Н. У. Шаяхметов, тарих ғылымдарының докторы

Березкин И.Г. Сайсары куолэ уонна Сайсары булгунньага. – Якутск: Нац. кн. изд-во «Бичик», 1995. – 62 c.

Боло С.И. Прошлое якутов до прихода русских на Лену: /По преданиям якутов бывшего Якутского округа/ - Якутск: Нац.кн.изд-во "Бичик", 1994. – 320 с.

Гоголев А.И. Якуты (Проблемы этногенеза и формирования культуры). – Якутск: Изд-во ЯГУ, 1993. – 200 с.

Ксенофонтов Г.В. Эллэйада. Материалы по мифологии и легендарной истории якутов. – М: Изд-во "Наука", 1977. – 245 с.

Ксенофонтов Г.В. Ураангхай-сахалар: Очерки по древней истории яку­тов. – Т.I, кн. 1. – Якутск: Нац. изд-во РС (Я), 1992. – 416 с.

Ксенофонтов Г.В. Архив ЯНЦ СО РАН, Ф.4, Оп.1, Д. 80.

Токарев С.А. Очерк истории якутского народа. – М.: Гос. социал-экон. изд-во, 1940.

Томилов Н.А. Тюркоязычное население Западно-Сибирской равнины в в конце XVI – первой четверти XIX вв. –Томск, 1981. – 152 с.

Толстова Л.С. Исторические предания Южного Приаралья. К истории этнокультурных связей народов Арало-Каспийского региона" – М.: Наука, 1984. – 242 с.

Миллер Г.Ф. Описание Сибирского царства. – Кн.1. – М.; Л.: Изд-во АН СССР, 1937. – 607 с.

Предания, легенды и мифы саха (якутов)/Сост. Алексеев Н.А, Емель­янов Н.В, Петров В.Т. – Новосибирск: "Наука". Сибирская издательская фирма РАН, 1995. – 400 с.

Линденау Я.И. Описание народов Сибири (первая половина XVIII века): Историко-этнографические материалы о народах Сибири и Северо-Востока. –Магадан, 1983. –176 с.

Овчинников М.П. Из материалов по этнографии якутов // Этнографическое обозрение. – М., 1897. – N 3. – С. 182 - 183.; N 4. – С. 85 - 88. – С. 182-183.

Окладников А.П. История Якутской АССР. – Т.I. – М.; Л.: Наука, 1955. – 439 с.

Иванов В.Н. Русские ученые о народах Северо-Востока Азии (XVII-начало XX в.). – Якутск: Кн. изд-во,1978. – 320 с.

Исторические предания и рассказы якутов. – Часть I. – М-Л: Изд-во АН СССР, 1960. – 322 с.

Инсебаев Т.А., Кажибеков Е.З. Некоторые предварительные результаты сопоставления и анализа названий родоплеменных групп адай и суюндук // Тюркская ономастика. –Алма-Ата: Наука, 1984. – С. 107–108.

Серошевский В.Л. Якуты: Опыт этнографического исследования. – 2-е изд. – М.: 1993. – 436 с.

Элерт А.Х. Новые материалы о пантеоне якутских божеств и духов в первой половине XVIII века (статья вторая) // Исторические и литературные памятники «высокой» и «низовой» культуры в России XVI-XX вв. Сборник научных трудов. – Новосибирск: изд-во СО РАН, 2003. Серия «Археография и источниковедение Сибири». – С. 94-119.

Кез-келген халықтың пайда болуы және қалыптасу тарихы – өте ұзақ та күрделі құбылыс. Оның нәтижесінде ортақ мәдениетке ие болған, бір тілде сөйлесетін, этникалық қасиеттер негізінде ерекшеленетін қауымдастық қалыптасады. Этностың қалыптасуы және тұтастығының одан әрі сақталуы үшін оның бір аумақта тұруы және шекарасының мызғымас болуы қажет.

Қазақ халқы, негізінен, еліміздің қазіргі жерін мекендеген түптамыры сонау қола дәуіріне, андронов мәдениетіне жататын байырғы тайпалардан, ерте темір дәуіріндегі қазақ жерін мекендеген сақ тайпаларынан қалыптасты. Қола және ерте темір дәуірлерінде мекен еткен тайпалардың өзіндік мәдениеті қазақтардың қазіргі өнер туындыларында да көрініс табуы ұрпақтан-ұрпаққа ұласып жеткен дәстүрді көрсетеді.

Түріктердің Солтүстік Моңғолиядан Амударияның төменгі ағысына дейінгі аралықта мемлекет құруы, осы кезеңде қазақ жерінде өмір сүрген сақтар, үйсіндер, қаңлылар ұрпақтарымен түрік тайпалары арасында өзара сіңісуі ірі-ірі тайпалық бірлестіктерді тудырды. Қазақ этногенезінде қимақтар мен қыпшақтар, наймандар мен керейттер де үлкен қызмет атқарды [1].

ІІ мың жылдықтың аясында өмір сүрген тайпалардың көшпелі өмір-салтының тарихи сабақтастығы қазақ этносының қалыптасуына себепкер болды. Осы мыңжылдықтар арасында қазақ даласында өмір сүрген мемлекеттердің қай-қайсысының негізінде көшпелі тайпалар негізінде қалыптасқан ру-тайпалық жүйе жатыр.

Этнограф ғалым Ақселеу Сейдімбектің «Қазақтың ауызша тарихы» еңбегінде: «Жалғыз-жарым пенде емес, ауыл-аймағымен қотарыла көшу, сөйтіп мыңдаған шақырымдық кеңістік аясында әрі табиғатпен тіл табысып жүріп, мейлінше төлтума өмір-салт орнықтару, яғни, шаруашылық-мәдени типін қалыптастыру, түптеп келгенде, тек қана ұжымдық мүдденің біртұтастығы арқылы, тек қана корпоративті рухтың бірбүтіндігі арқылы, тек қана этноидеалдың бір нысанаға бағытталуы арқылы мүмкін бола алатын үдеріс (процесс). Ақиқатында, Еуразия алқабында үш-төрт мың жыл бойы көшпелілер мәртебесін биік еткен себептердің зоры да осы ру-тайпалық жүйе болатын» - деп көшпелі өмір-салты орныққан мемлекет үшін қоғамдық құрылым ретінде ру-тайпалық жүйенің болуы заңдылық екенін көрсетті [2].

Түрік тайпаларының біртұтас халық болып қалыптасуын моңғол шапқыншылығы кешеуілдетті. Қазақстан жерлері үш моңғол ұлысының құрамына енді. Дегенмен, шапқыншылық барысында моңғолдар түрік ортасына сіңіп кетті де, түріктер негізінен осы өңірде ғасырлар бойы қалыптасып келе жатқан ежелгі мәдениетті сақтап қала алды.

Көшпелі өмір-салтты қоршаған орта қалыптастырса, ал сол ортаға байланысты көшпелі қауымдар белгілі бір шаруашылық түрін қалыптастырып, сол ортаға бейімделген, барлық құрылымдық қасиеттері жақсы жетілген этникалық жаралым құрады [3]. Осы жергілікті этникалық жаралымдар негізінде ХІҮ-ХҮ ғ.ғ қазақ даласында алғашқы ірі мемлекеттер пайда болды.

ХҮ ғасырдың 50-60 жылдарында Әбілхайыр ханнан Керей мен Жәнібек бастаған тайпалардың бөлініп шығып кетуі - келешекте біртұтас «қазақ» атауының төңірегіне топтасқан халықтың пайда болуының алғышарты еді.

Алтын Орда аумағында өмір сүрген көптеген ру-тайпалардың этногенеологиялық жүйесін тыңнан түзеп, жаңадан жасақтау Қазақ хандығын құрушы тұлғалардың мемлекеттік деңгейде жүзеге асырған ең алғашқы және ең ірі реформасы болатын. Бұл реформа Қазақ хандығы құрылғаннан кейінгі кезеңде топтасқан ру-тайпалардың этногенетикалық және этноқұрылымдық біртұтастығын көрсетуге бағытталған [2, 21].

Ақселеу Сейдімбек айтқандай, бір шындықтың басы ашық, қазақ қоғамын жасаушылар қандай қоғам жасақтайтынын білген. Дәстүрлі қазақ қоғамының ру-тайпалық институттары, сол институттарға қатысты қалыптасқан түсінігі, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі, жол-жорасы, жөн-жобасы, моральдық-этикалық нормалары бәрі де қатал табиғат аясындағы өмір үшін күрестің көрінісі болып шығады [2, 52]. Яғни, көшпелілер қоғамында ру, тайпа, жүз бойынша ұжымдасып тіршілік құру өмірлік қажеттілік еді.

Қазақ халқының тарихы халықты құруға, қалыптастыруға негізгі тірек болған ру-тайпалардың тарихы болатынын да Ақселеу ағамыз өзінің «Қазақтың ауызша тарихы» атты монографиясының «Шежіре және тарих» деп аталатын тарауында қарастырады. Қазақ хандығы құрылғаннан кейін, оның құрамына енген ру-тайпалардың жаңаша жасақталуына орай қазақ шежірелері де жаңаша түзілді [2]. Ру-тайпалық шежіре бұл – ұлтты ұйыстыратын, елдікті орнықтыратын, мемлекетті нығайтатын тегеурінді тетік болды. Ру-тайпалардың генеологиялық құрылымы Қазақ хандығының әлеуметтік-саяси іргетасын бекемдеу үшін қажет дүние болатын.

Қазақ хандығының этносаяси жағдайы өте күрделі болатын. Себебі, осы кең далада тарихи негізде қалыптасқан, шашыраңқы ру-тайпалардың бір төңірекке бірігуі болғанымен, оны одан әрі біртұтас ету сол кездегі Қазақ хандығын құрушылар үшін маңызды мәселе болды. Бұл мәселені оңтайлы шешу үшін олар Қазақ халқын ұйыстырушы тайпалардың түбі бір туысқандығын негізге алатын ұлттық бірлік идеясын қалыптастырды.

Туысқандық жүйе негізінде қалыптасқан ру-тайпалық құрылым ұлттың тұтастығын, жұртшылықты бір мүддеге жұмылдырып, этнотұтастыққа алып келді. Қазақ қоғамындағы «жеке адам», «жанұя», «әулет», «ата», «ру», «тайпа», «жүз», «халық» сынды туысқандық атаулар арқылы бір-бірімен сабақтасып жатқан туысқандық жүйесі, «қарға тамырлы қазақтың» ру-тайпалық құрылымы этникалық даралық немесе этникалық оқшаулық емес, ол біртұтас этноәлеуметтік жаралым еді. Дәстүрлі ру-тайпалық жүйеде рулық буынға дейін қандас туыстар болса, рудан бастап қандас-туыстығы әртекті әлеуметтік-саяси бірлестіктер болып келеді [2, 130-140].

Осы этнотұтастыққа қол жеткізу үшін ру-тайпалардың ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дәстүрлері, яғни ұлт тұтастығын қамтамасыз етудегі «сүйек қосу», «сүйек жаңғырту», «енші беру» дәстүрлерінің маңызы зор болды [4].

Қазақ хандығы аумағының ұлғаюына байланысты хандық құрамына ру-тайпалардың көптеп қосылуы ру-тайпалық жүйесінің жаңаша жүйеленуіне қажеттілік туғызды. Осы ұлан-ғайыр алқаптағы ру-тайпаларды басқару үшін жүздік бөліктер, Ақселеу ағамыз айтып өткендей «этникалық бөліктер емес, басқару үшін пайда болған әлеуметтік және әкімшілік-аумақтық бөліктер» ұйымдастырылды [2, 83]. Қазақ хандығы құрамындағы ру-тайпаларды жаңаша жүйелеудің орнығуына орай, ХҮІ-ХҮІІ ғ.ғ барысында қазақ жеріндегі этникалық қалыптасу аяқталды.

Ру-тайпалардың жүздер бойынша жіктелуі Қазақ хандығындағы этноәлеуметтік саясат негізінде жүргізілді. Ежелден келе жатқан ру-тайпалық құрылымдар жүйесін өзгертпестен Қазақ хандығын құруға негіз ету болмайтын еді. Кейінгі орта ғасырда қазақ жерінде өмір сүрген мемлекеттерде өзгеріссе ұшырамаған, шаңырағы шайқалмаған ру-тайпа болмауынан бұл құрылымдарды жаңаша реттеу қажеттілігі туындады. Ру-тайпалардың жаңадан жүйеленуі бір мемлекет құрамына ұйысу, бірігу жолындағы ең ұтымды шешім болғаны тарихи шындық. Осы біртұтастықты сақтау мақсатында бұдан әрі осы халықты бір түбірден өрбітетін шежірелік аңыздардың пайда болуы ел болып өмір сүруге бағытталған заңдылық еді.

Қазақ хандығы құрылған кезде құрамына кірген ру-тайпалардың жаңадан жүйеленуі әр ру-тайпаның ұранынан аңғаруға болады. Қазақ ру-тайпаларының ұранына шыққан тұлғалардың бәрі де Қазақ хандығы құрылғаннан кейінгі кезеңге жатады. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы әр ру-тайпаның ұраны мен ен-таңбасы әлеуметтік құқықтық ахуалды көрсететін ұлттық идеяның нышандық көрінісі болды [2, 91-92; 640-641].

Көшпелі өмір-салтты баянды ететін тек әулеттік, рулық, тайпалық ұжымдасулар ғана жеткіліксіз еді. Қоғам өмірін реттеп отыратын және этноақпараттық өрісті қалыптастыратын шежірешілдік дәстүр жүргізілді. Қазақтың дәстүрлі қоғамындағы ру-тайпалық жүйе мен оның ішкі құрылымдары (туыстық жүйе) көшпелі қазақтар арасындағы этноақпараттық өрістің негізі болды. Яғни, әрбір көшпелі қазақ үшін өмірлік қажеттілік ретінде тұтас ұлт деңгейіндегі рулық жүйені біліп, шежірелік деректерден хабардар болуы орныққан салт-дәстүр, әдет-ғұрып бойынша өмір сүрудің алғышарты деп білген. Әрбір жеке тұлғаның қамқоршы тірегі тұтас ру болса, сол ру намысын әрбір жеке азамат өз намысы ретінде қорғады.

Шежірешілдіктің бастауы негізінен, сонау ерте замандағы көшпелілерден бастау алғанымен, дәстүр ретінде Қазақ хандығы құрылған тұста айрықша мазмұнға ие болды. Қазақ хандығы құрылған тұста ру-тайпалық құрылымдарды негізгі тірек етіп алған шақта осы жүйені қалық жұртқа орнықтыру үшін және ел ішінің саяси-әлеуметтік ахуалына ықпал ету үшін қоғамдық қажеттілікке айналды [2, 34].

Дәстүрлі қазақ қоғамының ру-тайпалық институттары, сол институттармен тікелей сабақтаса қалыптасқан идеологиясы, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі, жол-жорасы, жөн-жобасы, моральдық-этикалық нормалары, наным-сенімдері қатал табиғат аясындағы өмір үшін күрестің нақтылы көрінісі болып шығады. Сондықтан да, көшпелі өмір-салт қазақ қалпын қалыптастырған экожүйенің қажеттілігі. Ал, зорлап отырықшы ету, біртұтас елді жіліктеп бөлу, елді сатылы бағыныштылы шеңберінде ұстау тотаритарлық-отарлық жүйенің мүдделі мақсаты болды. Ал, қазақтың ғасырлар бойы қалыптасқан әлеуметттік –саяси құрылымын түп-тамырымен бұзды. Керек десеңіз, қазақ халқының өмірінде білуге қажетті өмірлік ұстанымы, өз шежіресін білуды ұмыттырды. Бұл ұмыттыру, қазіргі уақытта өз шежіресін білу туралы түсініктің керағар пиғылын қалыптастырды. Отаршылдар қазақ халқының дәстүрлі ру-тайпалық жүйесі мен сол жүйеге негізделе қалыптасқан әлеуметтік-саяси құрылымын жойғанда ғана халыққа толық үстемдік ететіндіктерін жете түсінді.

Әрине, үш ғасырға жуық аралықта отаршылдық енгізген тәртіпке уланып өскен сана қазақтың дәстүрлі қоғамы жөнінде қандай көзқараста болғаны түсінікті жағдай. Кеңестік заманда тіптен өзінің ата-тегін сұрау, айып болып, ол дегеніңіз рушылдықтың, ұлтшылдықтың белгісі болды.

Анығына барғанда, өзінің шыққан ата-тегін білу - ру-тайпаға жіктелу емес, өз шежірең арқылы туысқандық жүйе негізінде «қарға тамрылы қазықтың» біртұтас екенін білдіру болып табылады. Отарланған жердегі халықтардың бірігуінен қорыққан отаршылар, сол халықты біріктіріп тұрған ру-тайпалық құрылымды керісінше өздеріне қажетті құрал ретінде бөлшектеуге пайдаланды. Отарлық салдарынан болған халық санасының улануы тәуелсіздік алғаннан кейін ру-тайпаға жіктелуді жеке пайдасына пайдаланғысы келгендер болды, өкінішке орай әлі де бар.

Қазақтың рушылдығы қазақтың қоғамында ру-тайпалық жүйенің болғандығынан емес, керісінше сол ру-тайпа жүйесінің ұлтты ұйыстырушы жүйе екенін білмей сорлауында жатыр. Рушылдық, жүзшілдікке бөлініп жүргендерге «рухани жарымжандар» ретінде қарауға тура келеді [2, 23-24]. Ру-тайпалық жүйені негіздейтін қазақ шежірешілдігін білуден еш қауіп жоқ екені айдан анық. Керісінше, рушылдық болуы мүмкіндеген дүниелерді айтып, ұлттық құндылықтарымызды өшіру «рушылдықтан» да қауіпті дүние. Қазақты ұлт ретінде қалыптастырған, оның әлеуметтік-саяси өмірінің тұғыры болған ру-тайпалық жүйені түсінбеу, білмеу өткен тарихына деген құлықсыздық болып табылады. Өйткені, өзінің кім екенін, қайдан шықты, қалай өрбіді деген сұрақтарға жауап бере аламау өткен тарих пен қоса болашақты да бұлыңғыр етеді.

Қазақтың әр заманда да «рушылдықтан» немесе тобырлық-үйірлік түйсіктен ада болғанын: « «Ел дегенде иіліп, жұрт дегенде жиылған» қазақ, «Ағайынның атынан ауылдастың тайы озғанын» тілейтін қазақ, «Адасса елімен бірге адасуды» қалайтын қазақ, «Көппен көргеннің бәрін ұлы тойға» балайтын қазақ, «Өзге елдің сұлтаны болғаннан гөрі өз елінің ұлтаны болғанын» көксейтін қазақ, «Ел ішін алтын бесік» деп ардақтайтын қазақ, «Елінен безген ердің оңбайтынына» кәміл сенген қазақ, «Отанын оттан ыстық» деп өліп-өшіп отыратын қазақ» деп Ақселеу ағамыз жазып кеткен болатын [2, 22].

Сан ғасырлар бойы қалыптасқан қазақтың ру-тайпалары әлеуметтәк-саяси және әкімшілік-аумақтық бірлестіктер ретінде, қазақ ұлтының ұлт ретінде қалыптасуына тарихи алғышарттар жасады.

1. 
   Мұқанов М.С. Қазақ жерінің тарихы. Алматы:Атамұра-Қазақстан,1994.
   
2. 
   Ақселеу Сейдімбек. Қазақтың ауызша тарихы: Зерттеу. Астана: Фолиант, 2008.
   
3. 
   Артықбаев Ж.О. Этнос және қоғам.ХҮІІІ ғ. Қарағанды, 1995.
   
4. 
   Нысанбаев Ә. Қазақтың ауызша тарихы - тарихи сана айғағы//Қазақ әдебиеті, 2009, 3 сәуір.
   

Родоначальник казахского Старшего жуза по имени «Мән» («Мәніс»), известный в истории как «старец Уйсын» («Сокровенное сказание монголов») имел четырех сыновей, которых звали «Қойілдір», «Қоғам», «Майқы» и «Мүкрейіл», и вся родословная Старшего жуза казахов, по существу, является родословной их прямых потомков по мужской линии. Уйсыном его звали как главного бия и ру-аксакала (главу) племени уйсын (кит. усунь, монг. хушин). Происходил он из древнего уйсунского рода «Ұзынсақал Ыба-Райым» (монг. «Баарын»). «Ұзынсақал» означает «длиннобородый», в германских языках – «лангобард». Такие известные ученые как Абель Ремюза, Клапрот и Карл Риттер относили уйсунов к индогерманскому племени (3,4). Их точку зрения разделял и Мустафа Шокай, стоявший у истоков «Туркестанского легиона» германского вермахта. За великую мудрость и поддержку Темиршина (монг. Темучин) старец Уйсун получил от него звание «Төбе-би», т.е. «верховный арбитр» сразу после наречения Темиршина титулом «Шыңғыс-хан». В древнетюркском языке окончание «–ғыс» означало оправданность определения: «шың» – вершина, «шыңғыс» – воистину верховный, истинно вершинный. По историческим данным Абая (Ибрагима Кунанбаева) курултай этот происходил в 1206 г. на горе Найман-куре в Восточном Казахстане, которая после этого знаменательного события стала именоваться Шынгыстау (5).

Сын Уйсына «Мүкрейіл» был назначен Чингисханом старшиной племени Жалайыр и прозван «Екінші Жалайыр» (Жалаир Второй). Командуя группой монгольских войск в Китае, он получил от Чингисхана китайское звание «го-ван» и вошел в мировую историю под именем «Мухали-Гован». Историки, по ставшей уже традиционной китайской транскрипции, говорят и пишут «Мухали», но в родословную казахов он вошел под именами «Мүкрейіл» и «Жалайыр». Другим прославленным сыном Уйсына Тобе-бия был «Қойілдір». Он был назначен старшиной племени «Маңғыт» и командовал тысячным ополчением («мың қол») мангытовцев. В «Сокровенном сказании» его имя переведено как «Хуилдар» в списке 95 ноянов Чингисхана. В этом же списке указан и его сын «Қатаған» («Хадаан»). «Қойілдір» спас жизнь Чингисхану во время сражения с объединенными силами Жаумукара (монг. Джамуха) и кереитского Ван-хана. Еще один сын Уйсына – «Қоғам» – также пользуется большой славой в памяти казахского народа. Но его имя не вошло в «Сокровенное сказание», поскольку он не был боевым командиром, а отвечал за богатство и процветание всей Булатной орды. Он имел звание «қор-жиюши», т.е. казначея и, одновременно, начальника тылового обеспечения в войске Мухали-Гована. Однако самым прославленным в устной истории казахов, башкир, татар и других народов Джучиева улуса осталось имя Майқы бия, которое на протяжении 800 лет свято хранится в благодарной памяти народа. Имеется ввиду Майкы-бий Двенадцатый, т.к. в истории упоминаются еще одиннадцать Майкы от сотворения мира (6).

Майкы был младшим сыном Мана (Тобе-бия). Он родился на 2 года раньше Чингисхана, т.е. в 1153 г. по Грегорианскому летоисчислению, в 547 г. Хиджры. Жил 120 лет до 1273 года, оставив многочисленное потомство. От рождения он был хромым (одна нога короче другой) и, как это часто случается, его физический недостаток компенсировался выдающимися интеллектуальными и дипломатическими способностями. До семилетнего возраста проходил воспитание у своего деда «Кейікі-би». Затем 5 лет учился ораторскому мастерству у будущего тестя Чингисхана (отца «Бөрте», первой жены кагана), которого прозвали «Ұдай-шешен». В «Сокровенном сказании» это прозвание (лакаб) указано как «Дай-сэчен», а также называли его «Кейінгі Қоңырат» или «Екінші Қоңырат» (Конырат Второй). «Шешен» – это оратор-мудрец. Смысл имени «Ұдай-шешен» означает «Непобедимый оратор, каждое слово которого является точным и поражает как яд». Одиннадцатилетний Майкы подружился с девятилетним Чингисханом, которого в то время звали «Теміршын», в доме Удай-шешена. Майкы называл тогда Темиршына «Шынтемір», т.е. «Истинно стальной». В 15 лет Майкы был признан бием (общественным судьей-арбитром). В истории тюрко-монголов никто никогда не выбирал биев и не назначал. Бии признавались обществом или не признавались. Стоило лишиться общественного признания, и бий переставал быть судьей-арбитром. Это касалось и таких высокочтимых в обществе званий, как «ду» и «бу». «Ду» – это оратор-языкотворец, обогатитель категориально-понятийного аппарата устной философии евразийских кочевников. «Бу» – это «бий над биями», «арбитр над арбитрами» или главный судья в обществе. Чтобы воинственные всадники, живущие по понятиям «ар-намыс» не превратили жизнь в Степи в тотальную войну «всех против всех» и не перебили друг друга, издревле возник институт «биев». Но поскольку специальных учебных заведений в древности не было, то обучение и передача информации осуществлялись устным путем «от отца – к сыну, от дяди – к племяннику». Поэтому в каждом крупном племенном объединении существовала отдельная каста судей-арбитров, историков, психологов, дипломатов, философов-идеологов и мудрецов-пропагандистов, именуемых «би» (7).

Именно историко-философское учение «Жасау-ізі» Майкы-бия (не следует путать с «Великой Ясой» Чингисхана – кодексами «Жасақ», «Билік» и «Төрелік») создало идеологическую основу феномена, который казахстанский ученый В. Юдин назвал «чингизизмом». Вот что писал Юдин: «Духовную мощь татаро-монголов искали не там, где ее следовало искать. Религия татаро-монголов была в действительности мощной, основой ее были генеалогические мифы, которые и ранее были сердцевиной тюрко-монгольской картины мира... эти мифы в их новой системе стали для татаро-монголов могучей духовной силой, адекватной их воинской мощи. Но чингизизм был не только религией. Чингизизм был мировоззрением, идеологией, философией, санкцией общественного строя и структуры социальных институтов, политической и правовой системой, культурологической доктриной, основой просвещения, средством регуляции поведения в семье и обществе» (2).

Действительно, родословие Чингисхана отслеживалось в тридцати трех поколениях до кагана сары-жалаиров Тан-хана (таң - рассвет), а от него – до Бумын-кагана и, далее, до Арьи («Ар-ұя») и самого Кибиря, сына Великой Праматери «Алп Бір-ана». Тем самым обосновывалась легитимность власти Чингисхана над всеми «народами, натягивающими лук» - от Тихого океана до Дуная, от Сибири до Гиндукуша. Более того, именно идейная поддержка отца и сына –Маниса Тобе-бия и Майкы-бия – позволила Чингисхану освободиться от влияния оппозиционно настроенного шамана «Көкше» (монг. «Кокочу»), присвоившего себе титул «Төбе Тәңірі» (монг. «Тэб-тенгри») (9). Тем самым, благодаря интеллектуальной и дипломатической поддержке уйсунов Майкы и Мана, Чингисхан выиграл самую главную битву - битву за умы степняков.

О высокой оценке Чингисханом интеллекта Майкы-бия говорится также в «Дафтар-и-Чингиз намэ» (10). В этом татарском предании говорится о том, как обижаемый родственниками Чингисхан ушел в степь «казаковать»: «Когда же не стало Джингиза, который ушел к Кайсакам, то братья его, Буденджар, Каенджар и Салджут насиловали и угнетали подданных. И народ, не в силах будучи боле терпеть, пришел к Алангу: Гой, Алангу! Лучше бы ты сына своего Джингиза и не показывала, а просто взяла бы души наши; теперь же, для чего, показав нам его, отымаешь душу нашу? О, подай нам весть о Хане нашем Джингизе...... потом, горько плачучи, продолжали: мы идем искать его... Имена же Беков, ходивших на поим Джингиза, были:1–го Уйшин Майкы-би, 2–го Калдар–би, 3–го Урдач–би, 4–го Кибчак–би, 5–го Тамыан–би; 6–го Кереят–би, 7–го Буртан–би, 8–го Тимыркутлу–би, 9–го Мутыар–би, 10-го Тангут–би. Эти десять беков, любивши Джангиза, составили совет и решили его искать... Кунграт, будучи наперсником и советником их, искать Джингиза также отказался; вышеименованные же десять человек, не взирая на Кунграта, ушли; а один из них,Уйшин Майкыби взял у Алангу, без ведома прочих Беков, перстень с резным камнем»... После долгих поисков беки во главе с Майкы-бием нашли убежище Чингисхана... «Джингиз–Хан спросил: Да кто же вас научил сюда притти? Они же отвечали: милость эту оказала нам мать твоя, Алангу; она нас и научила. Когда так, молвил он, то есть ли у вас знак от матери моей? И все Беки молчали, а Уйшин Майкыби снял с руки своей взятый у Алангу перстень и подал его. Джингиз–Хан, приняв перстень, посмотрел на него и признал его за гербовой перстень Алангу и улыбнувшись сказал: Гой, Майкыби, коли я буду Ханом, то ты будешъ Беком; ибо, если бы ты не представил мне этого перстня, и от матери моей не принес бы мне знаку, то я бы вам никогда не дался, да и вам не бывать бы товарищами и сподвижниками моими»...

Майкы-бий, несмотря на физическое увечье, был талантливым военачальником. Поначалу он командовал полком, возглавляя тысячу уйсунов-бааринов, затем дивизией («тумен», десять тысяч бойцов), а после успешной хорезмской кампании вместе с биями Алшыном и Кунаном был откомандирован в распоряжение старшего сына Чингисхана Жошы (русск. Джучи). Как свидетельствует башкирский ученый, канд. ист. наук, доцент А.Б. Зарипов: «Майкы-бий превратился в крупного монгольского военачальника, и, по некоторым сведениям, участвовал в Западном походе...». Общее командование всеми войсками осуществлял легендарный полководец Сыпатай батыр (монг. Субедей-багатур) под общим началом Бату-хана, внука Чингисхана.

И, наконец, еще одна ипостась великой личности Майкы-бия: он считается отцом-основателем казахского «степного права». Как отмечал академик АН Республики Казахстан Салык Зиманов: «Майкы би был просвещенным деятелем, владел несколькими языками, прославился в свою эпоху как приверженец и идеолог свободы Великой степи кочевников, справедливого управления и справедливого суда в ней ... Майкы би считается и признается «отцом всех казахских биев», их родоначальником, авторитет которого в казахской правовой культуре являлся непререкаемым. Это зафиксировано во всеобщем правиле: «Түгел создiң тубi бip, түп атасы - Майқы би» - это трудно переводимое, но понятное всем степнякам основательное выражение, которое в смысловом переводе приблизительно звучит так: «Слова и сила справедливости - основы решения конфликта - так установил Майкы би». Авторитет Майкы би настолько был высоким, что, если судье-бию удавалось доказать, что его решение лежит в русле правил Майкы би, то это приводило к беспрекословному его признанию сторонами и их примирению. Однако злоупотребление именем Майкы би не допускалось. Это вело к крушению судебно-правовой карьеры бия ... Считается, что от Майкы би идут фундаментальные правила, определяющие основы суда и судебной деятельности в «свободной» Степи ... Вот некоторые из них: «Тура биде туған жоқ», - это правило имеет глубокую рамочную мысль и может быть передано: «У справедливого бия одна вера - это справедливость». Более поздней его редакцией считается добавление «...Туғанды биде иман жоқ» - «Би-судья, имеющий пристрастие к своим родственникам, разрушает святость своего сана»; «Әдiл би қара қылды қақ жарған» - смысловой перевод: «Искусство бия состоит в том, что он при решении судебного дела поступает так, как бы он тонкий волосок делит на равные две части». Эти и другие дошедшие до нас отдельные установления, приписываемые Майкы бию, выражают принципы правового поля, характерные для свободной зоны Великой степи ... Ничто не появляется на пустом месте. Из ничто не вырастает нечто! Так, три великих бия (Төле-би, Қазыбек-би и Әйтеке-би – прим. авт.) считали себя и были верными последователями Maйкы би, жившего в XII—XIII веках, учение и наследие которого признавались ими первоосновой судоустановления в Казахии, призванного обеспечить мир и стабильность в обществе кочевников» (12).

Таким образом, к личности Майкы-бия как нельзя лучше подходит древнетюркское определение истинного арыса: «Сегіз қырлы, бір сырлы», что можно образно перевести как «восьмигранный, но сущностно цельный, подобный кристаллу алмаза». А главная заповедь, оставленная Майкы-бием для правителей всех веков и народов такова: «Ақ найзаның ұшымен, ақ білектің күшімен ел болуды ойландар». «Острием праведного копья, справедливо применяя силу власти, заботьтесь о народе, о его бытии как единой нации».

В завершение хотелось бы вновь процитировать Вениамина Юдина для иллюстрации важности изучения «устной историографии», или, как ее назвал Юдин – «историологии» - кочевых народов степной зоны Евразии: «Перед исследователями вырисовываются контуры грандиозного объекта изучения, которое потребует приложения колоссального труда, но и раскроет широчайшие перспективы познания сокровеннейших тайн духовного, культурного, политического прошлого тюрко-монгольских и других степных кочевых народов. Осуществление таких исследовательских программ потребует, несомненно, выработки новых методик изучения источников и, возможно, оформится в особое историко-научное направление изучения кочевничества» (2).