashib, butun bir tomoshalar va bayramlar madaniyatini hosil qilishini 
tushunishimiz kerak. Tomosha va bayramlarning katta tizim shaklidagi ushbu 
madaniyati aslida uch xil tizimdan tarkib topgan. 
Birinchisi, tomosha san‟atlari (an‟anaviy teatr, raqs, va xalq sirki) tizimi 
bo„lib, san‟at turlari, turkumlari, shakllari asosida yuzaga kelgan.
Ikkinchisi-maydonlarda o„tadigan musobaqalar, o„yinlar, teatrlashgan 
tomoshalar va marosimlar tizimi. Bunda san‟at ahli o„z mahoratini chavandozlar, 
polvonlar, merganlar, o„yinlar, teatrlashgan tomoshalar va marosimlar tizimi.
Uchinchisi-bayramlar tizimidir. Yil davomida o„tadigan mavsumiy, rasmiy, 
mintaqa, umumxalq, oilaviy va boshqa bayramlar, ularning tarkibida 
nishonlanadigan 
hayitlar, 
sayillar, 
tomoshalar, 
teatrlashgan 
marosimlar, 
namoyishlardir. Mazkur tizimda an‟anaviy teatr katta o„rin egallagan. U har biri 
uch turdan iborat: kulgi teatri, qo„g„irchoq teatri, hikoya teatridir. Kulgi teatrining 
1
Qodirov M, Qodirova S. O„zbek teatri tarixi. – Toshkent: Niso Poligraf, 2019. 10-b. 

165 
asosiy xususuyatlari taqlid, masxara va zarofat
1
hisoblanadi. Ularning har biriga 
professor Muhsin Qodirov alohida to„xtalib o„tgan. Har birining negizini kulgi, 
taqlid-parodiya, hazil va hajv tashkil etib, bir-biriga yaqin bo„lsa-da, biroq har 
qaysisi o„ziga xos, mustaqil san‟at hisoblanadi. Umuman olganda qush va 
hayvonlarning xatti-harakatlari, ovozi, munosabatlarini, aniq shaxslar va hayotiy 
hodisalarni bo„rttirib, kulgili qilib tasvirlovchi mayda tomoshalar turkumi taqlid 
deb qaralgan. Keyinroq ushbu tomoshalar ham, ijrochilar ham muqallid deb 
atalgan. Ular ko„pincha yakka-yakka holda ishlagan. Asosan tan va qo„l 
harakatlari, yuz ifodalari, ko„z qarashlari bilan ishlab, so„zdan kam foydalanilgan. 
Ba‟zan o„z mahoratlarini ko„z-ko„z qilish uchun muqallidlar o„zaro bellashib 
turgan. Ayni o„sha daqiqalarda ular niqoblardan foydalanishgan. Chunki ularning 
bisotida bellashishga arzigulik uzoq yillardan beri sayqallanib kelingan taqlidlar 
ko„p bo„lgan. Ba‟zida esa bazmdagilarning buyurtmalari asosida ham turli 
insonlarga ham taqlid qilishgan. Temuriylar davrida an‟anaviy teatrning o„ziga xos 
turi “masxara” rivojlanib, sayqal topgan. Muhsin Qodirovga ko„ra “masxaraboz”, 
“qiziqchi” atamasi XVIII asrdan boshlab qo„llanila boshlangan.
2
Ularning o„ziga 
xos xususiyatlari shundan iboratki, masxaraboz va qiziqlar to„p-to„p bo„lib 
yurishgan. Har to„pga bir qiziq yetakchilik qilgan. Bu huddi guruhlarga bir 
yo„lboshlovchi boshqaruvchilik qilishini eslatib yuboradi. Bundan tashqari ular 
og„zaki komediyalarni maxsus kiyimlar, buyum va niqoblardan foydalangan holda, 
so„z, harakat, yuz ifodalarini bo„rttirish, badihago„ylik bilan odamlarni to„yxona va 
boshqa joylarda kuldirishgan. Alisher Navoiy davrida ayni san‟at turi va yo„nalishi 
bilan G„iyos masxara (Sayyid G„iyosiddin) shuhrat qozongan. Bir qator 
manbalarga suyanadigan bo„lsak, avvalo ish nimadan yuzaga qalqqanini sababini 
toppish zarur. Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma”sida shu haqida 
qimmatli ma‟lumotlar saqlangan. Unga ko„ra, Sulton Mahmud qoshida (tegrasida) 
bir nechta masxara ish ko„rgan bo„lib, ular ham saroy va xalq orasida tomoshalar 
1
Arab tilidan olingan: ziyrak, ta‟bi nozik, dilkash. 
2
Qodirov M., Qodirova S. O„zbek teatri tarixi. – Toshkent: Niso Poligraf, 2019. - 12-b. 

166 
ko„rsatishgan. Ushbu ma‟lumotlar juda qimmatli bo„lar edi agar Bobur 
masxaralarning ismlarini ham yozib qoldirganida. 
Kulgi teatrining uchinchi turi – zarofatdir. Bu tushuncha arabcha “zarif” - 
so„zidan hosil bo„lgan. U ziyrak, ta‟bi nozik, dilkash kishi deganidir. Bundan 
anglashiladiki, ziyrak kishilar o„rtasida, oddiy uchrashuvlarda, adabiy majlislarda, 
mashvarat va ziyofatlarda bo„lib o„tadigan hazil-mutoyiba, badihago„ylik, 
xushchaqchaqlik zarofat deb yuritilgan. Zariflar odatda so„zga chechan, 
shirinsuxan, shoir, hech bo„lmaganda, she‟riyatdan xabari bor ziyoli kishilar 
bo„lishgan.
E‟tibor berib qaralsa an‟anaviy teatr va san‟atining yuqoridagi barcha turlari 
asosini badiiy so„z tashkil etadi. Erkin Vohidov so„z haqida fikr yuritib shunday 
deydi: “xoliqi olam odamzodga idrok va So„z aytish ne‟matini berib, uni barcha 
xilqatlaridan ustun yaratdi, jonli va jonsiz olamga hokim qildi. Olamni idrok qilgan 
inson So„zni idrok qiladi. So„zni idrok qilib olamni yanada teranroq idrok qiladi. 
So„zning ildiziga yetgan kishi dunyoning tagiga yetgandek bahra topadi. Insoniyat 
tarixi so„zlar qismatida yashirinib yotar ekan”
1
, deydi. Zarofat teatri ayni shu 
vazifani o„tagan desak xato bo„lmaydi. Alisher Navoiy ham ushbu hususda fikr 
yuritib,
“So„z kelib avvalu jahon so„ngra, 
Ne jahonki kavn ila makon so„ngra. 
Chunki mavjud bo„lsa nuktai “kun”, 
Bo„ldi mavjud toza, yo„qsa kukun”-deydi.
Bugungi kun kulgu san‟atining eng nozik turlaridan bo„lgan askiya aynan 
zarofatdan paydo bo„lganini, yoki uning nomi askiyaga aylanib ketganini turli 
qarashlardan anglaymiz.
“Qo„g„irchoq o„yin” deb ataluvchi an‟anaviy qo„g„irchoq teatri ham 
tomoshalarining mazmuni, qo„g„irchoqlarni o„ynatish usuli bilan bir-biridan keskin 
farq qiluvchi uch turdan iborat bo„lgan. Biri “chodir jamol” bo„lib, qo„g„irchoqlari 
qo„lga kiyib o„ynatilgan,“chodir hayol” nomli ikkinchi turda qo„g„irchoqlar 
1
Vohidov E. So„z latofati. – Toshkent: O„zbekiston, 2018. - 7-b. 

167 
sahnada iplar yordamida harakatga keltirilgan, “fonus hayol” nomli uchinchi turda 
esa qo„g„irchoqlarning soyasi fonuslar yordamida oq matoga tushirilgan. Alisher 
Navoiy ushbu ijrochilarni “qovurchoqchi”, “lu‟batboz” deb atagan. “Chodir 
jamol”da hayotiy voqealar, “chodir hayol”da hayoliy-afsonaviy mavzular aks 
ettirilgan. Ushbu ma‟lumotlar to„g„ri ekanini Husayn Voiz Koshifiyning 
“Futuvvatnomai sultoniy yohud javonmardlik tariqati” risolasida keltirilgan dalillar 
tasdiqlaydi.
1
Ushbu ma‟lumotni professor Muhsin Qodirov ham o„z izlanishlari 
natijasida ifoda etgan. Ammo shuncha izlanishlarga qaramay “fonus hayol” 
tomoshalarining mazmuni noma‟lumligicha qolgan. Unda ham maishiy, ham 
romantik voqealar aks ettirilgan, deb taxmin qilishgina mumkin, xolos. Biroq shuni 
aytish mumkinki, XVIII – XIX asrlarda va XX asr boshida o„zbek qo„g„irchoq 
teatri ikki turdan iborat ekanini aytib, 1906-yilda P.A.Komarov shunday yozgan: 
“Avvalo shuni bilish kerakki, bu yerdagi tuzem artistlari qo„g„irchoq teatrini ikkiga 
ajratishadi: biri - “Qo„l qo„g„irchoq”, ikkinchisi - “Chodir xayol”. “Qo„l 
qo„g„irchoq” tomoshalari kunduzi ko„cha-ko„yda bo„lib, har qanday sanqi ko„rishi 
mumkin, chunki har kim ham haq to„layvermaydi, qo„g„irchoqboz kim nima bersa, 
shunga ko„nib ketaveradi. “Chodir xayol” tamomila boshqacha ko„rsatiladi. Bu 
teatr biron binoda joylashib, tegishli gazlamadan chodir-sahna yasaydi. 
Tomoshalar faqat kechqurun bo„ladi…” 
2
Ushbu qarashga nisbatan professor 
Muhsin Qodirov iplar bilan boshqariladigan qo„g„irchoq teatrining “chodir xayol” 
deb atalishi rost ekanini, ammo P.A.Komarov tomonidan ishlatilib, ilmiy 
adabiyotga kirib qolgan “Qo„l qo„g„irchoq” atamasi qo„lga kiyib o„ynatiladigan 
qo„g„irchoq teatrining texnikasiga oid bo„lib, turning nomi emas. Boshqarilishiga 
qarab atalganida “Chodir xayol” ham “Ip qo„g„irchoq” deb nom olgan bo„lardi. 
To„g„ri, qo„g„irchoqbozlar orasida turlarni bir-biridan ajratishda “qo„l qo„g„irchoq” 
va “ip qo„g„irchoq”, “kichik qo„g„irchoq” va “katta qo„g„irchoq” iboralari 
ishlatilgan. Lekin ularning birontasini ham atama deb bo„lmaydi, deya ta‟kidlagan. 
Muhsin Qodirovning atoqli qo„g„irchoqboz G„ofirjon Mirzarahimov tilidan yozib 
1
Qodirov М. Qodirova S. O„zbek teatri tarixi. – Toshkent: Niso Poligraf, 2019. - 15-b. 
2
Qodirov М., Qodirova S. Qo„g„irchoq teatri tarixi. - Toshkent: Talqin, 2006. - 31-b. 

168 
olingan yozishmalariga ko„ra kechasi bo„ladigan teatrni “Chodir xayol”, kunduzi 
ko„rsatiladiganini “Chodir jamol” deb atalgan. Quyidagi bayt bunga yaqqol 
isbotdir: 

жүктеу/скачать 4.93 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: