Әлеу­мет­тік­оқ­шаула­ну­жағ­дайла­рын­да­ғы­тү­зе­ту­үл­гі­сі

12. Әлеуметтік оқшауланғандарды қайта бейімдеу мен қайта ...
273
1
2
3
4
5
3
Эк зис тен ци-
ал ды-гу ма-
нис тік
В. Франк,
К. Род жерс,
А. Мас лоу,
Э. Фромм.
Ру ха ни лық, ер кін-
дік, жауап кер ші лік, 
тұл ға өзек ті лі гі мен 
өзін-өзі бел сен ді ру, 
өзін-өзі іс ке асы ру .
Же ке-да ра жә не 
топ тық әң гі ме-
лер, оқи ға лар ды, 
жағ даят тар ды, 
тәм сіл әң гі ме-
лер ді тал дау, 
тре ни нг тік жат-
ты ғу лар. 
4
Би хе виорис тік Э. Торн дайк,
Дж. Уот сон,
Б. Скин нер.
Ор та ға бейім де лу ге 
үйре ту, мі нез-құлық-
ты ал дын ала бол жау 
жә не оны бас қа ру, 
опе ра тив ті тә сіл дер 
(адам ның өз бел сен-
ді лі гі), бұ рын ғы мі-
нез-құлық қа жол бер-
мейт ін ор та ны та бу .
Сы ни жағ даят-
тар мен одан 
шы ғу тә сіл де рі: 
әң гі ме лер, ба-
қы лаулар, тре-
ни нг тер, рөл дік 
ойын дар. 
5
Же ке-да ра лық А. Ад лер 
То лым сыз дық ке-
ше ні нің ор нын ба су, 
өзін-өзі бе кі ту ге ұм-
ты лу.
Рөл дік ӘПТ 
(Әлеу мет тік-пси-
хо ло гия лық тре-
нинг), ойын дар, 
әң гі ме лер .
6
Әлеу мет тік-
ког ни тив ті
К. Хор ни,
А. Бан ду ра
А. Бек,
А. Эл лис,
Л. Мер фи, т.б.
Үйре ну, жа на ма ба-
қы лау, өзін-өзі рет-
теу, өзін-өзі тал дау.
ӘПТ, арт те ра пия, 
тәм сіл әң гі ме лер, 
бей не леу те ра-
пияла ры, т.с.с.
7
Заң мен әді-
лет ті лік 
Ч. Бек ка риа,
Дж. Го вард, т.б.
Бас ты идея – кім нің 
құ қық та ры на бұл-
жыт пайт ын ке піл 
бар жә не қор ға ла ды, 
тек со лар ға на мі нез-
құлық нор ма ла рын 
иге ре ала ды. Ерік ті 
түр де гі ке лі сім, жал-
пы бі лім бе ру мен 
кә сі би даяр лау 
Пси хо ло гия лық 
ке ңес бе ру, топ-
тық те ра пия, 
пі кір-та лас тар, 
түр лі оқи ға лар-
ды тал дау. 
8
Әлеу мет тік 
оңал ту мен 
әлеу мет тен-
ді ру
У. Глас сер,
В. Фокс,
Дж. Мо ре но,
Өза ра қа ты нас тар 
са па ла рын жақ сар ту, 
мі нез-құлық тың құ-
қық қа қай шы
Жұ мыс жүр гі зу-
дің әлеу мет тік 
әдіс те рі, ке ңес

Заң психологиясы
274
1
2
3
4
5
М.Г. Де больс-
кий, т.б.
кел мейт ін жә не қыл-
мыс тық емес үл гі-
ле рін өмір дің әлеу-
мет тік нор ма ла ры на 
кі рік ті ру ар қы лы 
мең ге ру: қор ша ған-
дар мен қа рым-қа-
ты нас тар ды жөн ге 
са лу. 
бе ру, аңыз дар, 
әң гі ме лер, ӘПТ, 
ми ни-шы ғар ма-
лар. 
9
Реин тег ра-
циялық (бі рік-
ті ру, кі рік ті ру)
М. Асель, 
В.М. Позд ня-
ков,
И.П. Баш ка тов .
Ре со ци али за ция 
теорияла ры ның не-
гі зін де: оқ шаулау 
жағ дайла рын да ғы 
әлеу мет тік бай ла-
ныс тар (от ба сы-
мен, ту ған да ры мен, 
жа қын да ры мен, 
ар найы ме ке ме лер-
мен). Жа уап кер ші лік 
се зім де рін да мы ту, 
мі нез-құлық тың жа-
ғым ды жақ та рын 
кө тер ме леу, өзін-өзі 
құр мет теу мен өзін-
өзі ба ға лауды жо ға-
ры ла ту .
Мі нез-құлық ты 
өз гер ту де гі пси-
хо ло гия лық-пе-
да го ги ка лық тү-
зеу жұ мыс та ры: 
ӘПТ, әң гі ме ле су, 
сау ал на ма лар, 
рөл дік ойын дар, 
ке ңес бе ру, пі кір-
та лас тар, ер те гі 
те ра пия, арт те-
ра пия.
Ю.М. Ан то нян (1994 ж.) қыл мыс кер лер ді тү зе ту ге бо ла ды 
де ген көз қа рас ты жақ тайды, бі рақ нақ ты адам дар ға, кә ме лет ке 
тол ма ған дар ға қа тыс ты тү зе ту де сот та лу шы ның қан дай ерек ше-
лік те рі не кө ңіл бө лі нуі тиіс? Қыл мыс тық (де ли нк вент ті) мі нез-
құлық тың түр ле рі не – қыл мыс тық әре кет тер, ішім дік ішу жағ да-
йын да ғы құ қық бұ зу шы лық, на ша қор лық, же зөк ше лік, го мо сек-
суал дық, өзі не-өзі қол жұм сау, т.б. әре кет тер жа та ды.
Тү зеу-тәр бие леу ме ке ме ле рі нің тә жі ри бе сі не кө ңіл қой сақ, 
бос тан ды ғы нан айы рыл ған дар ды тү зе ту мен қайта әлеу мет тен ді-
ру олар дың әлеу мет тік-ма те ри ал дық жет кі лік сіз жағ даят та ры на 
бай ла ныс ты, со ны мен қа тар тұл ға лық бел сен ді лік тің іш кі түрт кі-
сі олар дың жа ғым сыз қа жет ті лік те рі нің, қы зы ғу шы лық та ры ның, 

12. Әлеуметтік оқшауланғандарды қайта бейімдеу мен қайта ...
275
уәж де рі нің мі нез-құлық тың бұр ма лан уын ан кө рі ніс ала ты нын 
бай қат қан. Сон дық тан да, ең ал ды мен, кә ме лет ке тол ма ған жет-
кін шек ті қыл мыс тық әре кет тер жа сауға итер ме лейт ін іш кі суб-
ъек тив ті фак тор лар мен ме ха ни зм де рін анық тау қа жет. А.С. Ма-
ка рен ко ның пе да го ги ка лық тә жі ри бе сі осы ған бұл тарт пас дә лел.
20-30 жыл да ры А.С. Ма ка рен ко пе да го ги ка лық-пси хо ло гия-
лық зерт теу лер жүр гіз ді. Пе да го ги ка лық жүйеде кә ме лет ке тол-
ма ған қыл мыс кер лер мен ұжым дас ты ру қа ғи да ла рын жү зе ге 
асыр ған А.С. Ма ка рен ко ны ке ңес тік пси хо ло гия ке зе ңін де гі жа-
сөс пі рім дер ді қайта тәр бие леу дің пе да го ги ка лық- пси хо ло гия лық 
тү зе ту ша ра ла рын тиімді қол дан ған ға лым деп то лық айтуға бо-
ла ды. Осы жыл дар дан бас тап жа бық ме ке ме лер де ең бек пен тү-
зеу пси хо ло гиясы на әдіс на ма лық жә не әдіс те ме лік қа ғи да лар 
ен гі зі ле бас та ды. 30-жыл да ры кә ме лет ке тол ма ған дар дың іс те рі-
не қа тыс ты сот тық-пси хо ло гия лық са рап та ма ны М.М. Ко че нов 
1968 жы лы қайта жан дан дыр ды. А.С. Ма ка рен ко ның ком му на-
ға қа тыс ты жүйесі Во ло го дс кий об лы сын да ғы тү зе ту ме ке ме-
ле рін де іс ке асы рыл ды, 70-80 жыл да ры кә ме лет жа сы на тол ма-
ған тәр биеле ну ші лер дің пси хо ло гиясы на ар нал ған А. Ку ди мов,
И.П. Баш ка тов, Л.С. Саб ли на жә не т.б. зерт теу ші лер дің ең бек те рі 
жа рық көр ді.
90-жыл да ры пе ни тен циар лы пси хо ло гия сот тал ған дар ды тү зе-
ту жә не қайта тәр бие леу, олар ды ұжым дас ты ру дың құ ры луы ту-
ра лы ой дың іс ке асуына мүм кін дік ал ды. Қыл мыс кер лер дің бос-
тан ды ғы нан айыру айма ғын да ре со ци али за ция (бейәлеу мет те ну) 
қа жет ті лі гі не гіз гі та қы рып қа ай нал ды. Мұн да ғы не гіз гі мақ сат 
– сот тал ған дар ды қо ғам дық тү зеу ар қы лы жа ңа өмір ге да йын дау. 
Бұл жа ңа ба ғыт пе ни тен циар лы ғы лым ның әдіс на ма лық бө лі мі-
нің дам уына әсе рін ти гіз ді, пси хо лог қыз мет те рі нің штат та ры қа-
рас ты рыл ды, оқу лық тар мен әдіс те ме лік құ рал дар, ғы лы ми ма қа-
ла лар әр түр лі бас па лар дан шы ға бас та ды.
Ауыт қы ған мі нез-құлық ты тү зе ту – пси хо ло гияда ғы әсер ету-
дің ең ке рек ті жә не тиім ді жол дарының бі рі. Ол ті ке лей мі нез-
құлық ты өз гер ту ге ба ғыт тал ған жә не ай қын дал ған тә жі ри бе ден 
алын ған. Оның бас қа да құн ды лық жақ та рын, мүм кін дік те рін, 

Заң психологиясы
276
әдіс тер дің тиім ді лі гі не бай ла ныс ты қыс қа мер зім де нә ти же ге же-
ту ге бо ла ты нын дә лел дейт ін мы сал дар жет кі лік ті. 
Би хе виоризм ба ғы ты ның пай да болуын ан бас тап осы күн-
ге де йін тұл ға ның мі нез-құл қы кө бі не се сырт қы әре кет тер мен, 
шарт ты реф лекс тер мен бай ла ныс ты ры лып кел ген. Қа зір гі «мі-
нез-құлық пси хо ло гиясы» деп ата ла тын ба ғыт, ба қы ла на тын 
ны сан ның шең бе рі нен шы ғып клас си ка лық мі нез-құлық тұ жы-
рым да ма сы на, необи хе виоризм, ког ни тив ті, әлеу мет тік үйре ну, 
ней роп си хо ло гия, ко пинг-тұ жы ры мы т.б. бір не ше ба ғыт тар дың 
син те зі бо лып қа рас ты ры ла ды.
Кә ме лет тік жас қа тол ма ған дар ға қыл мыс тың бап та ры на бай-
ла ныс ты әр түр лі жа за қол да ны ла ды.
ҚР ҚК 82,83-бап та рын да жа за лау ба ла ма түр де кел ті ріл ген:
– ес кер ту;
– ата-ана лар дың не ме се олар дың ор нын ба са тын адам дар дың 
немесе ар найы мем ле кет тік ор ган дар дың қа ра уына бе ру;
– бос уақы тын шек теу жә не кә ме лет ке тол ма ған дар дың мі нез-
құл қы на ерек ше та лап тар қою;
– кә ме лет тік жас қа тол ма ған дар ға ар нал ған ар найы тәр бие леу 
не ме се ем деу-тәр бие леу ме ке ме ле рі не ор на лас ты ру. 
Жет кін шек те жа ғым ды тұл ға лық өз ге ріс тер мен уәж ді қа лып-
тас ты ру мақ са тын да өзі нің іс те ген ісі не қа тыс ты са на-се зі мін 
ояту ар қы лы тү зе ту ма ңыз ды лы ғы на мән бе ріл се, юве наль ды 
әді лет ті лік ша ра ла ры ның тиім ді лі гі одан ары жо ға ры лай тү се-
ді. Бұл жер де әлеу мет тік тұр ғы да қа раусыз қал ған ба ла лар дың 
мә се ле ле рін, нақ ты айып та лу шы ның же ке-да ра пси хо ло гия лық 
ерек ше лік те рін, жа са ған қыл мы сы ның си па ты мен тәр бие леу жұ-
мы сы ның ба ғыт ты лы ғын ес ке ру қа жет. Бұ ған жа бық ме ке ме лер-
де гі кә ме лет ке тол ма ған дар дың пси хо ло гия лық-пе да го ги ка лық 

жүктеу/скачать 4.34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: