Н. Б. Жиен баева Ақа­жа­но­ва А. Т

Заң психологиясы
270
Айы рым дау, са ра лау ар қы лы жа за қол да ну үл гі сі – бел гі лі бір 
бағ дар ла ма кей бір айып та лу шы ға қа тыс ты тиім ді, нә ти же лі бо-
лып, ал бас қа айып та лу шы ға қа тыс ты жа ғым ды нә ти же лер бер-
меуі де мүм кін де ген ойға не гіз де ле ді, яғ ни әдіс тер ді қыл мыс кер-
лер ді топ тас ты ру ға сәй кес қол да ну қа жет.
Геш таль т п си хо ло гия ба ғы ты. Геш таль тте ра пия ал дың ғы 
орын ға өмір лік мақ сат тар дың жа ғым ды ба ғыт ты лы ғын қояды. 
Бұл ба ғыт кез де се тін нев роз дар дың бес тү рі не сүйене ді:
1) жал ған – өмір ойын да рын ға на ой нау;
2) фо биялық – қор қы ныш се зі мін бас тан ке ші ру;
3) ты ғы рық – қор ша ған ор та дан қол дау тап қан да жә не сүйе-
мел деу ді жо ға лт қан да;
4) имп ло зив ті – кө ңіл-күй дің жа быр қа уын да, қай ғыр ған да, өз-
өзің ді жек көр ген де;
5) экс пло зив ті – бұ рын жұм сал ма ған қуат-күш тің бұрқ етіп 
шы ғуы.
Кли ни ка лық ба ғыт.­Пси хо лог-кли ник тер адам ның іш кі қақ ты-
ғыс та рын (ст ресс, фруст ра цияның шиеле ні суі, т.с.с.) ба ға лай ды 
жә не олар ды ше шу ге ты ры са ды.
Қор ша ған ор та ның шын дық бол мы сы мен әсер ету. Кри ми-
но лог У.Л. Глас сер (1972 ж.) Вен ту ра да ғы (Ка ли фор ния, АҚШ) 
14-21 жас ара лы ғын да ғы құ қық бұ зу шы 400 қыз ор на лас қан, кә-
ме лет ке тол ма ған дар ға ар нал ған тү зеу ме ке ме сін де ал ғаш рет 
өзі нің «шын дық пен әсер ету» әді сін қол дан ды. Көп те ген құ қық 
бұ зу шы лар кө бі не се қор ша ған ор та шын ды ғын то лы ғы мен жоқ қа 
шы ға ра ды. Сол се беп ті егер олар сол шын дық ар қы лы өз сұ ра-
ныс та рын қа на ғат тан ды ра оты рып, оны сол қал пын да қа был дай 
бас та са, олар ға шын дық пен әсер ету сәт ті шы ға ды. Атал мыш әдіс 
айып та лу шы бо йын да жа ғым ды се зім дер ді жә не өз мі нез-құл қы 
үшін жа уап кер ші лік ті бел сен ді ру ді көз дейді.
Тран сак ті лі тал дау – әр бір дү ниеге кел ген адам, үш эго-күй дің 
– «ата-ана», «ере сек» жә не «ба ла» қо сын ды сы нан тұ ра ды дейт ін
Э. Берн нің (1961) тұ жы рым да ма сы на не гіз де ле ді. «Ата-ана» – 
эго-күйі ер те ба ла лық шақ та (бес жас қа де йін ) бол ған елес тен кө-
рі ніс бай қа та ды, «Ере сек» эго-күйі мі нез-құлық тың ке мел де нуі

12. Әлеуметтік оқшауланғандарды қайта бейімдеу мен қайта ...
271
мен ұтым ды лы ғын бей не лей ді. «Ба ла» эго-күйі жа сөс пі рім дік 
шақ қа де йін гі не гіз гі күй зе ліс тер тә жі ри бе сі нен тұ ра ды. Бұл күй-
лер дің айыр ма шы лық та ры сөй леу ден, ым-иша ра, ми ми ка, пан то-
ми ми ка лар дан бай қа ла ды.
Тре ни нг тік үл гі.­ Тре ни нг тің мақ са ты – жет кін шек тер дің же-
ке қа жет ті лік те рін қа на ғат тан ды ру мен олар дың қор ша ған дар мен 
өза ра әре кет те су ле рі нің аль тер на тив ті (әлеу мет тік қо лай лы) тә сіл-
де рін із деу. Тре нинг ба ры сын да мы нан дай мін дет тер ше ші ле ді:
– өз қа жет ті лік те рін се зі ну;
– жа ғым сыз эмо циялар ды жә не өз эмо циялық кү йін бас қа ру 
тә сіл де рін үйре ту;
– өзін-өзі па ра пар ба ға лауды қа лып тас ты ру;
– мақ сат қа ба ғыт тал ған мі нез-құлық, іш тей өзін-өзі қа да ға лау 
жә не жа ғым сыз им пульс тер ді те жеу тә сіл де рі не үйре ту;
– жа ғым ды мо раль дық по зи ция, өмір лік бо ла шақ тар мен бо-
ла шақ қа жос пар құ ру ды қа лып тас ты ру.
Тре ни нг те қол да ны ла тын тех ни ка лар, не гі зі нен, жет кін шек-
тер ді қа ла ма ған мі нез-құлық тан ті ке лей бас тар ту ды үйре ту ге 
ба ғыт тал ған. Әлеу мет тік жағ дай лар ды ба ға лауға үйре ту; мі нез-
құлық тың аг рес сив ті сте реотип те рін те жеу жә не жою, бір ша ма 
бейім де лу мі нез-құлық тық жа ғым ды не гіз де рін қа лып тас ты ру; 
өнім ді мі нез-құлық реак цияла рын кү шейту мен ке ңейту, ма за сыз-
да ну ды тө мен де ту.
Аг рес сив ті мі нез-құлық ты ке ле сі қа дам дар (үл гі сі) ар қы лы өз-
гер ту ге бо ла ды:
1-қа дам – «Ұғы ну» – өзі нің тұл ға сы ту ра лы жә не аг рес сив ті 
мі нез-құлық мә се ле лер жай лы ақ па рат ты ке ңейту.
2-қа дам – «Өз-өзін тұл ға лық ба ға лау» – өзі ту ра лы жә не өз мі-
нез-құл қы ту ра лы не ой лап, не се зі не тін ді гін ба ға лау.
3-қа дам – «Қор ша ған дар ды қайта ба ға лау» – аг рес сив ті мі нез-
құлық қор ша ған дар ға қа лай әсер ете тін ді гін бай қау.
4-қа дам – «То пі ші лік қол дау» – аг рес сив ті мі нез-құлық мә се ле ле-
рін тал қы лау ке зін де ашық тық біл ді ру, се нім мен жа на шыр лық та ны ту.
5-қа дам – «Ка тар сис» – аг рес сив ті мі нез-құлық мә се ле сі не қа-
тыс ты өз се зі мі мен қа ты на сын біл ді ру.

Заң психологиясы
272
6-қа дам – «Мен-ді бе кі ту» – әре кет ету ше ші мін із деу, таң дау 
жә не қа был дау, мі нез-құлық ты өз гер ту ге қа бі лет ті се нім ді лік қа-
лып тас ты ру.
7-қа дам – «Па ра пар жол да рын із деу» – аг рес сив ті мі нез-құлық-
тың ор нын ба са тын мүм кін бо лар лық жағ дай лар ды тал қы лау.
8-қа дам – «Ын та лан ды ру ды қа да ға лау» – аг рес сив ті мі нез-
құлық ты аран да та тын түрт кі лер ден қа шу не ме се оған қар сы тұ ру.
9-қа дам – «Бе ку» – өз гер ген мі нез-құлық ты қор ша ған дар та ра-
пы нан ма дақ тау не ме се өзін-өзі ма дақ тау.
10-қа дам – «Өзін дік әлеу мет те ну» – әлеу мет тік өмір де аг рес-
сив ті мі нез-құлық тан бас тар ту ға бай ла ныс ты мүм кін дік тер ді ке-
ңейту.
Ше тел дік жә не ре сей лік тү зеу үл гі ле рін тал дап, қа рас ты рып 
отан дық заң гер-пси хо лог өз тә жі ри бе сі не сүйе ніп (2006-2014 ж., 
155/6 ме ке ме сі, ғы лы ми-із де ніс то бы ның же тек ші сі А.Т. Ақа жа-
но ва) кә ме лет ке тол ма ған дар дың ауыт қы ған мі нез-құлық та рын 
тү зе ту дің пси хо ло гия лық-пе да го ги ка лық тұр ғы да ғы үл гі сін ұсы-
на ды (3-кес те)­
3-кес те 

жүктеу/скачать 4.34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: