Разьдзел 20.ПРАВАПІС Л – ЛЬ

Разьдзел 20.ПРАВАПІС Л – ЛЬ

Перадаваньне l у словах заходнеэўрапейскага паходжаньня⁴⁷

54. 
    L заўсёды перадаецца мякка:
    

― перад [э] на канцы нескланяльных назоўнікаў: бажале, дэфіле, жэле, рэле, філе, Па-дэ-Кале, Пэле;

― пры падваеньні (фанэтычна – падаўжэньні) льл: бандэрыльля, камарыльля, кальля (кветка), кельля, мантыльля, сэгідыльля, эскадрыльля, Эвангельле.

55. 
    L перадаецца мякка:
    

1. 
   У словах заходнеэўрапейскага паходжаньня, апроч англіцызмаў:
   

― перад [а], [o], [у]:

― перад зычнымі: альбатрос, альгебра, алькаголь, алькоў, альфабэт, амальгама, асфальт, афтальмоляг, бальзам, вальс, гальваніка, гальс, герольд, дубэльты, зэльц, кальц (хімічны элемэнт), катапульта, кельт, мальва, пальма, пульс, сальда, сальманэля, скальп, тальк, фальш, фольга;

― пасьля зычных і [э]:

фіналь -ль: артыкль, бінокль, дубль, манокль, спэктакль, цыкль; фіналь -ля: басэтля, бутля, вафля, картопля, кегля, марля, мэбля, цыкля, шабля;

фіналь -эль (-ель): газэль, гатэль, дуэль, дызэль, кабэль, карамэль, мадмуазэль, мадэль, мэнэстрэль, нікель, ніпэль, панэль, партфэль, пастэль, пудэль, тунэль, флігель, фэльдфэбэль, штэпсэль; фіналь -эля: марэля, навэля, капэля, парцэля, стэля, сырадэля, цэля; а таксама фіналь -аль паходжаньнем з -el: вэксаль, гандаль, гіцаль, гэбаль, куфаль, пыталь, пэндзаль, рондаль, шніцаль;

― пасьля [і], [о] у бальшыні неадушаўлёных назоўнікаў:

фіналь -іль (-ыль): аўтамабіль, вадэвіль, ваніль, вэнтыль, грыль, дрыль, кіль, пасквіль, профіль, стыль, тэкстыль, шпіль, штыль, эпітрахіль; у т. л. у хімічных тэрмінах – назовах радыкалаў (м. р.): бутыль, мэтыль, прапіль, этыль; фіналь -іля (-ыля): дыля, кадрыля, міля;

фіналь -оль (-ёль): аэразоль, бэмоль, каніфоль, кансоль, кантроль, карамболь, кроль, пароль, соль (нота), толь, трыёль; у т. л. у хімічных тэрмінах з часткаю (алькаг)оль – назовах сьпіртоў (м. р.): бутаноль, мэтаноль, прапаноль, этаноль; а таксама фіналь -аль паходжаньнем з -оl- (м. р.): акропаль, сымбаль; фіналь -оля ( ёля): альвэоля, вакуоля, жырандоля, мацыёля, радыёля (расьліна)⁴⁹, роля, фасоля;

― пасьля [a] у бальшыні неадушаўлёных назоўнікаў жаночага роду: фіналь -аль (-яль): батыяль, вэртыкаль, дыяганаль, кефаль, магістраль, пастараль, пэдаль, сьпіраль, сталь, эмаль; фіналь -аля: заля, паля, цаля, шаля;

― у некаторых неадушаўлёных назоўніках: пасьля [у] (м. і ж. р.): вэстыбюль, капсуль, модуль, нуль, патруль, рыдыкюль, руль, цыркуль; куля, руля, пілюля, цыбуля, шпуля; пасьля [a] (м. р.): баль, ганталь, каль (хімічны элемэнт), крышталь, мэдаль, паркаль, раяль, фэстываль, шаль, шпіталь; у т. л. у хімічных тэрмінах – назовах альдэгідаў (м. р.): бутаналь, мэтаналь, прапаналь, этаналь;

― у некаторых адушаўлёных назоўніках: нобіль, птэрадактыль, троль.

Заўвага. Некаторыя назоўнікі жаночага роду на -[л’]- ужываюцца як з нулявым, гэтак і з поўным канчаткам (як далонь – даланя, кішэнь – кішэня): антрэсоль – антрэсоля, бандэроль – бандэроля, віялянчэль – віялянчэля, гантэль – гантэля, пістоль – пістоля.

г) у бальшыні ўласных назоваў: Лежэ, Лекерт, Лё Карбюзье, Клеапатра, Лялевэль, Палерма; Лябрадор, Лявон, Лязана, Ляймэн, пратока Ля Пэруза (La Pе´rouse), Плятон (філёзаф), Сэн-Лязар; Лёві, Лёвэн і Лювэн, Лёс-Анхэлес; кароль Люі, Люкрэцыюс, Люксэмбург/Люксэмбурґ, Люўр, Люцыпар, Люцыя, Калюмб, Плютон; Альжыр, Стакгольм, Пфальц; Базыль і Васіль, Грэнобль/Ґрэнобль, “Жызэль”, Ліль, Марсэль, Ніколь, Нобэль, Тэафіль, Фаніпаль, “Шанэль”; Анеля, Габрыеля/Ґабрыеля Містраль, Даміцэля, “Ля Скаля”, Пале Раяль.

Заўвага А. У некаторых асабовых імёнах і вытворных ад іх словах – залежна ад шляху й часу пазычваньня – l рэалізавалася мякка або цьвёрда: Ахілес – Ахіл; Гэркулес – Гэракл; Кароль і кароль, Шарль – Карл; Люк – Лука(ш); Мікаэль, Міхаль, Мішэль – Міхал; Нікаля – Мікола, Нікалас; Паўль, Поль – Павал, Павел; Плятон – Платон.

2. 
   У англіцызмах:
   

56. 
    L перадаецца цьвёрда:
    
    1. 
       У бальшыні англіцызмаў (пераважна пазьнейшыя пазычаньні), а таксама ва ўласных назовах неангельскага паходжаньня, якія прыйшлі праз ангельскую:
       

2. 
   У словах заходнеэўрапейскага паходжаньня, апроч англіцызмаў:
   

― пасьля [у] у бальшыні назоўнікаў – пераважна грэцка-лацінскага паходжаньня: фіналь -ул: артыкул, карбункул, фурункул, мускул, тытул, фалікул; фіналь -ула: акула, ампула, була, гранула, інкунабула, капсула, малекула, пігула, прымула, прэамбула, фібула, цыдула; фіналь -юла: гуаюла, дыцэлюла;

― пасьля націскнога [а] у бальшыні назоўнікаў мужынскага роду – фіналь -а´л (-я´л): ава´л, арыгіна´л, ванда´л, генэра´л, ідэа´л, інтэлектуа´л, інтэрва´л, кана´л, кардына´л, карнава´л, кварта´л, мігда´л, мэта´л, нелега´л, правінцыя´л, прафэсіяна´л, радыка´л, рытуа´л, сканда´л, сыгна´л, трыбуна´л, унівэрса´л, футара´л, фэста´л, цырыманія´л, штурва´л; Буцэфа´л і буцэфа´л, Ганіба´л;

― пасьля ненаціскнога [а] паходжаньнем з -о- ў назоўніках жаночага роду – фіналь -ала: гіпэрбала, парабала, сыстала, эпістала;

― у бальшыні адушаўлёных назоўнікаў мужчынскага роду – фіналь -л: анёл, балагол, дэбіл, д’ябал, консул, крэол, кракадзіл, маршал, мул, славянафіл, тарантул; Катул, Ромул;

― у рэчыўных назоўніках на -іл (-ыл), -ол (апроч хімічных тэрмінаў – назоваў сьпіртоў і радыкалаў): акрыл, карбаніл; бэнзол, валідол, полістырол, пэргідрол, салідол, талюол, тасол, тол;

― у некаторых іншых назоўніках: фіналь -л: арэол, матацыкл⁵¹, пратакол; фіналь -ла: барыла, бацыла, віла, гала-канцэрт, гандола, кадзіла, магнітола, пэрла⁵², радыёла (апарат)⁵³, тытла, цэгла, шкала, школа, шпала; пікала, сола, трэмала; фіналь -ло: гало (аптычная зьява), табло.

Заўвага А. L перад фармантамі -ны, -скі, -ява-, -яр-, -ят-, -яцыя перадаецца мякка: бацыла – бацылярыя; генэрал – генэральны, генэральскі; гранула – грануляваны; ідэал – ідэальны; капітула – капітуляваць, капітуляцыя; карпускула – карпускульны; малекула – малекульны; маршал – маршальскі; стымул – стымуляваць, стымулятар, стымуляцыя; формула – фармуляваць, фармуляр; а таксама ў слове галявы (ад гол).

Заўвага Б. Некаторыя пазычаньні складаюць паранімічныя пары, процістаўленыя характарам рэалізацыі l: бал (пункт) – баль (імпрэза), капітал (багацьце) – капіталь (пісьмо), каралы (марскія жывёліны) – каралі (упрыгожаньне), мол (збудаваньне) – моль (адзінка колькасьці рэчыва; музычны лад), тол (выбуховае рэчыва) – толь (пакрыцьцё), фінал (заканчэньне) – фіналь (канец слова).

Заўвага В. У словах з часткаю land характар перадаваньня l залежыць ад паходжаньня слова:

– з ангельскае мовы – цьвёрда: дыксілэнд, лэндровэр, ньюфаўндлэнд, Нэд Лэнд, Дыснэйлэнд, Кліўлэнд, Кўінзлэнд, Лонг-Айлэнд/Лонґ-Айлэнд, Скотлэнд-Ярд, Фолклэндзкія астравы;

– зь іншых моваў – мякка: спартляндыя, Галяндыя, Готлянд/ Ґотлянд, Грэнляндыя/Ґрэнляндыя, Ірляндыя, Ісьляндыя, Курляндыя, Нідэрлянды, Новая Зэляндыя, Тайлянд, Фатэрлянд, Фінляндыя, Шатляндыя, Ютлянд.

Перадаваньне л – ль у словах незаходнеэўрапейскага паходжаньня

56. 
    Характар адаптацыі л/ль залежыць ад якасьці гуку ў мове-крыніцы, а таксама ад шляху засваеньня й традыцыі ўжываньня слова:
    

― празь цьвёрды: вагул, камчадал, камбала, лама (сьвятар), малайзійцы, палтус, таміл, хурал; Лакшмі, Ладага, Латвія, Луанда, Ангола/Анґола, Волга, Гімалаі, Джамалунгма/ Джамалунґма, Малайзія, Нэпал, Улан-Батар, Шры-Ланка.

56. 
    У сэмітызмах (словах з іўрыту й арабскае мовы) л(ь) перадаецца звычайна ў залежнасьці ад яго даўжыні ў мове крыніцы:
    

― цьвёрда – доўгі: фэлаг, хала, Алаг; а таксама ў даўніх пазычаньнях: іслам, кабала, кагал, Талмуд і ў вытворных ад Алаг, іслам: Абдула(г), Алагабад, Рагматула(г), Рамала(г); Ісламабад, Іслам Карымаў.

56. 
    У цюркізмах і словах, пазычаных празь цюрскія мовы, л(ь) звычайна перадаецца цьвёрда: аіл, алтын, аул, балык, біклага, есаул, калдуны (страва), калым, курултай, лаваш, мална й мула, піяла, султан, чалма, халат, халва; Алатаў, Алматы, Алтай, Арал, Балхаш, Джамбул, Кзыл-Арда, Кызылкум, Стамбул; але: каракуль, кілім, ліман.