Н. Б. Жиен баева Ақажанова А. Т
жүктеу/скачать 4.34 Mb. Pdf көрінісі
|
| Бақылаусұрақтары:
1. Қыл мыс тық мі нез-құлық тың әлеу мет тік-пси хо ло гия лық си пат та ма сы. 2. Кә ме лет ке тол ма ған дар дың қыл мыс тық әре кет те гі уәж де ме ле рі (мо тив- те рі). 3. Бұ қа ра лық ақ па рат құ рал да ры на қа тыс ты қан дай ғы лы ми тұ жы рым да ма- лар ды бі ле сіз? 4. Бұ қа ра лық ақ па рат тың де ви ант ты мі нез-құлық тың қа лып тас уын да ғы әсе рі. 5. Жа сөс пі рім дер ді не лік тен «вик тим ді» топ қа жат қы за ды? 6. Жә бір ле ну ші лер дің не гіз гі түр ле рін си пат та ңыз. ТЕРГЕУІС-ӘРЕКЕТІНІҢ ПСИХОЛОГИЯСЫ 6.1.Тергеуқызметініңәлеуметтік-психологиялық жақтары Тер геу жә не же дел із дес ті ру іс-әре ке ті пси хо ло гиясы – заң пси хо ло гиясы ның қыл мыс ты ашу мен тер геу дің пси- хо ло гия лық ас пек ті ле рін зерт теу мен, со ны мен қа тар кри- ми нал дық эле ме нт тер ге ық пал ету дің пси хо тех ни ка лық құ рал да рын жа саумен айна лы са тын са ла лар дың бі рі. Тер геуші мен же дел қыз мет кер ма ман ды ғы «адам-адам» ти пін де гі кә сіп бо лып та бы ла тын ды ғы на бай ла ныс ты адам- дар дың пси хо ло гия сын бі луге, қыл мыс тық мі нез-құлық тың заң ды лық та ры мен ме ха ни зм де рі не, зерт теу дің пси хо ло гия- лық әдіс те рі мен ық пал ету дің пси хо тех ни ка лық тә сіл де рін жү зе ге асы ру мүм кін дік те рі не бағ дар ла нуға, құ қық қор ғау ор ган да ры ның атал мыш са нат та ғы қыз мет кер ле рі нің кә сі би іс-әре ке ті нің нә ти же лі болуына айтар лық тай ық пал ете ді. Тер геуші ал дын ала іс жүр гі зу ор га ны ның қыз мет ке рі ре тін де қыл мыс тық әді лет жүйесі не кі ре ді. Оның жал пы мақ са ты – қыл мыс тық заң дар ды жү зе ге асы ру, заң ды лық- ты ны ғайту, ал мін де ті – іс тің бар лық жағ даят та рын то- лық қан ды, жан-жақ ты, объек тив ті түр де тек се ру. Ре сей ға- лы мы А.Р. Ра ти нов тер геуші тұл ға сы ның ке ле сі жақ та рын бө ліп қа рас ты ра ды: 6 136 6. Тергеу іс-әрекетінің психологиясы 137 − саяси-мо раль дық (адам гер ші лік бей не сі, жа уап кер ші лік пен бо рыш се зі мі); − ақыл-ой (ло ги ка лық ой лау қа бі ле ті, ой лау дың сәй кес ті гі, ақыл дың икем ді лі гі мен сын шыл ды ғы, бай қа ғыш тық, жо ға- ры дә ре же де гі ес те сақ тау қа бі ле ті); − мі нез-құлық (мақ сат қа ұм ты лу, та бан ды лық, дер бес тік, ба- тыл дық); − пси хо фи зиоло гиялық (эмо ционал дық тұ рақ ты лық, тө зім ді- лік, зе йін заң ды лық та рын ес ке ру). В.Л. Ва силь ев пен А.В. Ду лов, ке рі сін ше, тер геуші нің бір тұ- тас қыз ме ті нен оның же ке ле ген түр ле рін бө ліп, осы ның әр қай- сы сын да тер геуші нің қан дай қа сиет те рі жү зе ге аса тын ды ғын анық тайды. Олар дың пі кі рін ше, тер геуші нің әлеу мет тік тұр ғы- да ғы қыз ме ті ке ле сі тұл ға лық қа сиет тер ді көр се те ді: пат риот тық, із гі лік, іс тің ақи қат ты лы ғы, әділ дік пен адал дық, кә сі би на мыс. Тер геуші нің із дес ті ру мен қайта жаң ғыр ту қыз ме тін де: ес, ой лау, елес те ту, сез гіш тік, бай қа ғыш тық. Қа рым-қа ты нас ке зін де: кіш- пейіл дік, эмо ционал ды тұ рақ ты лық, әдеп ті лік, сы пайы лық, ұйым- дас ты ру шы лық қа бі лет. Куә лан ды ру қыз ме тін де: та бан ды лық, ерік, бел сен ді лік, жи на қы лық, жа уап кер ші лік, т.с.с. Тер геуші нің із дес ті ру жә не қа рым-қа ты нас қыз ме ті нің нә ти же- сін де алын ған мә лі мет тер куә лан ды ру үде рі сін де құ жат тық ны сан- дар ға айна лып, ал жи нақ тал ған құ жат тар жаз ба тү рін де өң де ле ді. Қыл мыс ты тер геу − қа зір гі сәт те қол да бар ті ке лей жә не жа на- ма бел гі лер (зат тық дә лел дер, пси хо ло гия лық із дер, куә гер лер дің тү сі нік те рі жә не т.с.с.) ар қы лы өт кен шақ та орын ал ған оқи ға ның шы найы бей не сін қал пы на кел ті ру. Тер геуші нің іс-әре ке ті кә сі би тұр ғы да: – тер геу мер зім де рі мен құ рал да ры ның іс жүр гі зу дің рег ла - ме нт те луімен, тер геуші нің әлеу мет тік-рөл дік қыз мет те рі нің жо ға ры рес ми лі гі мен; – та ным дық-із деу жол да ры мен жә не куә лан ды ру ба ғыт ты лы ғы мен; – тер геу әре кет те рі нің же дел ді гі мен жә не мақ сат қа ба ғыт ты- лы ғы мен (бір әре кет тің прак ти ка лық нә ти же ле рі ке ле сі бір әре кет ті таң дау ға жол сіл тейді); Заң психологиясы 138 – мүд де лі адам дар дың мүм кін бо лар лық қар сы әре кет те рін же ңу де гі бел сен ді лік пен; – би лік өкіл ді лік тің бо луымен, қа был дан ған ше шім дер үшін жа уап кер ші лік ті ала оты рып кең тұр ғы да ғы әлеу мет тік, ком му ни ка тив ті жә не ұйым дық-бас қа ру ба ғыт ты лы ғы мен сипатталады. Пси хо ло гия лық тал дау ке зін де тер геуші нің тұ тас кә сі би іс- әре ке ті нен әдет те ке ле сі құ ры лым дық құ рам дар (құ ры лым ша лар) бө ліп көр се ті ле ді: та ным дық-бол жам дық, ұйым дық-бас қа ру шы- лық, әлеу мет тік-тәр бие лік. Тер геу іс-әре ке ті нің та ным дық-бол жам дық құ ры лым ша сын да аса үл кен рөл тө мен де гі жағ дай лар ға тиесі лі: із деуші, қайта жаң- ғыр ту шы жә не куә лан ды ру шы. Із деу – бұл тер геуші нің қыл мыс оқи ға сы ту ра лы әр түр лі тұр пат та ғы ақ па рат тар жи науы; қайта жаң ғыр ту – жи нал ған ақ па рат ты ағым дық жә не қо ры тын ды тал- дау жә не осы тал дау мен син тез дің не гі зін де бол ған оқи ға ны тү- сін ді ре тін ар найы бі лім дер, бол жам дар ұсы ну; куә лан ды ру шы – бар лық қол ға түс кен ақ па рат ты ар найы, заң да қа рас ты рыл ған түр ге кел ті ру, олар – хат та ма, қаулы жә не т.с.с. Тер геу іс-әре ке ті нің қа рым-қа ты нас тың құ ры лым ша сы кә сі- би қа рым-қа ты нас ба ры сын да бар лық қа жет ті ақ па рат ты жи нау жә не құ рас ты ру мен, со ны мен қа тар қа жет бол ған жағ дайда тер- геу үшін ма ңыз ды пси хо тех ни ка лық әсер ету мен си пат та ла ды. Бұл құ ры лым ша әсі ре се жа уап алу, тер геу мен бет тес ті ру ке зін де ерек ше орын ға ие. Тер геу іс-әре ке ті нің ұйым дық-бас қа ру құ ры лым ша сы кә сі би мін дет тер ді ше шу ке зін де адам дар ға ті ке лей бас шы лық ету ден, со ны мен қа тар өзін-өзі ұйым дас ты ру мен нақ ты тер геу әре кет- те рін жүр гі зу ге бай ла ныс ты ерік тік әре кет тер та ны ту дан тұ ра ды. Тер геу іс-әре ке ті нің әлеу мет тік-тәр бие лік құ ры лым ша сы: тер геу дің қыл мыс ты түп-та мы ры мен жою жо лын да ғы кү рес тің өзек ті лі гін, оның ішін де құ қық тық на си хат ты жү зе ге асы ру ды, ха лық ара сын да кә сі би жұ мыс қа қа ты су ды, айып та лу шы лар ды қайта бейім деу мен қайта әлеу мет тен ді ру де гі ала тын ор нын көр- се те ді. 6. Тергеу іс-әрекетінің психологиясы 139 Қыл мыс ты тер геу ке зін де гі пси хо ло гия лық тал дау дың мін дет- те рі – ол қыл мыс тың суб ъек тив ті жа ғын дә лел деу іс-әре ке ті не (қыл мыс тың уәжі, мақ са ты, маз мұ ны мен қыл мыс тық кі нә) кі- ре тін қыл мыс тық-құ қық тық си пат та ғы мә се ле лер ді ше шу ге ба- ғын ды ру ға на емес, со ны мен қа тар қыл мыс тық іс ті, оның ішін- де так ти ка лық жә не бас қа си пат та ғы мә се ле лер ді жос пар лау мен қыл мыс тық іс ті тер геуде гі же дел пси хо ло гия лық сүйе мел деу мә- се ле лер ді ше шу бо лып та бы ла ды. Қыл мыс оқи ға сы ның суб ъек тив ті жа ғы на жә не сол қыл мыс- пен бай ла ныс ты адам дар дың мі нез-құл қы на бағ дар ла ну дың не- гіз гі пси хо ло гия лық ас пек ті сі – қыл мыс кер дің қыл мыс тық әре- кет ке да йын далуын , жү зе ге асы ру мен оның үдеріс те гі нә ти же лі жақ та ры мен пси хо ло гия лық ма ғы на сын анық тау мен ашу. Атал- мыш жағ дайда ке ле сі сұ рақ тар ға жа уап із деу жү зе ге асы ры ла ды: кім өзі нің пси хо ло гия лық же ке ерек ше лік те рі не бай ла ныс ты жә- не қан дай түрт кі лер ге орай бұл қыл мыс ты жа сауы мүм кін; бол- жам да ған қыл мыс субъек ті сі не ұқ са са қан дай адам дар қа та ры на жа та ды (кә сі би, жас ерек ше лік те рі не, дер бес тік жазуына қа рай); ал дын ала тер геу үдерісін де түр лі адам дар дан қан дай мі нез- құлық ты кү ту ге бо ла ды жә не т.с.с. Тер геуші қыл мыс тың объек тив ті жә не суб ъек тив ті жақ та рын, қан дай да бір тұр ғы да осы қыл мыс қа қа ты сы бар адам дар дың мі- нез-құл қы на бағ дар лай ды, іс ке қа тыс ты ақи қат ты анық тау үшін ал ғаш қы пси хо ло гия лық ақ па рат жи нап жә не оны тү сін ді ру ге өз әре ке тін ба ғыт тайды. Бір жа ғы нан, қыл мыс ке зін де орын ал ған зат тық құ рал дар ды, құ жат тар ды, із дер ді, құ бы лыс тар ды пси хо ло- гия лық «өріс те ту», қор ша ған ор та да әл де не жоқ бол ған да не ме се жа ңа нәр се пай да бол ған кез де гі өз ге ріс тер дің ке зек ті лі гін тү сін- ді ру, іс тің объек ті сі мен бас қа ма те ри ал дар ара сын да ғы се беп тік бай ла ныс тар ды ба қы лап оты ру осы мақ сат тар ға сай бо лып та- бы луы тиіс ті. Екін ші жа ғы нан, тер геуші қыл мыс ты анық тау мен оған қа ты сы бо луы мүм кін адам дар мен ті ке лей қа рым-қа ты нас ке зін де тө мен де гі суб ъек тив ті бел гі лер дің пси хо ло гия лық «тіз бе- гін» ес ке ріп жә не ба қы лап отыр ған жөн (кә сі би жә не тұр мыс тық дағ ды ла рын, сөй леу ерек ше лік те рін). Бұ лар – тұл ға ның сөз құ ры- Заң психологиясы 140 лым да ры, үн де мей қоюы, жа ңы лыс айту, жа ңы лыс ес ту, ым-иша- ра, бел гі лер, де не қа лып та ры, оның пси хи ка лық күй ле рі нің өз ге- руі сияқ ты ерек ше лік те рі. Осы жағ дай лар дың бар лы ғын ес ке ру тек қа на тер геуші лер үшін емес, со ны мен қа тар олар мен бір ге әре кет тес тік те бо ла тын бас қа қыз мет кер лер үшін де өте ма ңыз ды. Тер ге ле тін оқи ға ның суб ъек тив ті жа ғын пси хо ло гия лық тал- дау, бі рін ші ден, тер геуші нің өзі нің та ным үдерісін же тіл ді ру, оның іш кі се ні мін қа лып тас ты ру мен тиіс ті іс жүр гі зу де ше шім- дер қа был дауы үшін, ал екін ші ден, қор ғаушы, про ку рор, тө ре ші- лер (сот тар) жә не бас қа да сот ісі нің қа ты су шы ла ры та ныс бо ла- тын іс ма те риалын са па лы түр де рә сім деу үшін пай да лы. жүктеу/скачать 4.34 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|