Н а л ьч и к – 2010 Малкъар жазыучуланы суратлау-адабият, жамауат-санат журналлары
жүктеу/скачать 1.04 Mb.
|
| АТТОЛАНЫ Магомет,
КъМР-ни сыйлы журналисти. Аттоланы Магомет 189 ТАБИЙГЪАТНЫ «КЕМЧИЛИГИН» ИСКУССТВОГЪА БУРА Черкесланы Ахматны жашы Тахир 1960 жылда Тёбен Чегемде туугъанды. 1983 жылда Пенза шахарда художе- стволу училищени скульптура бёлюмюне окъургъа киргенди. 1987 жылда аны бошагъандан сора республикалы художестволу фондда баш- лагъанды профессионал жолун. Тахир гитче, уллу монумент скуль- птура жанрлада ишлейди, агъач бла да кюрешеди. 2002 жылда Россейни Художниклери- ни санына киргенди. Республикалы, регион, битеуроссей даражалы кёрмючлеге да къа- тышып келеди. 1992 эм 2004 жыллада Нальчикде энчи кёрмючлери болгъандыла. Таш бла агъач малкъарлыланы бурундан бери да къурулуш мате- риаллары болгъанлай келедиле. Аладан ишлегендиле сауут-сабаны, юйлени, эсгертмелени да. Таш, таула да, Малкъарны белгилерине ай- ланнгандыла, адам улуну жашау жолун, атауулланы айныуларын а терек бла тенглешдиредиле. Кеслери алларына жубана, къойланы къыйырында сабийлеге, ту- удукълагъа жомакъ айта да, таулу аппала агъачдан илляула, гинжиле, сауутла ишлегендиле. Жюреклери учуннган, дуниягъа башха кёзден къарагъан, агъачны тилин ангылагъаннга уа ол иш аны жашаууну магъ- анасы болады. Черкесланы Тахирни кибик. Хар скульпторча, Черкесланы жашлары да эсгертмелери, компо- зициялары багъырдан къуралсала, бек ыразы боллукъ эди. Алай аны багъалыгъы муратына жетдиралмайды. Скульпторну мастерскоюнда ишлерине къарагъан, кёрмючде кёргенлерин да эсгерген, аланы хазна къалмай бир бирге жууукълукъларына тюшюнюрюкдю. Ол жууукълукъ миллет энчиликдеди. Аны хар ишинде эслейбиз малкъар халкъны бу- рундан келген оюнларын, ызын. Устаны хар гоппаны, композициясы, сураты да авторну халкъыны келечиси болгъанын ачыкълагъанлай ту- радыла. Скульпторну мастерскоюнда эки жангы эскизи бютюнда эсими алдыла- «Таулу ана» бла «Нарт къала». Биринчисин, автор айтханн- га кёре, малкъар халкъны старейшиналарыны заказы бла ишлегенди. Аланы этген муратлары толса, ол Долинскедеги Малкъар халкъны ре- прессияны къыйынлыгъын сынагъанларына ишленнген мемориалны аллында сюелликди. Эскизде биз ананы кёребиз, къолуна къагъанакъ сабийни алып. 190 Аны аллында уа – бешик. Ол битеу сабийлени, ызы бла халкъны гитче туугъан журтуну, туугъан ташыны белгисиди. Таулу ананы бешиксиз кёз аллынга келтирген окъуна къыйынды. Бу эскизге къарай, Жангырыу ёмюрде жашап, атлары жулдузлача жаннган художниклени - Рафаэльни, Леонардо да Винчини, Тицианны, башхаланы да мадонна суратларын эсгеребиз. Алада анала, балаларын кёкюреклерине къысып, неда ёшюн салып турадыла. Ана жашауну ту- туругъу, юзюлмеген сейирлик тауруху болгъанын ангылайбыз. Черкесланы Тахирни анасы уа баласын, бешикден олсагъат тешип, эки къолуна алгъанчады. Сени ючюн мен не къыйынлыкълагъа да тёзер- ме дегенча къарайды ана сабийини бетчигине. - Мен бу ишим ючюн ахча излемейме. Таулу ананы эсгертмесин халкъ кеси ахча жыйып орнатса керекди, къырал болушурукъду деп къа- рамай, - дейди таулу скульптор. Аны бла тюбеширге баргъан кюн ол «Нарт къаласын» ишлей тура эди. «Нартла» дегенлей, бизни кёз аллыбызгъа деменгили, алауган, жигит батырла келмеймидиле?! Алай эсе, аланы къалалары да кеслерине кёре болургъа керекди. Устаны «Нарт къала» деген эскизи халкъыбызны ата-бабаларын, аны буруш жолларын да эсибизге келтирип,ёхтемлик да туудурады. Ол ишленнген формасы, тыш кёрюмдюсю бла Чегемде Мал- къарукъланы къалагъа ушайды. Аны бийиклиги онбеш метр болургъа керекди. Онг жанында къаланы белинде садакъчы, бир бутун бюклеп, садагъын да тартып, жаугъа атаргъа хазыр болуп турады. Сол жанында уа къалауур сюеледи. Къаланы бек башында атны сыртында къолуна да от алып келген жигит Сосурукъгъа да ушайды. Аны тюбюнде аты уа нарт эпосдан алыннган, Минги тауну жырып, башха жанына секирген, Айгъа учуп жетген жигитлени керти шуёхларына да келишеди. Къаланы аллында, арт жанында да асланланы суратлары боллугъун да айтады автор. Сёзсюз, быллай деменгили композиция Кавказны къайсы шаха- рына да къууат, миллет энчилик да берликди. Жарсыугъа, бизни ара шахарыбыз кесини энчилигин, бетин тас этип барады. Тюрлю-тюрлю бояула бла боялгъан, Западны тюкенлерине ушаргъа кюрешген мекямла, орамла мында жашагъан халкъланы юслеринден бир хапар да айтмай- дыла. Тахирни «Нарт къала» деген композициясы уа къаллай бир тарых, фольклор, этнография, культура шартны сыйындырады! Черкесланы Тахир да халкъыбызны айтхылыкъ адамларына сансыз тюйюлдю. Аны «Къулийланы Къайсын» деген скульптура ишинде биз Къайсынны башын ёрге тутханында, сюелгенинде, къарамында къаллай чынтты эр киши къылыкъланы, ёхтемликни эслейбиз! Аны ачыкълай, авторну бу ишине келишген аламат форманы - жамычыны - хайырлан- нганын белгилерчады. Поэт, инбашларын тюзетип, эркин, азат турады, юсюне жамычы кийгенча. Аны кенг, ючгюл инбашлары Къайсынны сы- фатына анга керек кючню бередиле. Кязимни бла Ульбашланы Мутайны портретлерин да ишлегенди Сараккуланы Асият 191 ол. Ушагъыбызда Тахир Нальчикни солуу паркын- да Кърымшамханланы Хамзатны, Кязимни бла Пачевни бюстларын бек аламат ишлегенин айта эди: - Къалай кючлюдю анда Кязимни сыфаты, - дей. Жууукъларыны тилеги бла этгенди скульптор Му- тайны суратын. Ол мермер ташда айтхылыкъ балет- мейстер жашагъан юйню къабыргъасына салыны- рыкъды. Аны кёрген аллай къуш къарамы, къуш буруну болгъан адам, ол азат къанатлыча, учарына ишексиз боллукъду. Жа- ланда азат адам къояды кесинден сора Мутай къойгъан ызны. Дагъыда Тахирни чыгъармачылыгъында тиширыу скульптура суратлары да энчидиле. Ол бир къауум жыл Долинскеде паркда, Наль чик суугъа жууукъ, бир юй- чюкде жашап тургъанды. Ол тийреге къалгъан-къулгъан затланы, агъач, топуракъны да келтирип къуя эдиле. Алайлада табылгъан агъачладан ишлегенди уста «Жолоучуланы», «Тепсеучю къызны», «Сатанай-бийче- ни» эм башхаланы да. - Тура эди агъач жарты, бир бутагъы да чыгъып. Мен а, къарап, аны тиширыу бла сабий болгъанларын кёргенме, - дейди скульптор. Эм бийик чыгъармасы – «Тепсеучю къызны» тарыхы да анга ушайды. Ишини юсюнден айта, ол былай къошады: - Табийгъат кеси ишлейди быланы. Кёремисе, тиширыуну санлары, инбашында къумгъаны… Мен а алагъа форма береме жаланда. Агъач бла ишлеген суратларындан «Сатанай-бийчени» белгилер- ге сюеме. Башха тиширыуланы бетлерин, юслеринде кийимлерин да мунуча хар накъышчыгъын кёргюзтюп кюрешмегенди. Сюеледи Сата- най. Сатанай бийче, «обур, билгич, къуртха», нартланы аналары. Айны бла Кюнню къызы. Эпосда кибик, ёхтемди ол. Тиширыу къудуретин адам улугъа саугъа этеди. Аны жаулугъуну хар ызчыгъы, жыйрыгъыны хар оюуу, накъышы нарт бийчени юсюнден хапарлайдыла. Узун, иничке бармакълары, аны ишлеген уста къоллача, нартлагъа дарман-дары этип, ёлюмден къутхара тургъандыла. Аны жыйрыкъ этегини тюбюнде къо- Табийгъатны «кемчилигин» искусствогъа бура Черкесланы Тахир «Нарт къала» деген иши бла 192 турла, ёсген дуппурла, бери-бери кёбюп, устаны кючю бла бир сейир жашырынлыкъ, жомакълыкъ, таурухлукъ бередиле бийчеге. Ала, аны аякъларын жерге жетдирмей тургъанча, Сатанайны тёп-тёгерегин алып, жерде туууп ёсген угъай, кёкден келген инсан болгъанына шагъатлыкъ этгенчадыла. Сандро Боттичеллини «Венераны туугъаны» деген сура- тында тенгизден чокъуракъ юсюнде сюймекликни тейриси – Венера туугъанлай… Скульптор кесини ишлерин, суратларыны юслерин сыйдамлап, ариу лап кюрешмейди. Ол аны эталмагъандан угъай, алай кёреди. Агъач- ны табийгъат берген къудуретин сакъларгъа кюрешеди, аны жанын да. Агъачны жылтыратып, бояргъа да боллукъду, алай ол заманда бу огъурлу, жаны сау материал кючюн тас этерикди. Уста атны сыфатын кёргюзтюп айтды: - Жаланда муну сыйдам этгенме юсюн. Алайды да, Тахир атылып тургъан тюккючню, терекни «кемчи- ликлерин», дуппурларын, къотурларын да аны «ахшы къылыкъларына» бура биледи. Суратчыны, скульпторну, къол устаны да энчилиги анда болур – ала хар нени да башха тюрлю кёредиле, башха кёзден къарай- дыла неге да. 2004 жылда Черкесланы Тахирни Долинскеде Малкъар халкъны репрессияны къыйынлыгъын сынагъанларына ишленнген мемориалда энчи кёрмючю болгъан эди. Анда кёргюзтюлген ишлери эсимдедиле. Аланы бир къауумунда – «Къойчу», «Ташчы», «Уучу – дегенлеге эм башхаларында халкъыбызны бюгюннге дери сакълагъан, аны чынтты бетин ачыкълагъан адамларын кёз аллыбызгъа келтиребиз. Башхача айтханда, ала миллетибиздеги ышанланы бирге жыйгъан чыгъармала- дыла. Сёз ючюн, скульпторну «Нарт къаласы» халкъны тарых жанындан кёргюзте эсе, аны къойчулары, ташчылары, уучулары малкъарлыланы харкюнлюк жашауун суратлайдыла. Тахирни хар уллу, гитче ишини юсюнден айта, аны ёз халкъыны, кесини юсюнден да хапар билирге боллукъду. Аланы хар бири бирер белгиге буруладыла. Юлгюге аны гоппанларын алсакъ, аллай сауутладан биз ата-бабаларыбыз, уллу къу- уанчлада, алгъыш да айта, боза тартханларын эсгеребиз, ызы бла узакъ ёмюрлеге, нарт жырлагъа жетебиз. Бир жанындан а ол гоппанла бюгюн ариу, багъалы сауутла болуп, кёзню _____къууандырадыла. Юйюнде аллай саууту болгъан аны бла ёхтемленирге эркинди. Уста уа ол гоппанланы аллай сюймеклик бла ишлейди, хар бирине энчи сурат, форма берип, сапларын бир бирге ушатмай, сёзсюз, алада аны чексиз фантазиясы, халкъына сюймеклиги толу ачыкъланадыла. Дагъыда Тахирни энчилиги, ол ахча этер ючюн, бир этген ишин экинчи къайтаралмайды. Къанын, кючюн, усталыгъын аямай ишле- ген затларын кёлю бармагъан адамгъа сатаргъа да сюймейди. Устаны тёрт сабийи ёсе тургъанларын эсге алсакъ, ахча-бохча да керек болгъа- ны халкъ ды. Алай ол Аллах берген фахмусун, жюрегини теренинден чыкъгъан суратны биркюнлюк, учуз эталмайды. Баям, ол толу сезеди фахмусун учуз искусствогъа бир алышса, артха жолну тапхан къыйын Сараккуланы Асият 193 боллугъун. - Айгъа бир-эки кюнню терк сатыллыкъ гоппанла, башха сурат- ла ишле да, Эльбрус тийресине не къадар турист келеди, ала аллай затланы сюйюп аллыкъдыла. Алай бла ахча этер амал барды, - деп кю- решдим. Ол «хо, боллукъ эди», «алай да болады» дей кетди да, кёп ушакъ этгенибизден сора, кесгин айтды: - Угъай, аллай затлагъа заманым жокъду. «Нарт къаланы» бошаргъа керекме. Тахир бла ушакъ этген да тынч тюйюлдю. Ол кесини юсюнден ай- тыргъа ийменнгенчады: - Микрофонну да ауузунга тиреп, онгунгу алып къоядыла, - дейди журналистлени юсюнден. – Скульпторла кёп сёлешмейдиле, ала ниетле- рин, ич сёзлерин, муратларын да ишлери бла айтадыла. Ол сюйюп эсгереди сабий жылларында агъачдан бир затчыкъла кесерге, юзмезден суратчыкъла ишлерге сюйгенин да. Сюелген скульп- тура къызгъа къарап, ол агъачны къалай тапханын, къотурлу, дуппурлу агъачдан субай къыз къалай туугъанына тынгылагъан алай зауукълуду. Аллахны, табийгъатны ишин билген да къыйынды. Сайлап, Чер- кесланы Ахматны юйюрюнде юч къарындаш бла тёрт эгечни ичинде артыкъ Тахирге къалай берилди бу фахму? Аны экинчи уллу фахмусу Аллах бергенни сакълай билиуюдю, къыйын жашау болумлагъа да къа- рамай. Аны жашы бла эки къызыны юсюнден айтханда, Мустафа бла Омар 1-чи номерли Искусстволаны школуна жюрюйдюле. Жашчыкъла ары аллай бир сюйюп бармай эселе да, артда жашауларында жарар деп ышанадыла аталары бла аналары Света. Батталаны Ийбакъны къызы Светлана да искусстводан узакъ тюй- юлдю. Ол Къулийланы Къайсын атлы малкъар къырал драма театрда актёрлагъа кийимле тикген цехни таматасы болуп ишлейди. Тахир юйюрюню юсюнден кёп айтмаса да, аны ауазындан ангылай- са ол устаны энчи къууанчы болгъанын. - Художник, керти да, белгили болургъа, жашауун искусство бла байларгъа сюе эсе, юйленмесе керекди. Юйюр къурагъандан сора уа, ол чыгъады алгъа, - дейди скульптор. Аны эки жашындан бири, аталарыны ызындан барып, искусствода жангы илкерле къураллыкъ эсе уа?.. САРАККУЛАНЫ Асият Табийгъатны «кемчилигин» искусствогъа бура 13 «Минги Тау» №4 194 САХНА МАМУЧИЛАНЫ Кемал ТУМАНДА АЖАШХАНЛА (Эки бёлюмлю траги-комедия) Оюннга къатышханла: Шохай Патий - Шохайны юй бийчеси Тохай Таусо Оюн тау эллени биринде барады. Биринчи бёлюм Сахнада юй, арбаз, жатма тюбюнде ундурукъ, стол, эки-юч шинтик, ит орун бла суу кел- ген кран. Кече. Шохай, эсирип, жыр айта, юйюне келеди. Итчиги тюбемегенине сейирси- не, ол ит орунну къатына келип, итчигин чакъырады. Ш о х а й. Къаплан! Къаплан! Бери чыкъ да, къуйрукъ булгъа, къууа- нып. Кёрмеймисе, мен келип турама. (Бир кесек тынгылап) Сендамы ёпкелегенсе манга? Бош ёпкелейсе, тейри. Биз къаллай жашаугъа келгенибизни билемисе? Билмейсе! Онг къол, сол къолгъа ийнанма- гъан ит жашаугъа келгенбиз. Сен тюз ангыла «ит жашау» дегеними. Мамучиланы Кемал 1956 жыл Къазахстан- да туугъанды. Ол, 1972 жыл Хабаз элни орта школун бошап, Москвада ГИТИС-ге окъургъа киргенди. 1977 жылдан бери Кемал Малкъар Къырал драма театрда артист болуп ишлей- ди. 2005 жыл анга “Къабарты-Малкъарны сыйлы артисти“ деген ат аталгъанды. Кемал пьесала жазады. “Минги Тау“ жур- нал аладан бирин – «Туманда ажашханла» де- ген пьесасын басмалайды. 195 Эки аякълы итле кёпдюле дейме. Ала сизни аманларыгъыз кибикди- ле. Сен мени бла хапарлашыргъа сюймегенинги кёрюп турама. Хау, менден дух ийис урмайды. Хо, барайым да таянайым. (Эшикни тар- тады да, ачалмайды). Ач эшикни, Цыгыр къызы, мен келгенме! (Ышара-кюле) Сау болсун- ла аякъларым, ажашдырмай, юйге алып келдиле. (Эшикни къагъа) Ач муну, ачарыкъ эсенг! (Тынгылау.) Сен манга ачыулана турма, мен ичип келсем. (Жырлай) «Эшиклени ары бир ач, ары бир кирейим, Сени ариулугъунгу кесим бир кёрейим». Мен Шохайма, жанчыгъым. Юйге кирме къой, жукъум келеди. Эши- темисе, мен Шо-хай-ма! Огъесе танымаймы тураса? Жырлай, мурулдай, жатма тюбюнде ундурукъгъа таянып, жукълап къалады. П а т и й (юйден чыгъып). Ай, ичинг жуууллукъ, не аманынга къалгъанса. Энтда бир ичип кел да, кёрюрсе юйге къалай кирсенг да дегенем да. (Бир кесек тынгылап.) Къаллай жаш болуученг... Энди уа ичгиге алданып бараса. Не тапханса бу аракъыда аллай бир?.. Эри ичгичи болгъан тиширыудан насыпсыз жан болурму дунияда? Ах кюнюм… Ах кюнюм!.. Мени къаллай жашла тилей эдиле, мен а сени сайладым. Сененг мени жашауум. Окъууунгу бошап, элге келгенинг- де, мен къалай насыплы эдим! Эсимдеди биринчи тюбешгенибиз. Къолуму ууа, биринчи кере сюеме дегенинг. (Мудахсынып, кёкге къарай.) Насып жулдузум, нечик жарыкъ жана эдинг сен... Насыбы- мы тапдым деп къууана эдим. Къалай тап келишедиле бир бирлерине деп, бизге сукъланмагъан жокъ эди элде. Бюгюнлюкде уа кёресе... (Ахтына.) Сени жюрегинг халалды, тюз адамса. Бу жашау да не тюрлю эсе да билмейме. Акъылы болгъанны артха тюртеди, алгъа барыргъа къоймай. Къайда уручуну, генезирни уа хан къонагъын- лай кёреди. (Ахтына.) Адамны къыйын кюню да, къууанч кюню да болады. Эшитемисе, наным, бюгюн мен мудах эсем да, тамблагъы кюнюм къууанчлы болур деп, умут эте жашайма. Аллах тюзетсин сени. Сахна къарангы болады. Экинчи кюн. Шохай, жукъудан аязып, аякъларын ундурукъдан салындырып турады. Ш о х а й (чурукъларына къарап). О-хо! Бу чурукъла кимни чурукъла- рыдыла? Бу кесими чуругъума ушайды, бу уа, бу? Тюнене оздуруп ийген болурма дейме. Къалай келгеними да билмейме. (Суу ичерге Туманда ажашханла 13* 196 кранны ачады, суу чыкъмайды.) Ай, къалияр къазарыкъла уа! Зама- нында суу берип кырты болур эдигиз да! Суусапдан жанып къалама... (Эшик аллына барып) Цыгыр къызы, бир суусап чыгъарсанг а. Этме былай, Патий, суу ичме къой. (Тынгылау.) Билеме, ичип келсем кётю- ралмайса. Алай ансыз да жарамайды. Айт, сора не этгин? Жаным, бир акъылман былай айтханды дейдиле: «Адам хар айдан бир кере иги эсирирге керекди, аны ичинде жыйылып тургъан жинли эмоцияла чыгъар ючюн». Ма менден да чыкъгъандыла. Энди уа суу ичеригем, аламат эмоцияла келир кибик. Эштемисе, жанчыгьым? Дунияны башы да сууду, энди нек къызгъанаса манга бир чолпу сууну? (Артха бурулады да Патийни кёреди.) Патий, бюгече эшикни нек ачмагъа- ненг? Келгеними эшитмейми къойгъанса? П а т и й. Эшитгенем. Алай ичип келсенг, юйге къоярыкъ тюйюлме дегенем да. Ш о х а й. Да мен бу юйде жашагъанымы къалай билмейсе? (Бир кесек тынгылап.) Сен мени сюйсенг, сакълап турлукъ эдинг, белинги да тешмей. Ай юйюнге, ичген адам бла аз тюрлю зат болмайды. Юйге сау жыйылгъаныма къууаныргъа керек эдинг, сен а… П а т и й. Не «мен а»? Баш кюн да, бош кюн да ичгенлей тураса. Ич- жүктеу/скачать 1.04 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|