Н. Б. Жиен баева Ақажанова А. Т
ІІ.Жағымсызсалдардыңтуындауынасебепкерболатын,
жүктеу/скачать 4.34 Mb. Pdf көрінісі
|
| ІІ.Жағымсызсалдардыңтуындауынасебепкерболатын,
үмітке қарама-қайшы ауыр келетін психикалық күйлер (үмітсіздік,шарасыздық,фрустрация,қауқарсыздық): ‒ үміт сіз дік, ша ра сыз дық – бо ла шақ қа де ген үміт тің, өмір мә- ні нің жо ға луы. Ұзақ мер зім ді жа за ға ке сіл ген сот та лу шы- лар да ай қын кө рі ніс бе ре ді (адам ның ер кі, ой лауы, есі жә не т.б.), тәр бие лік мә ні бар ық пал ға қы зу лық көр се туімен си- пат та ла ды. ‒ фруст ра ция – объек тив ті қиын дық тар дан, мақ сат қа же ту де- гі ке дер гі жә не күй зе ліс тің ерек ше лік те рі нен туын дайт ын күр де лі де ке шен ді пси хи ка лық күй. Фруст ра цияда кө ңіл дің бұ зы луы, ме же лі іс тің жү зе ге ас пай қа луы, жа быр қау мен ма за сыз дық, ен жар лық пен ша ра сыз дық жә не үміт сіз дік т.б. кө рі ніс бе ре ді. ‒ қау қар сыз дық (не ме се жал ған қау қар сыз дық) – кейбір сот- тал ған адам айып кер ре тін де өзін құ қық қор ғау ор ган да ры- ның ал дын да қор ған сыз бын де ген тыс қа ры пі кір ді қа лып- тас ты ру ға ты ры са ды. Пси хо лог-ма ман ның прак ти ка лық бі лім і мен іс кер лік те рі бас бос тан ды ғы нан айы рыл ған дар дың пси хи ка лық күй ле рін тиім ді 11. Пенитенциарлық психология 245 бас қа ру ға, пси хо кор рек циялық әдіс-тә сіл дер мен те ріс күй лер ді жо йып , әсі ре се кә ме лет тік жас қа тол ма ған дар дың тұл ға сы на жа- ғым ды ық пал ете тін күй лер ді қа лып тас ты ру ға, то лық то ры ғу дың туын дауы ның ал дын алу ға, те рең іш кі қа ра ма-қай шы лық тар дың пси хи ка лық қа жу кү йіне ұлас па уына жол бер меуге кө мек те се ді. Бас бос тан ды ғы нан айыру орын да рын да ғы тәр биеле ну ші лер дің пси хи ка лық күй ле рін бас қа ру жө нін де гі ғы лы ми-зерт теу, пси хо- ло гия лық-пе да го ги ка лық сүйе мел деу дің не гі зі – осын да. Сот та лу шы ның эмо циялық ахуа лын зерт теу – айып тал ған ның қан дай да бір се зі мін ту дыр ған жағ дай лар ды, оның мақ сат та рын, уәж де рі мен оның кө рі ну фор ма ла рын; эмо циялық се зім ге ұла са жү ре тін ойла рын (се зім дер дің ұғым дық ап па ра ты); оның қар қын- ды лық дә ре же сін, се зі ну ке зін де гі бел сен ді лі гін, се зім дер дің мі- нез-құлық пен іс-әре кет ке әсе рін тал дау ды көз дейді. Сот та лу шы лар дың эмо циясы мен се зім де рі не ық пал ету – жа- ғым ды адам гер ші лік, зият ты лық, эс те ти ка лық се зім дер ді тәр бие- леу ге жә не жа ғым сыз дар ды ауыз дық тау ға; өкі ніш біл ді ру ге, кі нә, ар-ож дан ды се зі ну ге жа ғым ды ық пал ете тін эмо циялық күй лер ді тұ рақ та ту ға, өз эмо цияла ры мен се зім де рін бас қа ра бі лу ді қа лып- тас ты ру ға ба ғыт та луы тиіс. Жа бық ме ке ме де гі айып таушы лар дың жа ғым ды эмо циялық күй ле рі мен се зім де рін қа лып тас ты ру олар дың тұл ға сын қайта әлеу мет тен ді ру ден ажы ра май ды, өйт ке ні эмо ция мен се зім дер дің бар лық түр ле рі се нім дер мен көз қа рас тар ға не гіз де ле ді. Осы ған орай, сот та лу шы лар дың адам гер ші лік, та ным дық жә не эс те ти ка- лық се зім де рін қа лып тас ты ру ды олар ды сен ді ру ден, олар дың қа- те көз қа рас та рын жою дан бас тау қа жет. Қайта сен ді ру дің та быс ты лы ғы сот та лу шы лар дың эмо цияла- рын қайта құ ру үдерісі не бай ла ныс ты бо ла ды. Сон дай-ақ қайта сен ді ру үдерісі нің нә ти же сі не тұл ға ға эмо циялық әсер ету дің кү- ші де ық пал ете ді Ең бек пен оқу сот та лу шы лар дың эмо цияла ры мен се зім де рін қа лып тас ты ру дың не гі зі жә не олар дың жа уап кер ші лік се зім де- рін ны ғайтатын эмо цияны ту ғы зу ға қа бі лет ті. Бас бос тан ды ғы- нан айы рыл ған дар дың ара сын да да кез кел ген қауым дас тық та ғы Заң психологиясы 246 се кіл ді бел гі лі бір эмо циялық фон бо ла ды, оны қа лып тас ты ру да өнер (әсі ре се ән мен әуен) үл кен рөл ат қа ра ды. Ол қыл мыс әле мі- нің ән де рі, му зы ка сы, жа сан ды өнер туын ды ла ры, пор ног ра фия- лар ар қы лы та ра ла ды. Сот та лу шы лар ды қайта әлеу мет тен ді ру де эмо циялық фон ды жа ғым ды бай қа ту да олар ды жақ сы ән дер ге, му зы ка ға, көр кем әде биет туын ды ла ры на кө ңіл де рін ауда ра оты- рып, түр ме мә де ниеті мен өне рі не бау лып жа ғым сыз ба ғыт-бағ- дар ла рын өз гер ту қа жет. Жа бық ме ке ме де гі адам дар дың эмо цияла ры мен се зім де рі не та би ғат жа ғым ды ық пал ете ді. Олар гүл дер, құс тар мен ұсақ жа- ну ар лар өсі ру ге ерек ше ықы лас та ны та ды, сол се беп ті олар ды ко- ло нияны кө гал дан ды ру, жа ну ар лар ды кү тіп-ба ғу жұ мыс та ры на бел сен ді түр де жұ мыл ды ру ке рек. Ата-ана ның ал дын да ғы перзент ата-ана бо ры шы, ма хаб бат, эмо циялық ықы лас, ұят пен ар-ож дан се зі мін тәр бие леу үшін олар- дың туыс қан да ры нан хат алыс уын , те ле фон ар қы лы бай ла ны сын, де ма лыс қа жі бе ріп тұ ру ды ке ңі нен қол да ну өзін дік нә ти же бе ре ді. Осы ған бай ла ныс ты сот та лу шы лар дың аг рес сия лық се зім де- рін тө мен де ту де пе ни тен циар лық ме ке ме пси хо лог та ры олар дың та би ғат пен қа рым-қа ты нас қа, та би ғат құ бы лыс ты ры на зе йін де- рін ауда ру ға, му зы ка лық ас пап тар мен ой нау ға, де не шы нық ты ру жә не фи зи ка лық тұр ғы да ғы ең бек түр ле рі мен шұ ғыл дан ды ру ға кө ңіл бө луі тиіс. Не ғұр лым эмо циялар өрес кел бол са, сөз дің әсе рі мен оны ығыс ты ру со ғұр лым қиыны рақ екен ді гін ес ке ре оты рып, сот та- лу шы лар дың жа ғым сыз эмо цияла ры мен се зім де рін ығыс ты ру қа жет. Алай да эмо циялар бір-бі рін оңай ығыс ты ра ды, мы са лы, адам ның күш тен уін жою үшін оны рен жі ту жет кі лік ті. Мо раль дық қа уіп сіз дік се зі мі сот та лу шы лар да олар дың ре жим та лап та рын са на лы түр де бұз ған кез де, сон дай-ақ оны бұз ба дым деп са нап, бі рақ мі нез-құл қы қа лай ба ға ла на ты нын біл ме ген кез де пай да бо ла ды. Адам ның қа уіп-қа тер ді тү сі нуі әр түр лі эмо циялар мен се зім дер ді ту ғы зуы мүм кін, мы са лы, қор қы ныш се зі мі. Абақ ты да ғы адам дар дың жа ғым ды пси хи ка лық күй ле рін да- мы ту мен бе кі ту де қыз мет кер лер дің бас бос тан ды ғы нан айы- 11. Пенитенциарлық психология 247 рыл ған дар дың қа жет ті лік те рі не ықы лас пен жә не қам қор лық пен қа рауы ше шу ші рөл ат қа ра ды: олар ды тиіс ті та мақ пен, зат тық мү лік пен дер ке зін де қам та ма сыз ету, заң ды жә не әді лет ті та лап- тар қою, ре жим ді, күн де лік ті тұр мыс ты, оқу ды, де ма лыс ты дұ рыс ұйым дас ты ру, олар дың ша ғым да ры мен арыз да ры на ықы лас пен қа рау. Сот та лу шы лар дың пси хи ка лық күй ле рін бас қа ру адам гер ші- лік-пси хи ка лық да йын дық тан; қа лып ты емес өза ра қа ты нас тар- дың ал дын алу дан; сот та лу шы лар ара сын да пси хо ло гия лық бай- ла ныс ор на ту дан; олар дың өмі рі мен күн де лік ті тұр мы сын дұ рыс ұйым дас ты ру дан; сот та лу шы лар мен же ке жә не топ тық жұ мыс жүр гі зу үдерісін де жа ғым ды күй ле рін те рең де ту мен бе кі ту ден тұ ра ды. Сот та лу шы лар дың жа ғым сыз пси хи ка лық күй ле рін тө мен де- ту үшін айып ты лар дың бір-бі рі мен жә не пе ни тен циар лы ме ке ме әкім ші лі гі мен дұ рыс түр де өза ра қа ты нас тар ор нат қан жөн. Егер сот та лу шы лар дың өза ра қа ты нас та ры суб мә де ниет ті түр де түр ме заң да ры мен ор на тыл са, жа ғым сыз пси хи ка лық күй лер пай да бо- ла ды. Мұн дай жағ дайда тү зе ту мен қайта әлеу мет тен ді ру ша ра- ла ры бір ша ма қиын дай ды. Ю.В. Чу фа ро вс кий дің пі кі рін ше, сот тал ған адамның бос тан- дық қа шы ғар ке зе ңін де зерт те лі нуі қыл мыс тар дың қайтала нуы мен қыл мыс ты бол дыр мауда ғы кү рес мә се ле ле рін ше шу де аса ма ңыз ды. Өкі ніш ке орай, пе ни тен циар лы ме ке ме лер ден шы ға са- лы сы мен кей бі ру ле рі нің қайтадан қыл мыс жа сайт ын жағ дайла ры да орын ала ды. Осы тұс та адам ның кі нә сін дә лел деу ден, ма ңы зы тө мен бол майт ын пси хо ло гия лық тұр ғы да ғы тү зе ту мә се ле сі де өте өзек ті. М.И. Ени кеев бас бос тан ды ғы нан айы рыл ған дар ды фи зи ка- лық, эко но ми ка лық, пси хо ло гия лық, ұйым дас ты ру шы лық жа ғы- нан даяр лау қа жет деп есеп теп, пе ни тен циар лы ме ке ме лер дің іс- әре ке тін де гі тә жі ри бе лер дің жал пы ла нуы сот тал ған дар дың жа ңа жағ дай лар да ғы өмір ге пси хо ло гия лық даяр лау жө нін де гі ар найы жұ мыс ты жүр гі зу дің қа жет ті гін дә лел де ді. Пси хо ло гия лық-пе да- го ги ка лық даяр лық сот тал ған дар ды тү зе ту жә не қайта тәр бие леу Заң психологиясы 248 үде рі сін де гі бас тап қы жә не соң ғы сә ті ре тін де анық та ла ды. Он- дай даяр лық олар дың пси хи ка ла рын бел сен ді ру ге, жа ңа жағ дай- лар да тиіс ті мі нез-құлық қа де ген ұстаным ды қа лып тас ты ру ға, се зім де рін, әдет те рін, пси хи ка лық күй ле рін рет теу ге ба ғыт та луы тиіс. Осын дай мақ сат ты пси хи ка лық ық пал дар, сот тал ған дар- дың іш кі қар сы лық пен қы сым ды же ңу ге ар тық қуа тын шы ғын- да май, жа ңа әлеу мет тік ор та ға жә не он да ғы іс-әре кет ке жыл дам ор нығуына ық пал ете тін жа ңа жағ дай лар да тір ші лік ету ге пси хо- ло гия лық даяр лық ты қам та ма сыз ете ді. Он дай даяр лық адам өмі рі нің жа ңа жағ дайла ры мен әлеу мет- тік ор та ға тап бол ған да жа ғым сыз сәт тер ді же ңу ге да йын бо ла бер мейт ін ерек ше қиын дық тар ға ке зі гуімен анық та ла ды. Сот тал- ған дар үшін он дай кез де су тұт қиыл дан тап бо лып, адам гер ші лік нор ма ла ры ның та лап та ры на жә не жағ дай дың шарт та ры на сай кел мейт ін реак цияла рын ту ды ра ды. Мұн дай жағ дай лар жүй ке қыз ме ті нің мөл шер ден тыс қозуына не те желуіне жә не жүй ке нің қажуына ұла суы мүм кін. Сот тал ған адам өзі нің мі нез-құл қын жә- не өз ге адам дар дың қы лық та рын дұ рыс тү сі ніп ба ға лай ал май, со ның сал да ры нан бұ рыс әре кеттер ге ба ра ды. Пси хо ло гия лық даяр лық адам пси хи ка сы ның ен жар лы ғын жоюға кө мек те се ді, жағ дай лар дың өз гер уіне бай ла ныс ты оның қайта құ рылуын жыл- дам да та ды. Сол се беп ті бос тан ды ғы нан айы рыл ған дар ды жа ңа жағ дайда ғы өмір ге даяр лап, олар мен жүр гі зі ле тін пси хо ло гия- лық-пе да го ги ка лық жұ мыс тың ба ры сын да тұл ға лар дың жа ғым- ды қа сиет те рін жан дан ды ру қа жет. Сот тал ған адам тұл ға сы ның жақ сы қыр ла ры на ба са на зар ауда ру, оның бұ рын ғы ең бе гін ес ке тү сі ру, оң тай лы бағ дар ла рын, адам гер ші лік-саяси жә не құ қық тық се зім де рін жан дан ды ру ар қы лы пси хо лог-тәр биеші лер дің үмі тін ақ тайт ын ды ғын айта оты рып, се нім ді лі гін қа лып тас ты ру ар қы- лы жү зе ге асы ру ға бо ла ды. Сот тал ған адам нан ақ па рат ты ті ке лей алу мүм кін ді гі не ие бо ла тын пси хо ло гия лық әдіс ті ту ра ық пал деп атай ды. Он дай ық пал ға сот тал ған дар мен жүр гі зі ле тін пси хо- те ра пе вт тік әң гі ме ле су жә не оның өт кен ша ғын да ғы әре кет те рі мен қы лық та рын бі рі гіп тал дау әдіс те рін жат қы зу ға бо ла ды. Сот- та лу шы ның пси хо ло гия лық әң гі ме ле су ба ры сын да не бір жағ дай- 11. Пенитенциарлық психология 249 лар да қан дай әре кет ету ге бо ла ты нын өз ге адам дар тә жі ри бе сі нің не гі зін де қо ры тын ды жа сауда ғы пси хо ло гия лық әсер ді жа на ма ық пал деп атай ды. А.Д. Гло точ кин, В.Ф. Пи рож ков мі нез-құлық тың өз гер уіне жә- не жа ғым сыз кө рі ніс бер уіне тө мен де гі дей фо биялар (қор қы ныш, үрей) жә не со ған қа тыс ты реак циялар ды жат қы за ды: жүктеу/скачать 4.34 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|