«Қ. Әбдіғұлов» атындағы ӨК-ның пайдалылығын талдау

Кәсіпорынның қаржылық нәтижесі меншік капиталының сомасының өсуімен сипатталады; ең алдымен негізгі қалыптасу көзі ретінде негізгі, инвестициялық қаржылық, төтенше жағдайдан болатын пайда табылады.

Өнеркәсіптік кәсіпорынға қарағанда ауылшаруашылық кәсіпорыны алынған өнімнің барлығын өткізбейді. Оның бір бөлігі (тұқым, фураж, өңдеуге арналған шикізат) өндірілген мақсаттарда қолданылады.

Меншікті өндірістегі өнімдерді тиімді пайдалануға бір жағынан, өсімдік және малшаруашылығы саласының кеңеюуіне, 2-ші жағынан өндірістің тауарлығының өсуі мен қаржылық жағдайының тұрақтылығы байланысты.

Кәсіпорынның пайдалылығы кәсіпорын жұмысының тиімділігін, әртүрлі бағыттағы қызметтің табыстылығын көрсетеді.

7 кесте – «Қ.Әбдіғұлов» атындағы ӨК-да атқарылған қызмет түрлері бойынша өнім көлемі мен қызметтердің орташа тізімдік саны

Өнімді өндіру көлеміне сондай-ақ оның өзіндік құны, пайда сомасы, пайдалылық деңгейі, кәсіпорынның қаржылық жағдайы, оның төлемділігі және басқа да экономикалық көрсеткіштер байланысты. Сондықтан кәсіпорын қызметінің нәтижелерін талдауда ең алдымен ауылшаруашылық өнімін өндіру көлемін зерттеуден бастау қажет.

11 кесте – 2004 ж. «Қ.Әбдіғұлов» атындағы ӨК-нің мал шаруашылығының өткізілген өнімдерінің және өткізілген өнімнен түскен түсім көлемі

Кәсіпорынның табысын талдау және деңгейі мен серпінін талдау үшін № 2 «Табыстар мен шығыстар туралы есеп» нысанының мәліметтері негізінде жүргізіледі.

Есепті кезеңдегі жалпы қаржылық нәтиже есеп беру нысандарына ашып көрсетіледі және өнімді өткізуден, негізгі қорларды, материалды емес активтерді, басқа мүліктерді өткізуден түсетін таза табыстың алгебралық қосындысы ретінде болады.

13 кесте - Табыс көрсеткіштерін талдау

«Қ. Әбдіғұлов» атындағы ӨК-ның кезең шығындары 2003 ж. 1480 м. тг құраса, 2004 жылы 21,54 м. тг құраған, яғни 674 м. тг немесе 45,5 %-ға артқан. Шығындар баптарының артуы табыстың төмендеуіне әкеледі. Негізгі қызметтен түсетін табыс 2003 ж 740 м. тг құраса, 2004 жылы 710 м. тг мөлшерінде пайда тапқан, яғни 70 м. тг немесе 9,5 %-ға артқан.

Кәсіпорынның таза табысы 2003 жылы 666 м. тг-ні құраса, 2004 жылы 729 м.тг, яғни 63 м.тг, немесе 9,5 %-ға артқан. Өнімнің өзіндік құнының төмендеуінен, осыған сәйкес жалпы осыған сәйкес жалпы табыстың табыстың 2003 жылмен салыстырғанда 8850 м. тг болуымен түсіндіріледі. Бұл кезең шығындарының, яғни жалпы және әкімшілік шығындарының, өткізу бойынша шығындардың сәйкесінше өткен жылғымен салыстырғанда артқы есебінен болып отыр.

Есепті кезеңдегі таза табыстың құрылымындағы өзгерістер келесі кестеде келтірілген.

14 кесте - Таза табыстың құрылымы

Көрсеткіштер	2004 г		2005 г		Ауытқу
	м.тг	%	м.тг	%	м.тг	%
1. Салық салуға дейінгі қызметтен түсетін табыс (зиян)	740	100	810	100	70	9,5
- негізгі қызметтен түсетін табыс (зиян)	740	100	810	100	70	9,5
- негізгі емес қызметтен түсетін табыс	–	–	–	–	–	–
2. Салық салғаннан кейінгі табыс (зиян)	666	х	729	х	63	9,5
3. Таза табыс	666	х	729	х	63	9,5

Ескертпе – «Қ. Әбдіғұлов» атындағы ӨК-ның мәліметтері негізінде талданған.
Кәсіпорынның негізгі қызметінен түскен табыс көлемі артқан, негізгі емес қызметтен түскен табыс мөлшері берілмеген.

Будан кәсіпорынның қаржылық жағдайының жақсаруын, қаржының тұрақтылығын көруге болады.

Өнімді өткізуден түсетін таза табысты факторлық талдау.

Ауыл шаруашылық өнімін өткізуден түсетін табыс үнемі мына факторлардың әсерінде, ықпалында болады: өнімді өткізу көлемі, өнімнің құрылымы; өткізілген өнімнің сату бағасы; шикізат, материал, отын, электрэнергиясының тарифтері, тасымал шығындары, материалды және еңбек ресурстарының шығындарының деңгейі.

Өнімді өткізуден түсетін табысқа факторлардың әсерінің формальды есебін келтірейік.

15 кесте - Факторлар бойынша табысты талдау

1. 
   Өнімді өткізуден түсетін табыстың () жалпы өзгерісінің есебі :
   

мұндағы Р₁- есепті кезеңдегі табыс, тг

Р₂ – өткен жылғы табыс, тг

«Қ. Әбдіғұлов» атындағы ӨК үшін табыстың жалпы өзгерісі мынаған тең :

2. Өткізілген өнімнің сату бағасының өзгерісінің ₁ табысқа әсерінің есебі:

мұндағы - есепті кезеңде осы кезеңдегі бағамен өнімді өткізу (р-

өнім бағасы, q – өнімнің жалпы саны);

- есепті кезеңде өткен жылғы бағамен сату.

«Қ. Әбдіғұлов» атындағы ӨК мәліметтері бойынша табысқа баға өзгерісінің әсері мынадай:

3.Өнім көлеміндегі өзгерістердің табысқа әсерінің есебі (₂) :

мұндағы P_{0 –} өткен кезеңдегі табыс

К₁- өткізілген өнім көлемінің өсімінің коэффициенті:

К₁ = S_1.0/S₀ ( 34 )

мұндағы S_1.0 - есепті кезеңде өткен жылғы баға мен тариф бойынша

өткізілген өнімнің нақты өзіндік құны;

S₀ - өткен жылдағы өнімнің нақты өзіндік құны

Берілген кәсіпорын үшін К₁ мынаған тең :

К₁ = 50520/53797=

Бұдан мынаған тең :

4. Өнімнің құрылымындағы өзгерістер нәтижесінде өнім көлеміндегі өзгерістердің табысқа әсерінің есебі () :

мұндағы К₂ - сату бағасы бойынша бағаланған өнімді өткізу көлеміндегі

өсім коэффициенті:

К₂ = ( 36 )

мұндағы - есепті кезеңде өткен жылғы бағамен өнімді өткізу;

- өткен кезеңдегі өнімді өткізу.

«Қ. Әбдіғұлов» атындағы ӨК мәліметтері бойынша К₂ мынаған тең болады:

К₂ = 51210/54463= 0,94

Бұдан мынаған тең :

5.Өнімнің өзіндік құнының өзгерісінің табысқа әсері :

мұндағы S_1.0 - есепті кезеңдегі өткен жылғы баға және шарт бойынша

өткізілген өнімнің өзіндік құны;

S₁ – есепті кезеңде нақты өткізілген өнімнің өзіндік құны.

«Қ. Әбдіғұлов» атындағы ӨК мәліметтері бойынша тең болады :

= 50520 – 48715 = 1805 мың тг.

6. Өнімнің құрамындағы құрылымдық өзгерістер есебінен өнімнің өзіндік құнының өзгерісінің табысқа әсері былай анықталады () :

«Қ. Әбдіғұлов» атындағы ӨК мәліметтері бойынша мынаған тең :

Факторлық ауытқулардың қосындысы есепті кезеңдегі өнімді өткізуден түсетін таза табыстың жалпы өзгерісін береді және келесі формуламен анықталады::

немесе

Р₁ –i- ші фактордың есебінен табыстың өзгерісі

Біздің кәсіпорында табыстың жалпы ауытқуы -1514,4 м. тенге , бұл факторлық әсерлердің сомасымен теңестіріледі:

= -1766 -36 + 0,85 + 1805 + 59,18

Талдау нәтижелері өнімді өткізуден түсетін табыстың ауытқуына факторлардың әсерін жинақтау кестесінде келтіреміз.

16 кесте - Өнімді өткізуден түсетін табыстың ауытқуына факторлардың әсері

Көрсеткіштер	Сомасы, м. тенге
Табыстың ауытқуы – барлығы, с.і. : А) өнімге электрэнергиясының тарифінің өзгерісі Б) Өнім көлемінің өзгерісі В) Өнімнің құрылымының өзгерісі Г) Өнімді өндіруге кететін шығындардың өзгерісі Д) Өнімнің құрамындағы құрылымдық өзгерістер есебінен өнімнің өзіндік құнының өзгерісі	63 -1766 -36 0,85 1805 59,18

16-кестеде келтірілген көрсеткіштер негізінде мынадай қорытындыға келуге болады: табыстың өзгерісіне ең қолайлы әсерін тигізген фактор кәсіпорынның шығындары көлемінің өзгерісі (1766 м.тг) және өімнің құрамындағы құрылымдық өзгерістер есебінен өнімнің өзіндік құнының өзгерісі (1805) қолайлы әсерін тигізген.

Өндірістік қызметтің табыстылық (рентабельділік) деңгейі немесе шығындардың орнын толтыру деңгейі жалпы кәсіпорын бойынша 3 бірінші ретті негізгі факторларға байланысты: өткізілген өнімнің құрылымдық өзгерісіне оның өзіндік құны мен өнімді өткізудің орташа бағасының өзгерісі.

Өндірістің пайдалылығы (пайдалылығы) жалпы немесе таза табыстың өткізілген өнімнің шығындарының сомасына қатынасымен анықталады:

мұндағы П_рп - өнімді өткізуден түскен табыс;

Ч_рп – таза табыс;

З_рп - өнімді шығаруға және өткізуге кеткен шығындар

Пайдалылық көрсеткіштерінің деңгейі мен серпініне өндірістік-шаруашылық факторларының жиынтығы әсер етеді: өндірісті ұйымдастыру мен басқару деңгейі; капитал құрылымы, өндірістік ресурстарды пайдалану дәрежесі, өнімнің сапасы, көлемі, құрылымы, әртүрлі қызмет түрінен түсетін таза табыс, оларды пайдалану бағыттары.

17 кесте «Қ. Әбдіғұлов» атындағы ӨК-нің пайдалылық көрсеткіштеріне талдау

2003 жыл:

Кәсіпорын мүлкінің пайдалылығы =

2004 жыл:

Кәсіпорын мүлкінің пайдалылығы =

2003 жыл:

Меншік құралдарының пайдалылығы =

2004 жыл:

Меншік құралдарының пайдалылығы =

2003 жыл:

Сату көлемінің пайдалылығы =

2004 жыл:

Сату көлемінің пайдалылығы =

2003 жыл:

Өндірістің пайдалылығы (шығындардың өтелуі) =

2004 жыл:

Өндірістің пайдалылығы =

2003 жыл:

Өндірілген өнімнің пайдалылығы =

2004 жыл:

Өндірілген өнімнің пайдалылығы =

2003 жыл:

Негізгі капиталдың пайдалылығы =

2004 жыл:

Негізгі капиталдың пайдалылығы =
«Қ. Әбдіғұлов» атындағы ӨК-ның 2004-2005 ж.ж. пайдалылық деңгейін талдау нәтижесін қорытындылай келсек, кәсіпорын мүлкінің пайдалылығы (пайдалылығы) 2004 ж. 9,19% болса, 2005 ж. 6,12 %, яғни 2005 жылы 3,07 %-ға кеміген; меншік құралдарының пайдалылығы 2004 ж. 2249,7 %-ды құраса, 2005 ж. меншік құрамының шығындылығы 2405,2 %-ды құраған. 2005 жылы кәсіпорынның меншік капиталы -422,8 м.тг-ге кері көрсеткішіне ие. Бұл жылы қарыз капиталы есебінен активтеріне (мүліктерін) қаржыландырып отырғанын байқаймыз. 2004 жылы таза табыс мөлшері 2,3 % болса, 2005 жылы зиян мөлшері 1,3 %-ды құраған. Ал, өндірістің пайдалылығы, яғни өнімді өндіру және оны өткізуге кеткен шығындардың орнын толтыру (жабу) деңгейі бойынша таза табыспен есептегенде 2004 жылы 2,59 % немесе жалпы табыс бойынша 141,0 % болса, 2005 жылы өндірістің зияндылығы 1,4 %, ал өндірістің пайдалылығы жалпы табыс бойынша есептегенде 79,4 %-ды құраған.