Н. Ю. Зуева (жауапты хатшы), О. Б. Алтынбекова, Г. Б. Мәдиева
жүктеу/скачать 4.5 Mb. Pdf көрінісі
|
| жоғары/төмен, көк жүзі/қара жер, жер/жер-
асты əлемі, оң/сол, шығыс/батыс, солтүстік/ оңтүстік т.б.; 2) уақыттың құрылысына байланысты – күн/түн, жарық/ қараңғылық, жаз/қыс, көк- тем/күз т.б 3) түске байланысты – ақ/қара, қызыл/қара т.б. 4) табиғат жəне мəдениет оппозициясы тұр- ғысынан – дымқыл/құрғақ, шикі/піскен, табиғи/ жасанды т.б. 5) əлеуметтік категорияға байланысты (жас мөлшерлік, генеалогиялық, қоғамдық əртүрлі мағынада) – еркек/əйел, үшкен/кіші, жас/кəрі, қыз/ұл, жат/жақын, кеңістіктік алыс/жақын, ішкі/сыртқы оппозицияларының метафорала- нуына қатысты ұғым-түсініктерді біріктіретін жұптар т.б. 6) дүние бейнесінің жалпы модусын айқын- дауға байланысты – киелі - қасиетті (сакраль- ді-аксиологиялық) / пендауи, бұ дүниелік/бақи- лық т.б. деп бірнеше жұптарға бөледі. Сондай- ақ ғалым оппозицияның бірігіп келіп тұтастық құрайтын оң жəне сол бағаны арасындағы қа- рым-қатынас бақыт/сор, өлім/өмір, тақ/жұп сияқты жалпы оппозициялардың көмегімен си- патталатынына назар аударып, «осындай екі- жақты белгілердің жиынтығына негізделіп əмбебап таңбалық кешендер кескінделеді жəне олардың көмегімен адам əлемді игереді. Дүние бейнесінің əмбебап таңбалық кешендері əр- түрлі кодтық жүйелер арқылы жүзеге асады. Əлемнің сан түрлі фрагменттері, кейіпкер- лері, нысандары əртүрлі кодтардың тұғырына алынады, осылайша астральдық, вегатативтік, зооморфтық, антроморфтық, гастрономдық, түстік, сандық, əуендік, саздық т.б. кодтар қа- лыптасады. Өзара қарым-қатынасқа түсіп, ық- пал ететін өзіндік шеңбер-аясы бар мұндай код- тардың дүние моделінде қатарласа, қатпарласа, жанаса, тоғыса орын тебуі белгілі бір иерар- хиялық классификацияны көрсетеді. Бұл күр- делі конгломерат семантикалық тұрғыдан бір- тұтас болып келеді, өйткені ол бірғана объек- тіні– əлемді бірғана субъект – адам тарапынан сипаттайды» деген қорытындыға келеді [3, 6]. Барлық архаикалық мəдениет үшін əмбебап сипатта болып келетін бинарлық оппозициялық жүйе қарама-қарсылық ұстанымы бойынша бірнеше белгілерді (таңба, символ) жұптарға біріктіреді. Мұнда оппозициялық жұптың бір мүшесі - жағымды, ұнамды, қолайлы, екіншісі- жағымсыз, ұнамсыз, қолайсыз (пейоративный), А. Б. Нұржанова 29 Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 1(147). 2014 немесе біреуі таңбаланған, ал екіншісі таңба- ланбаған белгілерді өз бойына жинақтайтыны- мен ерекшеленеді. Мəдени дəстүрлердегі оппо- зициялық жұптың символдық жіктелісінің бұл қасиеті туралы В.В. Иванов былай дейді: «Каж- дый признак или символ внутри системы соот- носится с одним ему противоположным и це- лой серией признаков или символов, входящих в тот же ряд, что и данный» 4, 106-б.. Бинарлық жұптар классификациясын cома- тикалық фразеологизмдер астарындағы адамзат қоғамының рухани-мəдени жасампаздық біті- мін танытатын халықтық білім қорын сарап- таудың негізіне алу жəне адамның тəндік бази- сін, креативтік ойлау жүйесін, танымдық іс- əрекетін оның тілімен біртұтастықта зерттеудің тұғыры ету: - біріншіден, «барша адам баласына тəн биоанатомиялық негіз оның ми мен жүйке, сана мен жады құрылыстарының жұмыс істеу прин- циптерін айқындауға; - екіншіден, адамзат атаулының ерекше қа- білеттерін жүйелі зерттеуге; үшіншіден, адам- ның табиғи болмыс-бітімнің əлеуметтік-мə- дени ұстанымдар негізінде даму, өзгеру, толығу бағыттарын талдап көрсетуге мүмкіндік береді 5. Осы тұрғыдан келгенде, дүниенің тілдік бейнесінің соматикалық фрагменттерін зерт- теуде бинарлық оппозициялық жұптар класси- фикациясын лингвистикалық əдіс-тəсілдер қа- тарында қолданудың маңызы зор. Себебі адам организмінің физиологиялық ассиметриясы (оң/ жүктеу/скачать 4.5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|