Құнанбаева Д.Ə

Бюджеттің орындалуы туралы есепті бітіргеннен кейін тəжі- рибеде аз уақыт аралығында келесі бюджетті дайындауға кірісу керек.

4. Бюджет түрі жəне бюджетті құру əдістері

Алға қойылған мақсаттарға байланысты бюджеттің келесі түрлері ажыратылады:

• 
  жалпы жəне жеке;
  
• 
  икемді жəне статикалық.
  

1. 
   операциялық бюджет;
   
2. 
   қаржылық бюджет.
   

Ұйымның бюджетін құру тізбектілігі келесі 3.2-суретте көр- сетілген.

Сатылым бюджеті кəсіпорынның өндірістік мүмкіндіктері- мен ғана емес, нарықта өнімді өткізу мүмкіншіліктерімен анық- талады. Өнімді сату көлемін жоспарлау кезінде əртүрлі əдістер қолданылады: математикалық əдістерді қолдану арқылы статис- тикалық болжамдар, өнімді өткізу бөлімінің мамандарының экс- перттік бағалауы жəне т.б. Сатылым бюджетіне байланысты өн- діріс бюджеті жасалады, оның негізінде материалдарды сатып алу шығындары, еңбек шығындары, жалпы өндірістік шығын- дары бойынша бюджеттер құрылады.

• 
  «төменнен жоғарыға» жəне «жоғарыдан төменге» қағида- сы бойынша құрылған бюджет. «Төменнен жоғарыға» құрылған бюджет ақпаратты жинау жəне орындаушылардан төменгі дең- гейдегі менеджерлерге, əрі қарай компанияның басшыларына біртіндеп жіберуді көздейді. Осындай бюджеттердің негізгі кем- шілігі келісімге келуге көп уақыт кетеді, бастапқы ақпарат бір деңгейден басқасына өту барысында өзгеруі мүмкін, яғни бұр- малануы мүмкін. «Жоғарыдан төменге» қағидасы бойынша құ- рылған бюджет кері қағида бойынша қарастырылған. Бұл бюд- жет түрінде өз орындаушыларының пікірі ескерілмейді, ал бас- шылық бюджеттеуге қажет болатын толық ақпаратқа ие емес де- ген кемшілігі бар. Əдетінше, тəжірибеде бюджеттердің екі түрі- нің сипаттамаларын қамтитын аралас нұсқа қолданылады;
  
• 
  ұзақ мерзімді жəне қысқа мерзімді бюджеттер. Жиі ұзақ мерзімді жəне қысқа мерзімді бюджеттеу бір үдеріске бірігуі мүмкін. Мұндай жағдайда қысқа мерзімді жоспар əзірленген ұзақ мерзімді бюджет шеңберінде жасалады жəне оны қолдай- ды, ал ұзақ мерзімді бюджет əрбір қысқа мерзімді жоспарлау- дың соңында нақтыланады;
  
• 
  үздіксіз (жылжымалы) бюджет. Ай (квартал) біткеннен кейін ескі бюджетке жаңа қосылады. Өте жоғары белгісіздік жағдайында қолданылады. Бюджеттеуді келесідей жүргізсе бо- лады: жоспарланған жылдың бірінші кварталына ең толық бюд- жет құру, əрі қарай бюджеттер жуықтап көрсетіледі жəне орын- дау барысында нақтыланады;
  
• 
  баптар бойынша құрылатын бюджет. Басқа бапқа көшіру мүмкіндігі жоқ əрбір жеке шығындар баптары бойынша қатаң шектеулі сома қарастырылады;
  
• 
  уақыт кезеңге бағытталған бюджет. Мерзім соңында қал- ған бюджеттік қаражаттары келесі мерзімге өтпейді. Бұл əдістің кемшілігі: жоспарланған уақытта қаражаттың жаратылуы бір- келкі емес болуы. Мерзімнің соңында менеджерлер қалдық қа- ражаттарды тез арада тиімсіз жұмсайды, өйткені егер қаражат- тар толық игерілмейтін болса, басшылар келесі мерзімге бюд- жетті қысқартады деген менеджерлерде қорқыныш сезімі пайда болады;
  
• 
  статикалық (қатаң) жəне икемді бюджеттер. Статикалық бюджеттің сандары өндіріс көлеміне байланысты емес (тұрақты шығындар жиынтығы). Қатаң бюджетке жататындар: қол жет- кеннен бастап құрылатын бюджет (жалғастырушы бюджет), баламалы бюджет (даму жағдайдың бірнеше нұсқаларын бол- жамдайды), нөлдік деңгейдегі бюджет. Икемді бюджеттің шы- ғындары кейбір параметрлерге байланысты (өзгермелі шығын- дар жиынтығы, əдетінше, өндіріс немесе сатылым көлеміне бай- ланысты). Икемді бюджет қағидасы бойынша негізгі жəне қо- сымша материалдарға, кесімді жалақыға жəне тағы басқаға шы- ғындар сметасы жоспарланады. Ол ұйымның ресурстарын ағым- дық жəне стратегиялық мақсаттарға бөлу кезінде маңызды рөл атқарады;
  

• 
  қолжетімсіз жəне қолайсыз бюджеттер. Біріншісінде қойылған мақсаттарға тəжірибеде жету мүмкін емес, екіншісін- де мақсаттар қолжетімді болғанымен кəсіпорынға пайдалы емес болып табылады;
  
• 
  жалпы жəне жеке бюджеттер. Жалпы бюджет кəсіпорын- ның барлық қызметін қамтиды, оның мақсаты – кəсіпорынның