­Жа­бық­ме­ке­ме­қыз­мет­кер­ле­рі­нің­пси­хо­ло­гия­лық­

11. Пенитенциарлық психология
251
ған да, ба ғыт та ған да кө рі ніс бе ре ді. Сол се беп ті тұл ға оны сырт қы 
іс-әре кет ар қы лы ба ға лай ды.
Үшін ші ден, қыз мет ру ха ни жә не ма те ри ал дық құн ды лық тар ды 
құ рап, «екін ші әлем» деп ата ла тын ұғым ды қа лып тас ты рып, қор-
ша ған әлем ге ық па лын ти гі зе ді. 
Төр тін ші ден, қыз мет – адам ның өзін дік қа сиет ті лі гі мен қа бі-
лет ті лі гін, ше бер лі гі мен бі лік ті лі гін өз ны са ны на ауда ра ды. Сол 
зат ар қы лы қыз мет кер тұл ға сы ның қол таң ба сын бай қауға бо ла ды.
Бе сін ші ден, қыз мет адам ды өз гер тіп, оның же ке тұл ға лық қа-
сиетін арт ты ра ды. Қыз мет тік нұс қау ере же сі құ ры лып, іс-әре кет-
тік құ пиялар сақ та луы қам та ма сыз еті ле ді. Мұн дай та лап тар ды 
орын дау қыз мет кер дің кә сі би әде ті не айна луы тиіс. Іш кі әлем де-
гі күй зе лу ші лік жә не қы сым шы лық – тү зеу ме ке ме сін де гі тұл ға 
қыз ме тін де кез де се тін ерек ше лік тер. Аме ри калық ға лым Р. Ка-
ли мо ның пі кі рін ше, түр ме қыз ме тін де гі тұл ға ның күй зе лу ші лік 
бас тау ла рын жал пы ла ма зерт теу нә ти же сін де бай қауға мүм кін дік 
бо ла ды.
Ал тын шы дан, қыз мет жал ғыз ға на тұл ға мен ны сан ға ба ғыт-
та лып жә не қа жет ті лік ті қа на ғат тан ды рып қа на қой май ды, со ны-
мен қатар тұл ға ның әлеу мет тік рөлін орын дау ға жәр дем де се ді.
Тү зеу ме ке ме сін де гі пси хо ло гия лық-пе да го ги ка лық ма ман дар
жа ңа тұ жы рым да ма ның не гі зін де қыл мыс тық орын дау шы лық 
құ қық ты пси хо ло гия лық мақ сат та же тіл ді ру ар қы лы тұл ға ның 
қыз ме тін жақ сар ту ға бо ла тын ды ғын көр се те ді.
1. Жұ мыс қа тән шарт тар:
– ша ма дан тыс сал мақ ты жұ мыс;
– уа қыт тап шы лы ғы;
– жұ мыс тың қа уіп ті лі гі;
– жа уап кер ші лік;
– жұ мыс тың жиі өз ге руі.
2. Ме ке ме де гі рө лі:
– өз ге лер үшін жа уап кер ші лік;
– ше шім қа был дау да ғы ала тын ор ны.
3. Ман сап ты да мы ту:
– дағ ды ның қа лып тас пауы;

Заң психологиясы
252
– құ зы рет ті лік тің на шар лы ғы;
– тә жі ри бе ал ма су да ғы кем ші лік тер;
– бе ріл ген жұ мыс қа де ген бі лім нің же тіс пеуші лі гі.
4. Топ тық іш кі қа рым-қа ты нас:
– бас шы лар мен қа рым-қа ты нас тың на шар лы ғы;
– ұжым мен тіл та бы са ал мау, тү сі ніс пеуші лік;
– сот тал ған дар мен қа рым-қа ты нас ты дұ рыс ұйым дас ты ра ал мау;
– өз ге қыз мет кер лер ден оқ шаула ну.
5. Ұжым дық ахуал құ ры лы мы:
– нә ти же лі ке ңес тер дің же тіс пеуші лі гі;
– то сын жағ дайда ғы се нім сіз дік;
– кертарт па лық;
– «қы сым дық ере же лер ді» қол да ну.
Ме ке ме нің сырт қы әлем мен әре кет тес ті гі:
– ме ке ме нің от ба сы лық та лап-сұ ра ныс та ры на қар сы лы ғы;
– тө мен дең гейде гі әлеу мет тік қол дау;
– бей не лер тап тау рын да ры (өзін-өзі ба ға лау);
– ме ке ме де гі өз ге ріс тер дің сырт қы жа ғым сыз оқи ға лар мен 
бай ла ны сы.
Тү зеу ме ке ме сі қыз мет ке рі нің ат қа ра тын функ циясы на тө мен-
де гі лер жа та ды:
−
әлеу мет тік мін дет тер ді ше шу, қыл мыс тың ал дын алу мен 
бай ла ныс ты сот тал ған дар ды әлеу мет тік бейім деу;­
−
атал мыш функ ция лар ды мы на тәр тіп тер ді кү шейт пей орын-
дау мүм кін емес:
1) заң бұ зу шы лық ты тек се ру жә не ашу; 
2) уақы тын да жа за лау; 
3) сот тал ған дар мен мақ сат ты тәр бие жұ мыс та рын жүр гі зу;
4) жал пы бі лім бе ру жә не кә сі би тех ни ка лық бі лім бе ру ді жү-
зе ге асы ру; 
5) қыз мет кер лер мен сот тал ған дар ды пси хо ло гия лық да йын-
дық тан өт кі зу; 
6) ме ке ме де гі ең бек ті жә не олар ды ең бек ке тар ту ды оң тай лан-
ды ру.
Қыз мет кер дің әр бір іс-әре кет те рі ав то ном ды түр де жү зе ге 

11. Пенитенциарлық психология
253
асы ры ла ды. Алай да қол да ны ла тын әдіс ке ұқс ас жә не қыз мет-
тің өзін дік іш кі па ра ме тр ле рі нің ұқ сас ты ғы, нақ ты лы ғы: жал пы 
әлеу мет тік ны сан – сот тал ған дар бо лып та бы ла ды. Сол се беп ті 
сот тал ған дар дың тұл ға сы осы жә не өз ге жағ дай лар ға бай ла ныс-
ты өз ге ре ді. Мы са лы, ұйым дас қан қыл мыс тық құ ры лым пай да 
бол ған да тұл ға лар ба рын ша жа ғым сыз жа ғы нан өз ге ре ді, со ның 
нә ти же сін де ауыр қыл мыс тар дың са ны ар та тү се ді. Қыл мыс тық 
ат қа ру дың гу ма ни за циялық жүйесі тү зеу ме ке ме сі қыз мет кер ле-
рі нің әре кет те рін қиын да тып жі бер ді. Сырт қы әлем жә не қор ша-
ған ор та мен сот тал ған дар дың ерек ше бай ла ны сы; сот та лу шы-
ның шарт ты оқ шаулау се бе бі мен мақ са ты; қыл мыс тық іс-әре кет 
тә жі ри бе сі; тәр бие леу іс-ша ра сы на қар сы лы ғы жә не оның қыл-
мыс тық ба ғыт қа икем де луі өсе түс ті. Осы се беп ті қыз мет кер дің 
қыз ме ті көп са ла лы, оған тө мен де гі құ ры лым дә лел:
а) әлеу мет тік;
ә) заң дық;
б) өн ді ріс тік-ша руа шы лық;
в) пси хо ло гия лық-пе да го ги ка лық (тәр бие лік);
г) әкім ші лік бас қа ру (В.Ф. Пи рож ков, А.Д. Гло точ кин).
Тү зеу ме ке ме сі нің қыз мет кер ле рі өмір ге де ген көз қа рас та ры 
әр түр лі жә не адам гер ші лік қа сиет те рі өз гер ген адам дар топ та ры-
мен қа рым-қа ты нас қа тү се ді. 
Тү зеу ме ке ме сі қыз мет кер ле рі нің заң дық құ ры лым дық қыз ме-
ті – сот тал ған дар ды бас бос тан ды ғы нан айы рып, қыл мыс тық жа-
за лау та лап та рын орын дау ды жү зе ге асы ру. Осы ған бай ла ныс ты 
олар жа за лау та лап та рын орын дау ба ры сын да көп те ген құ қық тық 
са ла лар дың: ең бек, аза мат тық, әкім ші лік, қыл мыс тық, қыл мыс-
тық-процессу ал ды, қыл мыс тық-орын дау шы лық, қар жы лық, мұ-
ра лық, сот тал ған дар ды бас бос тан ды ғы нан айыру да ғы әр түр лі 
құ қық тық нор ма лар дың мән-маз мұ ны мен та ны са ды. Тү зеу ме-
ке ме сі қыз мет ке рі заң са ла сын да ғы қыз мет те рін нә ти же лі түр де 
іс ке асы ру да құ қық тық мә де ниет пен құ қық тық ой лау жүйе сін 
қа лып тас ты рып, же тіл ді ре бі лу і қа жет. Сол се беп ті сот тал ған-
дар ға қа лай заң ды түр де кө мек көр се ту ді, оның құ қық та ры мен 
құн ды лық та рын қор ғауды бі луі шарт. Заң ды құр мет тей бі лу әр бір 

Заң психологиясы
254
қыз мет кер дің же ке ұстаны мы на айна луы тиіс. Сот тал ған дар ды 
ең бек пен қам ту ды тү зеу ме ке ме сін де гі өн ді ріс тік-ша ру ашы лық 
құ ры лым да ры анық тайды. Осы ған бай ла ныс ты сот тал ған дар жұ-
мыс іс тейт ін тех ни ка ның ті лін, қа ра пайым эко но ми ка лық да йын-
дық ты мең ге ру ле рі – ең қа жет ті мін дет тер дің бі рі. 
Тү зеу ме ке ме сі қыз мет кер ле рі жұ мыс та ры ның не гіз гі функ-
ция лық ерек ше лік те рі қыл мыс кер лер ді әлеу мет тен ді ру де гі үде-
ріс тер мен бай ла ныс ты. Сот тал ған дар мен тү зеу жұ мыс жүр гі зу де 
бө лім ше бас шы ла ры та ға йын да ла ды. Ол – бар лық жұ мыс кө ле-
мі нің орын далуына жа уап ты адам дар. Же ке лік тәр бие жұ мыс тар 
жүр гі зу ба ры сын да қыз мет кер лер: сот тал ған дар дың тұл ға лық қа-
сиет те рін, олар дың қа рым-қа ты нас жүйе сін анық тау, мер зі мі нен 
бұ рын бо сауға да йын дық жұ мыс та рын ұйым дас ты ру, ат тес та-
циялар өт кі зу, ко ло ниялық қо ны стану жұ мыс та рын жүр гі зу, сот-
тал ған дар дың өз ге де әлеу мет тік жә не құ қық тық өз ге ріс бел гі ле-
рін анық тайт ын ша ра лар ды ат қа ра ды.
Бө лім ше бас шы ла ры ның бас бос тан ды ғы нан айы рыл ған дар-
мен үне мі жүйелі түр де ат қа ра тын мін дет те рі: же ке мә се ле ле рі 
бо йын ша олар ды қа был дау, заң дық, қыл мыс тық-ат қа ру ере же-
ле рін тү сін ді ру, іш кі тәр тіп тік ере же лер ді сақ тау ды қа да ға лау да 
бас шы лық ету, жұ мыс қа ор на ла су жә не тұр мыс тық мә се ле лер ді 
ше шу, құ қық тық жә не өн ді ріс тік, жал пы бі лім бе ру үдерісін қа да-
ға лау; сот тал ған дар дың заң ды та лап та рын сақ та уын қам та ма сыз 
ету, жа сал ған қыл мыс тың се бе бі мен шарт та рын са рап тау, қыл-
мыс ты ашу жә не ал дын алу да ғы әр түр лі ша ра лар ды ұйым дас ты-
ру, сот тал ған дар ды жа за лау мен ке ші рім жа сауда ғы ұсы ныс тар ды 
са рап тау, олар дың ара сын да кез де се тін әр түр лі дау-да май ды ше-
шу мә се ле ле рі мен айна лы са ды.
Бө лім ше бас шы сы өзі нің ат қар ған жұ мы сы ның нә ти же сін 
есеп ре тін де жи нақ тап, құ жат тар ды тір кейді. Он да сот тал ған дар-
дың тұл ға лық қа сиет те рі не қа тыс ты мә лі мет тер: төл құ жат тық 
мә лім де ме лер, жа сал ған қыл мыс тың си пат та ма сы, жа за ның ұзақ-
ты ғы, пси хо ло гия лық мі нез-құлық кө рі ніс те рі, құ мар ойын да ры-
на де ген бейім ді лі гі, құ қық бұ зу шы лы ғы, қа шу ға әре кет жа сауы, 
жа уап қа тар ту да ғы уа қыт мөл ше рі, тәр бие жұ мы сы ның қо ры-

11. Пенитенциарлық психология
255
тын ды сы, өн ді ріс тік жос пар дың орын да луы, ең бе ка қы жә не т.б.
мә се ле лер орын ала ды.
Сот тал ған дар бө лім ше бас шы сы ар қы лы сырт қы әлем мен қа-
рым-қа ты нас қа тү се ді. Бас шы ның қа да ға лауы мен сот тал ған дар 
ту ған-туыс та ры на хат жа за ды, олар мен кез де су ге рұқ сат ала ды, 
әр түр лі жа бық ме ке ме де туын да ған мә се ле лер ге қа тыс ты ұйым-
дар ға мә лі мет тер жі бе ре ді (аза мат тық тір кеу ак ті лер, әр түр лі тө-
лем дер), қа жет ті мә се ле лер ді іс ке асы ра ла ды. Тү зеу ме ке ме сін де-
гі бө лім ше бас шы сы өзі нің мін дет тел ген қыз ме тін нә ти же лі ат қа-
ру үшін сот тал ған дар дың пси хо ло гия лық ерек ше лік те рін ай қын 
түр де ажы ра та бі луі жөн. Бө лім ше бас шы ла ры абақ ты да ғы лар-
дың ор та сы нан ли дер лер ді та ға йын дай ды, жа ғым сыз ба ғыт та ғы 
топ тар ға бі лім бе ру үдерісін қа да ға лай ды, олар дың бейім ді лік-
те рі мен қа бі ле тті лік те рін са ра лай ке ле олар ды әр түр лі қа жет ті 
мә де ни-қо ғам дық жұ мыс тар ға ара лас ты ра ды. Қа рым-қа ты нас, 
сұх бат та су ар қы лы олар дың мі нез-құлық ерек ше лік те рі мен та ны-
са ды, диа лог пен пі кір-та лас өт кі зе ді, ал оқу ба ры сын да игер ген 
пси хо ло гия лық бі лім де рін іс жү зін де, бос тан дық қа шық қан нан 
соң әлеу мет тік өмір ге бейім деуге мүм кін дік жа сай ды. 
Жа бық ме ке ме қыз мет кер ле рі күн де лік ті шұ ғыл тер геу іс-ша ра-
ла рын жүр гі зе ді: жа ғым сыз ба ғыт ұс тан ған топ тар ды та ра ту, түр ме-
ден қаш қан тұл ға лар мен ағар ту жұ мыс та рын жү зе ге асы ру, ере же 
бо йын ша сот тал ған дар ды тін тіп, ғи ма рат тар мен қор ша ған ай мақ-
тар ды тек се ру ша ра ла рын жүр гі зе ді, сот тал ған дар мен кү дік ті қа-
рым-қа ты нас та бол ған кү зет қыз мет кер ле рін сұ рақ-жа уап қа тар ту, 
так ти ка лық әдіс тер ді қол да ну, тө тен ше жағ дай лар ды (топ тық бұ-
зақы лық, әкім ші лік ке ба ғын бау, адам дар ды ке піл ге алу) бейтарап тан-
ды ру ба ры сын да күш қол да ну тә різ ді әдіс тер ді жү зе ге асы ра ала ды.
Ин же нер лік-тех ни ка лық қыз мет көр се ту орын да ры жә не он-
да ғы қыз мет кер лер өн ді ріс тік мә се ле лер ді ше шу жұ мыс та ры мен 
ға на айна лы сып қой май ды, сот тал ған дар ды ең бек ке тар ту жұ-
мыс та рын ұйым дас ты ру, олар дың қан дай да бол ма сын бел гі лі бір 
кә сіп ке бейім ді лік те рін анық тайды, сот тал ған дар ға кә сіп тік бі лім 
бе ру кө мек те рін жү зе ге асы ра ды, олар ды ең бек ке жұ мыл ды ру 
мә се ле ле рін ше ше ді. 

Заң психологиясы
256
Өн ді ріс са ла сын да жұ мыс іс тейт ін қыз мет кер лер дің құ зі-
рет те лі гі не сот тал ған дар дың пси хо ло гия лық қа сиет те рі мен қа-
бі лет те рін зерт теу, жұ мыс ор нын да жа са лы на тын ес кер ту мен 
қыл мыс тар ға қол да ны ла тын жа за лар түр ле рі жа та ды. Атал мыш 
мә се ле лер ді жү зе ге асы ру ба ры сын да өн ді ріс қыз мет кер ле рі өз-
де рі нің жұ мыс та рын тү зеу ме ке ме сі қыз мет кер ле рі мен бір ле се 
оты рып ат қа ра ды. Тү зеу ме ке ме сін де гі қыз мет кер лер дің бар лық 
құ ры лым мү ше ле рі түр ме де кез де се тін әр түр лі құ қық тық бұ зу-
шы лық тар ды тоқ та ту ға жә не кө те рі ліс тер ді ба су ға да йын тұ ру ла-
ры ық ти мал. Мы са лы, сот тал ған дар та ра пы нан ке піл ге алын ған 
адам дар ды бо са ту опе ра цияла рын жү зе ге асы ру, та бель дік құ рал-
дар ды орын ды қол да ну ға бай ла ныс ты же ке қа ру лар дың қол да ну 
ере же ле рін бі лу, өзін-өзі қор ғауға ба ғыт тал ған ша ра лар ды жүр гі-
зу, кө лік құ рал да рын бас қа ру, ал ғаш қы дә рі гер лік кө мек көр се те 
алу, т.с.с. (А.И. Уша ти ков).

жүктеу/скачать 4.34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: