Актуальные проблемы возрастных особенностей в психологии

К актуальным проблемам возрастных особенностей в психологии развития относятся:

Современный характер требований общественной практики, обусловливает сближение психологического развития с педагогикой, медициной и инженерной психологии с другими смежными отраслями наук, изучающих человека. Одной из актуальных проблем является расширение знаний по возрастным особенностям психофизиологических функций взрослых путем их микровозрастного анализа в период роста и инволюции. Проблема возрастного нормирования включает рассмотрение усредненных эталонов вопрос об индивидуальной вариативности психологической характеристик. Акселерация в период роста и созревания организма и ретардация старения, отодвигание границ геронтогенеза в современном обществе под действием целого комплекса социально-экономических, санитарно-гигиенических и биотических факторов оказывают влияние на построение системы возрастного нормирования. В число основных проблем возрастной психологии входит исследования факторов развития, так как оно осуществляется во взаимодействии человека с окружающим миром, в процессе общения, практической и теоретической деятельности. Детерминанты и условия человеческого развития включают соцально-экономические, политико-правовые, идеологические, педагогические, биотические и абиотические факторы. То что, намечается определением иерархия актуальных проблем более общего и частного порядка, решение которых подчинено основной цели: дальнейшей разработке теории индивидуального развития и расширению возможностей приложения научных знаний по психологии развития к решению задач социальной и производственной практики /1/.

В течение почти всей истории развития человечества (за исключением последних ста лет) средняя ожидаемая продолжительность жизни человека не превышала 30 лет. Это в основном было связано с высокой детской смертностью. Каждый четвертый ребенок умирал в возрасте до 5 лет от инфекций и других причин. Решение многих проблем младенческой смертности в развитых странах позволило значительно увеличить среднюю ожидаемую продолжительность жизни. В 1970-е годы менее 2% детей развитых стран умирали в возрасте до 5 лет, соответственно, средняя ожидаемая продолжительность жизни возросла до 70 лет. Дальнейшее увеличение данного показателя сегодня зависит от мер по предупреждению болезней сердца, дыхательных органов, инсульта, диабета, рака у лиц среднего и пожилого возраста. При таком подходе можно ожидать, что среднестатистический 65-летний человек сможет прожить в среднем еще двадцать лет и значительно дольше. В мире средняя ожидаемая продолжительность жизни неуклонно растет: она увеличивается в среднем на 5 часов ежедневно. У людей, достигших 65-летнего возраста, этот показатель существенно возрастает. У тех, кто дожил до 85 лет, перспективы еще лучше. Иными словами, чем дольше человек прожил, тем выше вероятность того, что он будет жить еще дольше. Истина проста: те люди, которые склонны к хроническим болезням, и образ жизни которых связан с повышенным риском болезней и травм, раньше выпадают из группы долгожителей. Здоровье и выживаемость у долгожителей несравненно выше, чем у остальных. 

С точки зрения увеличения продолжительности жизни в ближайшей перспективе перед Казахстаном стоят по сути две кардинальные задачи. Первая – это повышение средней ожидаемой продолжительности жизни за счет дальнейшего снижения младенческой смертности; и вторая – повышение качества жизни и долголетия за счет здорового поведения, профилактики болезней, внедрения и широкого применения современных технологий диагностики и лечения распространенных заболеваний. 

Что касается профилактики и лечения болезней у взрослых, особенно среди лиц старшего, пожилого и преклонного возраста, то ситуация несколько сложнее. Преклонный возраст ассоциируется со значительным увеличением риска хронических, аутоиммунных и онкологических заболеваний, требующих решения многочисленных технологических, инфраструктурных, социальных и ресурсных задач. Перед врачом ставится задача – не просто лечить болезнь, но поддерживать высокое качество жизни пациентов, под которым понимается максимальная свобода от болезней и сохранение функций, достаточных для того, чтобы активно участвовать в повседневной жизни /3/. 

Классический взгляд на биологию старения заключается в том, что организм человека просто изнашивается. Человек стареет так, каким образом изнашиваются сложные механические устройства, то есть постепенно и мало предсказуемо. Известно, что простые механические устройства, как правило, не изнашиваются. Они функционируют достаточно надежно до тех пор, пока не сломается какая-нибудь важная деталь, и весь механизм неожиданно прекращает работать. Например, заводная игрушка работает исправно до тех пор, пока рычажок или пружина не заржавеет, и весь механизм становится неисправным. Сложные механические устройства работают по-другому, поскольку они разработаны таким образом, чтобы запускались запасные механизмы на случай поломки основных. Включаются запасные механизмы, а затем запасные механизмы уже для запасных и так далее. Эти запасные механизмы необязательно являются такими же эффективными, как основные. Однако когда они задействованы, этого достаточно для того, чтобы все устройство продолжало бесперебойно работать, даже несмотря на имеющиеся внутренние поломки.  В какой-то степени аналогичным образом устроен человеческий организм. У нас имеются: запасная почка, запасное легкое, запасной яичник, дополнительные зубы. Наши гены периодически подвергается повреждениям. Однако существуют внутренние механизмы, призванные исправлять эти повреждения. Если жизненно-важный ген поврежден, то имеются дополнительные копии запасных генов, которые берут на себя утраченные функции. Если погибает клетка, то ее заменяет новая клетка. Однако все это происходит до поры до времени, пока не наступит критическое повреждение, приводящее к нарушению всего баланса – к состоянию, которое называется неустойчивостью. Это может случиться со сложными системами, такими как, например, гидроэлектростанции или автомашины, а также с большими организациями. Такое может случиться и с человеческим организмом, когда атеросклерозом повреждается слишком много артерий, или наблюдается значительное повреждение суставов: нет больше запасных механизмов, которые можно было бы подключить. 

Мы становимся изношенными и дальше изнашиваться некуда. Происходят нарушения костей, сосудов, сердца, кожи, ухудшается зрение, чаще наблюдаются болезни и недуги. Существует несколько механизмов, которые объясняют причину указанных нарушений. Один из них связан с воздействием так называемых свободных радикалов, которые являются побочным продуктом жизнедеятельности клеток организма. Свободные радикалы являются токсичными, поскольку имеют способность связываться с белками и другими жизненно-важными молекулами и нарушать их функции. С возрастом такие нарушения накапливаются, вызывая изнашивание организма.

Если посмотреть на хронические заболевания и старение как на последовательность воспалительных процессов, вызванных излишней реакцией иммунной системы, то возникает серьезная надежда на то, что можно эффективно управлять этими процессами. Это означает, что при правильном подборе противовоспалительных лекарств можно не только эффективно лечить диабет, болезни сердца и даже рак, но и приостановить, а также вернуть вспять старение. 

Исходя из вышесказанного, можно сделать вывод, что реальная практическая работа предполагает не только хорошее знание психологии, и ее методов, но и навыков проведения экспериментально-психологического исследования. В связи с кризисом, который переживает психология во всем мире в последнее десятилетие, все большую актуальность представляют методологические ориентиры, позволяющие не только правильно подобрать психодиагностический инструментарий, но и научно аргументировать полученные при помощи него результаты. Вообще возраст – это одна из фундаментальных и сложных категорий психологии. Психологический возраст устанавливается путем соотнесения уровня психического (умственного, эмоционального и т. д.) развития индивида с соответствующим нормативным уровнем."Проблема возраста" (1932-1934гг.) по Л.С. Выготскому, анализирует онтогенез как регулярный процесс смены стабильных и критических возрастов.Изучая проблемы возрастной периодизации развития, современная отечественная психология опирается на несколько основных принциповтаких как:

1. 
   Принцип историзма, позволяющий последовательно анализировать проблемы детского развития, возникавшие в разные исторические периоды времени.
   

8. 
   Биогенетический принцип, позволяющий системно изучить важнейшие проблемы детского развития с учетом взаимосвязей движущих сил и факторов психического развития в каждом возрастном периоде.
   
9. 
   Принцип анализа развития основных аспектов человеческой жизни-эмоционально-волевой сферы, интеллекта и поведения /2/.
   

По Р.С. Немову, в отечественной науке существует два представления о возрасте: физический возраст и психологический возраст. Переходы из одного возраста в другой сопровождаются изменением физических данных и психологических характеристик ребенка, их называют кризисами возрастного развития. Кризис говорит о том, что и в организме и в психологии ребенка происходят изменения, что в развитии возникают некоторые проблемы, которые ребенок не может самостоятельно разрешить. Преодоление кризиса означает переход на более высокую ступень развития, в следующий психологический возраст.

1. 
   Выготский Л.С. Педагогическая психология. -М., 1991.
   
2. 
   Немов Р.С. Психодиагностика. 2001, 4-е изд., 640с.
   
3. 
   Казахстанская правда «научные технологий спешат на помощь» № 79-80 (27353-27354) 2.03.2013
   
4. 
   Казахстанская правда «причины старения» № 79-80 (27353-27354) 2.03.2013.
   
5. 
   http://murzim.ru/nauka/psihologija/vozrastnaja-psihologija/26880-aktualnye-problemy-psihologii-razvitiya-i-vozrastnoy-psihologii.html.
   

Біздің елімізде инклюзивті білім беру жүйесінің дамуы туралы ресми дерек «ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында» көрсетілген: ҚР білім беру жүйесінің әлсіз жақтары ретінде инклюзивті білімнің нашар дамуы сипаттала отырып, оның жоспарлы дамуына әсер ететін қауіп-қатер ретінде елімізде мүмкіндігі шектеулі балалардың көбеюі атап көрсетілді /1/.

«Мүгедектер құқықтары туралы» инклюзивті білім беру ережесі Біріккен Ұлттар Ұйымының бас Ассамблеясымен, мақұлданып, БҰҰ-ның Конвенциясына 2006 жылдың 13 желтоқсанында енгізілген. Көршілес Ресей мемлекетінде 1990 жылдан бастап, инклюзивті білім беру жүйесі құрыла бастады /2/.

Психикалық дамуы тежелген балаларды жайсаң арнайы мектеп интернатында оқытып жатыр. Егер ата – анасы баласын арнайы мектеп интернатқа жібергісі келмесе, жергілікті жалпы мектеп кемтар баланың мүгедектігіне қарай, жеңілдетілген бағдарлама бойынша инклюзивті оқуға міндетті. Өз қатарластарымен 9 сыныпты бітірген соң, арнайы куәлік беріліп, профтехникалық лицейлерге жіберіледі.

Адам құндылығы оның мүмкіндігіне қарай қабілеттілігімен, жеткен жетістіктерімен анықталады. Әрбір адам сезуге және ойлауға қабілетті. Әрбір адам қарым –қатынасқа құқылы. Барлық адам бір – біріне қажет. Білім шынайы қарым – қатынас шеңбернде жүзеге асады. Барлық адамдар құрбы – құрдастарының қолдауы мен достығын қажет етеді. Әрбір оқушы үшін жетістікке жету – өзінің мүмкіндігіне қарай орындай алатын әрекетін жүзеге асыру. Жан – жақтылық адам өмірінің даму аясын кеңейтеді.

Инклюзивтік білім беру – барлық балаларды жалпы білім үрдісіне толық енгізу және әлеуметтік бейімдеуге, жынысына, шығу тегіне, дініне, жағдайына қарамай, балаларды айыратын кедергілерді жоюға, ата – аналарын белсенділікке шақыруға, баланың түзеу – педагогикалық және әлеуметтік қажеттіліктерін арнайы қолдау, қоршаған ортаның балаларды жас ерекшеліктеріне және білімдік қажеттіліктеріне бейімделулеріне жағдай қалыптастыру, яғни, жалпы білім беру сапасы сақталған тиімді оқытуға бағытталған мемлекеттік саясат /5/.

Мемлекеттік бағдарламада инклюзивті білімді жетілдіру үшін белгіленген мақсаттар, 2015 жылға қарай мына міндеттерді шешу арқылы жүзеге асырылатыны анықталған:

- мүмкіндігі шектеулі балаларды біріктіріп оқытудың модульдік бағдарламалары жасалған;

- мүмкіндігі шектеулі балаларды жалпы білім беретін ортада біріктіріп оқыту ережесі әзірленеді, түрлі кемістігі бар балалар үшін бірігу нысандары анықталған;

- мүгедек балаларға қашықтан білім беруді ұйымдастыру қағидалары әзірленген;

Осылайша, Қазақстан Республикасында 2020 жылға қарай инклюзивті білім жүйесі енгізеледі; инклюзивті білім үшін жағдай жасайтын мектептердің үлесі мектептердің жалпы санынан 70 % - ға ұлғаяды; мүгедек балалар үшін «кедергісіз қол жеткізуді» жасайтын мектептердің үлесі мектептердің жалпы санынан – 20 %; инклюзивті біліммен қамтылған балалардың үлесі даму мүмкіндігі шектеулі балалардың жалпы санынан 50 % құрайтын болады /1/.

Қазіргі уақытта ортамызда болып жатқан әлеуметтік жанұя мәселелері, экологиялық-эканомикалық дағдарыстар жүйке жүйелері бұзылған, психикалық аурулары бар, кемтар болып туылатын нәрестелердің саны жыл сайын өсіп отыр. Жалпы білім беретін мектептерде ондай балалар аз емес. Мектепте және үйде де ондай балалар жеке ықпал жасауды қажет етеді. Ол үшін баланың психологиялық қажеттіліктерін, оқу үлгерімін зерттеп, психологиялық түзеу жұмыстарын ұйымдастыру керек. Баланың психикалық дамуының тежелуінің негізгі себептері түрлі болуы мүмкін. Олар басынан өткен аурулар, негізгі әлеуметтік жағдайы, нашар көруі, құлақ ауруы тағы да басқа себептерден болуы мүмкін. Психикалық дамуының тежелуінің негізгі бұзылыстары интелектуалды деңгейі көбіне таным процестері: зейіні, логикалық есте сақтауы, ойлауы, кеңістікті бағдарлауы төмен болып келеді /3/.

Дамуында артта қалудың екі негізгі түрін ажыратады: жүйке жүйесінің органикалық бұзылыстарымен байланысты және арнайы клиникалық-психологиялық немесе медициналық көмек пен зейінді талап ететін артта қалушылық, және психикалық дамуында уақытша артта қалушылық, дені сау балалардың дамуының жағымсыз сыртқы және ішкі жағдайларымен байланысты қалыптан тыс тәртібі.

Психикалық дамуы тежелген балалардың зейін ерекшеліктері тұрақсыздығымен, шашыраңқылығымен, шоғырлануының төмендігімен, ауысуының қиындылығымен сипатталады. Зейінді ұйымдастырудың жетіспеушілігі балалардың интелектуалдық белсенділігінің әлсіз дамуымен, өзін бақылау дағдысының жетілмеуімен, оқуға деген жауапкершілік сезімінің, қызығушылықтың төмен болуымен түсіндіріледі. Зейіннің төмендеуі қабылдау жылдамдығын тежейді. Табысты түрде білім мен дағдыларды меңгеру тек жоғарғы зейіннің дамуы кезінде ғана жүзеге асырылады. Осы кезде обьектісі санасы қалыптасады. Психикалық дамуы тежелген балалардың ынтасы тұрақсыздық алаңдаушылық сезімінің жоғарлауы арқылы сипатталады.

ПДТ балаларда зейін тұрақтылығының даму баяулығы мен бірқалыпсыздығы байқалады, сонымен қатар бұл қасиеттің жекедаралық пен жас ерекшелік айырмашылығының едәуір екені байқалады. Тапсырманы орындау барысында материалды қабылдау жылдамдығы жоғарылаған жағдайда, ұқсас тітіркендіргештері дифференциялдау қиындаған кезде талдау процесінің жетілмеуі анық көрінеді. Психикалық дауы тежелген балаларда зейінді бөлу деңгейі 3-ші сыныпта бірден жоғарылай түседі, ал ақыл-ойы кем балаларда келесі сыныпқа өткен сайын біртіндеп жоғарылайды. Көптеген зерттеушілер ырықты зейіннің жетіспеушілігін психикалық дамудың тежелуі кезіндегі таным іс-әрекетінің сипаты ретінде анықтайды /4/.

Мектеп жасына дейінгілердің зейіні кейбір мақсаттың әсерінен туындауы мүмкін. Олар күрделі емес болып табылады. Күрделі зейінді дамыту белсенді тілді меңгеру мен қабылдауды ретке келтіру қабілетін жетілдіріп танымдық қызмет белсенділігінде міндетті түрде:

1. 
   ойлау, қабылдау, еске сақтау, танымдық қабілеттерін түгелдей дерлік дамыту;
   
2. 
   санасын ретке келтіру қабілетіне жаттықтыру (бір заттан екінші затқа көшуге машықтандыру).
   

формаларға ие: кейбір балаларда тапсырманы орындаудың басында зейін мен жұмыс қабілеті жоғарғы деңгейде болады да, соңына қарай төмендейді; басқаларында зейін біраз уақыттан кейін шоғырланады, яғни ол балаларға іс-әрекетке ену үшін қосымша уақыт қажет; үшіншілерінде бүкіл тапсырманы орындау барысында зейіннің құбылуы мен жұмыс қабілетінің бірқалыпсыздығы байқалады. Зейін тұрақсыздығы әр балада түрлі көрініс табады. Осылайша кейбіреулерінде аса жоғары зейін қою және неғұрлым жоғары жұмыс қабілеті тапсырманы бастағанда байқалады да, оны орындау барысында төмендей береді; енді бірінде – зейіннің артуы жұмыстың біраз уақыты өткен соң басталады (яғни, оларға жұмысқа ену кезеңі қажет); ал тағы басқаларында зейін қоюы және жұмыс қабілеті біркелкі болмай, мезгіл-мезгіл толқып тұрады. ПДТ балалар зейінінің ерекшеліктері оның тұрақсыздығынан, бір обьектіге тұрақты көңіл бөле алмайтындығынан көрінеді [5].

Бала тұлғасының психикалық дамуы мен қалыптасуы тек үлкендермен қарым–қатынасқа түскенде ғана мүмкін және ең алдымен, аталмыш іс-әрекетте, ол онтогенездің аталмыш кезеңінде жетекші болып саналатында жүзеге асады (мектепке дейінгі балалық шақта–ойын, бастауыш мектеп балалық шағында – оқу іс-әрекеті).

Дамудың негізгі шарттары болып келесілер табылады:

1. 
   мүмкіндіктері шектеулі балалардың даму ерекшеліктерін ескере отырып, әр жас кезеңінің сензитивтігіне, жақын арадағы даму аймағына және т.б. сүйене отырып, педагог ұжымының оқушылармен жұмыс жасауда әр жастағы мүмкіндіктерін максималды жүзеге асыруы.
   
2. 
   әр жас кезеңінің ішінде оқушылардың жеке ерекшеліктерін оқу-тәрбиелік үдерісінде дамыту – қызығушылық-тарын, өзіндік сана сезімін (өзін-өзі бағалау, жыныстық өзіндік санасы және т.б.), бағыттылығын, құндылық бағдарын, өмірлік жоспарларын және т.б.
   
3. 
   арнайы білім беру мекемесінде мүмкіндіктері шектеулі балалардың дамуына жағымды психологиялық жағдайды туғызу, ол, ең алдымен, өнімді қарым-қатынаспен, бала мен мұғалім, бала мен құрдастарының өзара әрекеттесуімен белгіленеді.
   

Ал, бастауыш сынып оқушыларын алсақ, олардың мұғалімге деген теріс қарым-қатынасы сирек кездеседі, ал белгісізі жиі кездеседі. Бұндай қатынаста мүмкіндіктері шектеулі балалардың танымдық мотивациясының қалыптасуы тежеледі, өйткені оларда мұғаліммен сенімдік қатынасқа түсу қажеттілігімен бірге оған деген сенімсіздік ұштасады, сондықтанда оның іс-әрекетіне де сенімсіздікпен қарайды, жеке жағдайларда – одан қорқады. Бұндай балалар тұйық, әсерленгіш немесе мұғалімнің нұсқауларына мән бермейтін, өз бетімен отыратын, қатыспайтын балалар. Мұғаліммен қатынасқа түскенде еріксізден бағынышты, бейімделуге ұмтылуды білдіретін балалар. Кейде балалар өздерінің уайымдарының, күйелектілігінің, ашуланғандығының себептерін саналы түсінбейді, кейде оны үлкендер де саналы түсінбейді. Бастауыш сынып оқушылары өмірлік тәжірибесінің жеткіліксіздігінен өздеріне елестеткен мұғалім қаталдығын көбейтіп жоқ нәрсені терең уайымдайды. Оқудың бастапқы кезеңінде аталмыш құбылыс мұғалімдермен ескерілмейді. Бірақ бұл маңызды:келесі сыныптарда теріс эмоциялар бекітіліп оқу іс-әрекетіне, мұғаліммен және құрдастарымен өзара әрекетесуіне ауыуы мүмкін. Нәтижесінде мүмкіндігі шектеулі оқушылардың психикалық және тұлғалық дамуында күрделі ауытқулар пайда болуы мүмкін.

Қорыта айтқанда, қазіргі таңда Қазақстан Республикасында мүмкіндігі шектеулі балаларды оқытудың келесі формалары белгілі: арнайы мектептер мен интернаттар, орта мектептердегі коррекциялық (түзету) сыныптар, үйде оқыту және қашықтықтан оқыту. Соңғы уақытта елімізде атқарылып жатқан келесі істер инклюзивті білім беру жүйесінің қалануына негіз болары анық. Жас нәрестенің дені сау болса, отбасына зор қуаныш пен бақыт әкеледі. Елімізде өркениетті қоғам құру үшін, тәрбиелі, дені сау азаматтар мен азаматшалар тәрбиелеу керек.