Н. Ю. Зуева (жауапты хатшы), О. Б. Алтынбекова, Г. Б. Мәдиева
жүктеу/скачать 4.5 Mb. Pdf көрінісі
|
| сол) жəне адамның дене тұрқының вертикаль-
ды бағыттағы үштік жіктелісін (бас, кеуде, аяқ) арқау еткен соматикалық тілдік модельдер дү- ниенің қарабайыр бейнесінде ұжымдық сана- ның дуалистік жəне үшқабатты мифтік түсінік- терін соматикалық кодқа түсіреді. Басқаша айт- қанда, дуалистік көзқарас, немесе бүкіл əлемнің ассиметриялық екі салаға бөлінуі, сол сияқты əлем жаратылысының үш қабаттан тұруы ту- мифтік сананың «бұ дүниелік <=> о дүниелік», «киелі <=>пəндауи», «қасиетті <=> қасиет- сіз», «құтты<=>құтсыз» т.б. бөлінісін, əлеу- меттік-қоғамдық сананың «əлді<=>əлсіз», «жақ- сы<=>жаман», «бай<=>кедей» т.б. жіктелі- сін басқаруы дүниенің қарабайыр бейнесінің соматикалық фрагментінде тұтастай көрініс табады. Мəселен, адам дене тұрқының вертикальді бағыттағы ассиметриялық жіктелісінен туын- дайтын оң/сол бинарлық оппозициясына қатыс- ты ұғым-түсініктер адамзат қоғамының бүкіл саласына қатысты көрініс береді. Оң/сол қарама-қарсылығы кез келген халық- тың діни наным сенімінде, салт-дəстүрінде, ырым-жоралғысында, өнер туындыларында, не- келік қарым-қатынасында, этикетінде, кеңістік- тік бағыт-бағдарын анықтауда, баспана, үй- жайындағы жəне отбасылық орнында, соғыс- тық іс-əрекеті мен қару-жарағында, өндірістік іс-əрекетінде орын алады. Мұнда «оң» жақтың «жақсылықтың» нышанына алынып, «ұнамды», «қолайлы» жағдайдарға қатысты жағымды мəн арқалауы, ал «сол» жақтың «жамандықтың» нышанына алынып, «ұнамсыз», «қолайсыз» жағдайларды меңзеп, «жағымсыз» мəнді біл- діруі барлық мəдениетке тəн семантикалық əмбебап құбылыс болып саналады. Əр алуан мəдениетте оң/сол оппозициялық жұбының «оң» сыңары «киелі», «қасиетті», «құтты», «күшті», «заңды», «дұрыс», «толық аяқталған», «айқын», «биік», «жоғары», «шығыс», «оңтүс- тік» т.б., ал «сол» «киесіз», «қасиетсіз», «екі- ұшты», «əлсіз», «бұрыс», «сəтсіз», «жаманшы- лық», «батыс», «солтүстік» т.б. мəдени корре- ляциялар тізбегін түзеді. Əйтсе де, кей жағ- дайда, адамның сол жағы жағымды, ал оң жағы жағымсыз бастау-арналардың символына алы- натын тұстар да кездеседі. Оның себебін, орыс этнолингвистикасының негізін қалаушылардың бірі Н.И. Толстой, «оң» мен «сол» оппозиция- сының күрделі символикасы əртүрлі элемент- тердің немесе деңгейлердің символдық мағы- наларының өзара қарым-қатынасына тəуелді болатындығымен түсіндіреді 6, 5-7. Оң жəне сол бинарлық оппозициясын сла- вян мəдениеті контексінде символдық-семанти- калық тұрғыдан қарастыра келіп, Н.И.Толстой бүкіл славян ареалына ортақ *levъ лексемасы- ның табулық жəне эвфемистік себептерге бай- ланысты үндіеуропа тілдерінде параллелі өте сирек кездесетінін айтады. «Үндіеуропалық тілдерде «сол» ұғымын білдіру үшін əртүрлі жаңа сөз қолданыстарының, синонимдер мен эквиваленттердің, тіптен кейде мүлдем қарама- қарсы мағынаны білдіретін тіркестердің қолда- нылатындығы сол жақты тура түстеп көрсетуге, нақты атауға болмайтындығы туралы ғылыми жорамалдың дұрыстығын дəлелдей түседі»- дейді ғалым 7, 133-147. Көне түркілердің дүниетанымдық көзқарас- тар жүйесінде «оң жақ» ұғымы үшін қолда- нылған on лексикалық бірлігінің бірде «сəтсіз, құтсыз» дегенді, енді бірде «сəтті, құтты» деген- Дүниенің тілдік бейнесінің соматикалық фрагментін бинарлық оппозициялық жұптар негізінде ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 1(147). 2014 30 ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 1(147). 2014 ді білдіргендігін көне түркі сөздігінде тіркелген жүктеу/скачать 4.5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|