ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдейтін кәсіпорынның пайдалылығын арттыру жолдары

Астық өндіруді ұлғайтудағы тиімді бағыты-оны өсірудің интенсивті технологиясын енгізу - өндірісте кеңінен қолданады, қолда бар материалды-техникалық ресурстарды жоғары тиімділікте пайдалануға мүмкіндік береді, күріш ауыспалы егістігінің жүйесінде жоғары және тұрақты түсім алуға кепілдік жасайды. Ауыспалы егістікті енгізу күріш өсіретін жерлердің өнімділігін арттырады, арам шөппен, зиянкестермен және аурулармен табысты күресуге жағдай жасайды, топырақты әзірлеуден бастап егніді жинап алғанға дейінгі жұмыстарды мезгілінде атқару үшін алғышарттар жасайды.

Астық өндіру мен жинаудың ерекшеліктерінің осындай технологиялық топтарын ескере отырып, күріш шығындарының негізгі 3 тобын бөлуге болады: стихиялық апат, табиғи кему, шаруашылық операцияларын жүргізген кездегі өндірістік жоғалту.

Шаруашылықтағы астық дәнінің өру-жинау, тасымалдау, өңдеу кезіндегі шығындар көрсеткіштері кестеде келтірілген.

Тәжірибеде, әсіресе озат тәжірибеде ауыл шаруашылығы өнімінің ысыраптарын азайту жөніндегі жұмысты тиімді жүргізу үшін оны туындататын себептерді білу қажет. Өндіру және жинау сатылардағы астықтың ысырабын келесі топтарға біріктіруге болады:

1. 
   дақыл өсіру кезеңінде аурулар, зиянкестер және арамшөптермен зақымдануынан;
   
2. 
   жиналған астықты жинау мен тасымалдау үдерісінде;
   
3. 
   қабылдау, өңдеу және қайта өңдеу кезінде
   

Егістік көлемінің үлкен бөлігінде жиналған астық тез арада кептіруді қажет етеді. Дұрыс жолға қойылған астық тазалайтын жүйе кезінде қоқымның әр пайызын азайтқанда жарамды дәннің 0,3-0,4 % қалдыққа кетеді. Алайда көптеген астық қабылдайтын кәсіпорындарда жарамды дәннің 0,6-1,0% шығынға кетеді. Астық дәнінің елеулі көлемі құндылығы аз қалдыққа айналып, тек мал азығы мақсатында пайдалануда. Бұл да оны өндірудегі рентабельділікті төмендетіп отыр.

Өндірістік циклдың әр түрлі сатысында ысырапты азайту және дәннің сапасын жақсарту мақсатында тауарлық жөндеу, сақтау және дәнді өңдеу жөніндегі материалды-техникалық базаны нығайту қажет.

Астықты жинағаннан кейінгі өңдеумен байланысты оның ысырап болатын жолының бірі астықты тиеу-түсіру жұмыстары кезіндегі ауамен бірге ұшіп кетуі және шаң сияқты жеңіл бөлшектердің тозаңданып шашылуы.

Астық дәнін сақтаудың технологиясы бұзылуы себепті астық жармасында 5 % -ға дейін сарғайған дән болуы ықтимал, оны дүние жүзінде сапасыз деп таниды.

Астықтың ысырабы, оның сапасының нашарлауы егін жинаудағы техникалық құралдардың, астықты сақтау мен өңдеудің МТБ-нің жетілмегендігімен және жетіспеуімен тығыз байланысты. Мамандардың бағдарламасы бойынша ауылшаруаышлығы астық жинайтын техникалармен жабдықтау үшін дәнді дақылдарды жинау үдерісіндегі оны кем алумен дәннің ысырабының тек 1 жылғы құнынан 2,5 есе аз қаражат керек екен.

Мәселен, технологиялық институттардың зерттеулері анықтағандай, астықты сақтау тұрақтылығы оның ылғалдылығы 16-17 % болғанда төменгі t⁰-да күрт нашарлап кетеді екен.

ҚР ауылшаруашылығы министрлігінің деректері бойынша ауылшаруашылығы кәсіпорындары астық сақтайтын үлгілік қоймалармен оған деген қажетінің 20-30 % ғана қамтамасыз етілген. Оның үстіне көптеген астық сақтайтын ұйымдарда дәнді егін жинап алған соң өңдеудің технологиясы жасалған, сондықтан олар тазарту-кептіру желілерімен байланыстырылмаған. Ауылшаруашылығы кәсіпорындағы астық сақтайтын қоймалар негізінен астықты сақтауға бейімделмпеген ғимараттардан жасалған. Міне, астық ысырабын сақтау резервтері дегеніміз қайда жатыр.

Республиканың ауылшаруашылығы кәсіпорындары осы уақытқа дейін астық сатуда «комбайн-қырман-элеватор» сызбасы бойынша дәнді қырманда егін жинағаннан кейінгі өңдеу жүргізумен жүзеге асыруда. Сонымен бірге, жинап алған астықты комбайннан қырманға дейін, қырманнан элеваторға дейін тасымалдаған кезде, көп уақыт ашық алаңда үйінділерде сақталатынын еске алсақ, шаруашылықтың астық сақтайтын қоймалармен, астық кептіргіштермен, астық тазалайтын машиналармен жеткіліксіз қамтамасыз етілгендіктерінен үлкен ысырапқа жол беріліп келетінін түсіну қиын емес.

Ауылшаруашылық кәсіпорындар қырмандарында аса көп жұмысшы қолын ұстауға, оларға сол кездегі басқа маңызды жұмыстардан айыруға, сондай-ақ түсіретін, жинайтын және басқа техниканы ұстауға, оларды сатып алуға, жөндеуге, пайдалануға қыруар шығын жұмсауға мәжбүр етеді. Нәтижесінде, жыл сайынғы астықтың жалпы шығыны оның түсімінің 30% көлемінде бағаланады. Сонымен дәннің сапасы базалық кондицияға қырмандағы өңдеуде жетпейді, бұл қабылдайтын кәсіпорындарда оны қайтадан кептіруді және тазалауды жүргізуге, сөйтіп қосымша қаражат шығаруға әкеліп соғады. Осыған байланысты астық дайындауды ұйымдыастыруды жетілдіру және оның ысырабы мен дән дайындау сақтауға еңбек шығынын қысқартуды ұсынамыз. Ол үшін астық қабылдайтын кәсіпорынды жекешелендіру жағдайында астық дайындауға біртіндеп оңайлатылған, бірақ тиімдірек «Комбайн-элеватор» сызбасына көшіруді жүзеге асыру қажет деп санаймыз. Бұл жағдайда астықты, оны жинағаннан кейінгі өңдеу қызметі дайындаушы элеваторға беріледі, ал онда бұл қызметті атқаруға керекті жағдайлар бар.

Оны ұйымдастыру кезінде астықты комбайннан тасымалдау пункті болып табылатын қырмандарға тасымалдау, онда астықты түсіру жинаудан кейінгі өңдеу, ашық алаңдарда сақтау, дәннің біразының бұзылуы, дәнді 2-ші реет автомашиналарға тиеу және элеваторға жеткізу сияқты ортадағы қосымша жұмыстардан құтыламыз.

Астық ысырабының аса маңызды себебі ауылшаруашылық техникасын төмен деңгейде пайдалану болып табылады. Ауылшарушылық кәсіпорындарында қолда бар техника мен жабдықтардың шапшаң моральдық ескіруі жүріп жатыр, олардың физикалық тозуы мен орны толмайтын істен шығуының көлемі өсуде. Бұл шарушылықтарда өндіріс пайдалылығынің төменгі деңгейі істен шыққан техниканы, механизмдерді және жабдықтарды мезгілінде ауыстыруға, сөйтіп өнімнің ысырабын және оны өндіруге жұмсалатын шығындарды азайтуға мүмкіндік бермейді.

Ауыл шаруашылық тиімділігіне әсер ететін факторлар көп және олар әртүрлі. Біреулері ауыл аруашылық кәсіпорындарының нақты ұжымдарының қызметіне байланысты, екіншілері өндірістің технологиясы мен ұйымдастырылуына, өндірістік ресурстарды пайдалануына, ҒТП нәтижелерінің өндіріске енгізілуіне тәуелді болады.

Ауыл шаруашылық өндірісінің экономикалық тиімділігінің негізгі көрсеткіші өнімді өткізуден түскен табыс сомасы болып табылады. Ол ауыл шаруашылық өнімін сатудан түскен түсім мөлшері мен өнімді өндіру және оны өткізумен байланысты шығындарға байланысты. Кәсіпорын табысына өнімнің бағасы мен тауарлы өнімнің көлемі әсерін тигізеді. Өз алдына нақты ауыл шарушылық өнімінің сатылу бағасы сұраныс пен ұсынысқа, көбінесе өнімді өткізу жолдары мен каналдарына тәуелді болып келеді. Өнімді өткізуден түсетін түсім көлемінің артуына әсер ететін аса маңызды фактор - бұл өнім сапасының артуы. Нарыққа шығарылған өнімнің сапасына оның саны байланысты, себебі стандартқа сай келмейтін және сапасыз өнім өте төмен бағамен өткізіледі және жалпы сатылған өнім көлемінен алынып тасталады. Әсіресе астық сапасына, қант қызылшасы, көкөніс, сүт және басқа ауыл шаруашылық өнімінің сапсына көп көңіл бөлінеді. Мысалы, астық құрамындағы белоктың төмендігі, қант қызылшасындағы қанттылықтың, томатта құрғақ заттарының төмендігі өнімді өткізу бағасының төмендеуіне және жалпы шаруашылықтағы жоғалуларға әкеп соқтырады.

Таза табыс шамасына әсер ететін факторлар өзара тығыз байланысты және біреуінің өзгерісі екіншісінің өзгерісіне әсер етеді.

Ауыл шаруашылығының өндірісінің экономикалық тиімділігін арттырудың негізгі жолдары болып жалпы өнімнің жалпы өнімнің ұлғаюы, өндіріс шығындарының төмендеуі және өткізу каналдарының жетілдірілуі табылады.

Өндірістің соңғы нәтижелеріне өндірістік және өнімді өткізудің материалды – ақшалай шығындар мөлшері едәуір ықпал етеді. Өндірістік шығындардыңазаюы көбінесе кәсіпорындағы жер, еңбек және материалды ресурстарды тиімді пайдаланумен түсіндіріледі.

Ауыл шаруашылық өнімнің өндірістік шығындар құрылымында тұқым, ұрық, егетін материал, еңбек ақының үлес салмағы жоғары, ал мал шаруашылығында жем- щөп пен негізгі қорлардың амотизациясының үлесі көп. Осыған байланысты негізгі ауыл шаруашылық мәдениетін өңдеу және жинауда кешенді механикаландыруды енгізу жанды еңбек шығындарының азаюына, материалдық - ақшалай шығындардың көлеміндегі еңбекақы мөлшерінің төмендеуіне мүмкіндік береді.

Өндіріс көлемін арттыру, өнімнің сапасын жақсарту және шығындарды азайту жол – көлік шаруашылығының дамуы, өндіріске өнімді қораптаудың жаңа формаларымен әдістерін енгізу, өндірістің барлық қорларын үнемді жұмсау есебінен жетуге болады.

Қаржылық нәтижелер – есепті кезеңдегі кәсіпорынның қаржылық– шаруашылық есеп нәтижесі. Қаржылық нәтижелерді өлшеу элементтері – табыстар мен шығыстар.

Табыс – есепті кезеңдегі активтердің ұлғаюы немесе міндеттемелердің азаюы. Табыс субъекттің негізгі және негізгі емес қызметтерінің нәтижесі. Негізгі қызметтен түсетін табыс - өнім өткізуден, ТМҚ, жалға беру, инвестиция қызметтерінен тағы басқалардан түсетін түсім; Негізгі емес қызметтен түсетін табыс келесі баптарды құрайды: материалды емес активтер өткізуден, негізгі қорлар, акция және пайыз түріндегі табыс т. б.

Табыс экономикалық көрсеткіш ретінде келесі қызметтерді атқарады:

- кәсіпорынның қызметінің нәтижесінде алынған экономикалық эффектті (тиімділікті) сипаттайды;

- кәсіпорынның қаржы ресурстарының негізгі элементі;

- әртүрлі деңгейдегі бюджетті қалыптастыру көзі болып табылады;

Өнімді өткізуден түсетін түсім өткізілген өнім бірліктеріне орташа бағаның көбейтіндісімен анықталады;

Жалпы табыс - өнімді өткізуден түскен түсімнен кәсіпорындағы өткізілген өнімнің өзіндік құнын алып тастағандағы сома;

Кәсіпкердің басты қасиетінің бірі – пайдалылық серпінін алдын ала көре алу, оған әсер ететін факторларды бақылауға алу, шығындар мен жоғалуларды болдырмау, табысты жоғарылату қабілеттілігі.

Фирманың пайдалылығына келесі негізгі факторлар әсер етеді:

1. 
   бизнес ауқымы – минималды мүмкін және оптималды (шекті шығындарды ескере отырып);
   
2. 
   техника, технология және өндірісті ұйымдастыруды жаңарту негізінде өзіндік құнды төмендету;
   
3. 
   тауар және сервис сапасын арттырумен бағаның жоғарылауы;
   
4. 
   өндіріс құрылымының өзгерісі, рентабельді емес бөлімдерді жабу, ресурстардың аса перспективті, экспорттық сфераға ауыстырылуы;
   
5. 
   артық мүліктерді жүзеге асыру, қайтымды лизинг;
   
6. 
   өткізуден болатын жоғалулар мен залалдарды азайту және сәйкес табыстарды арттыру;
   
7. 
   қорлардың айналымдығын жеделдету;
   

мұндағы У₁, У₀ - өнім бірлігінің бағасы

З₁, З₀ – сапаны арттыруға дейінгі және кейінгі өнім өндіру

мен өткізу шығындары;

К₁ – жақсартылған өнімді шығару көлемі;

Бұл жақсарту қосымша шығындарды талап етеді (зерттеу және құрастыру, дизаин, сервис, еңбекақы)

Өндіріс құрылымын рационалдаудан болатын таза табыс келесі формуламен есептеледі:
Пс (С – Ц - Р) х К + К х Ц х Э ( 42 )
мұндағы С, Ц - өндірісі тоқталған тауарлардың өзіндік құны және

бағасы;

Р – қайта ұйымдастыру бойынша келтірілген шығындар;

Э – басқа бизнеске босатылған қорлардың (К,Ц) салымдардың

тиімділік коэффициенті;

Негізгі қорларды пайдалануды талдау процессінде негізгі қорлар құрылымы мен олардың өзгерісіне баға беру қажет.

Шаруашылықтар, сондай-ақ егін жинайтын СКД-6Р және СКГД-6 комбайндарымен, ЖРК-5 күріш орғышпен, СРК-3,6 құрастырылған агрегаттармен және басқа қазіргі заманғы техникамен жабдықталған.

Елдің күріш өсіретін шаруашылықтарындағы бір жылдық орташа жұмыскерге келетін энергиямен жарақтандырудың 30%-дан астамы негізгі капиталдың ең белсенді бөлігі болып табылатын трактор двигателінің үлесіне келеді.

Ауыл шаруашылықтар 1,4 және 3 т класты тракторлармен жақсы қамтамасыз етілген, бірақ Т-100 типті тракторлар жетіспейді. Есеп бойынша күріш егістігінің әр 1000 га мұндай машинаның ең кем дегенде 5-уі керек, ал іс жүзінде бірден де келмейді. Бұл ауыр скреперлермен және грейдерлермен танаптарды күрделі дайындау жұмыстарын қысқа мерзім ішінде жүргізуге бөгет жасайды. Осы уақытқа дейін күріш себуге байланысты негізгі мәселенің бірі – ылғалды немесе су құйылған шектермен тракторлардың жақсы жүріп өту проблемасы әлі де шешілмеген. Ал аспалы орақтары бар Т-74 және ДТ-75М тракторларының қанағаттанарлық жұмысы топырақтың ылғалдылығы 30-35%-дан аспағанда ғана мүмкін.

Дәнді дақылдар себетін шаруашылықтар әлі күнге дейін жоғары өнімді комбайндардың қатты жетіспеушілігін бастан кешіруде. Күріш себетін негізгі аудандарда бір комбайнға келетін жұмыс көлемі 40-45 га келетініне қарамастан, күріш жинау 10-15 күннің орнына, 2-3 айға дейін созылады. Нәтижесінде ысырап көбейеді, дәнні сапасы төмендейді, алдағы жыл егініне танаптарды дайындаудың жақсы мерзімі өтіп кетеді. Өнім аса жоғары болған учаскелерде – 1 га 50-60-тан астам – СКПР6 «Колос» және СКД-5Р «Сибиряк» сияқты жаңа комбайндар да жоғары сапаны қамтамасыз етпейді – үлкен ысырапқа жол береді және дәнге зақым келтіреді.

Қорлану мөлшері аса маңызды көрсеткіш, ол ауылшаруашылығындағы кәсіпорынның қорлану деңгейі ретінде кеңейтілген ұдайы өндірістің мүмкіншілігін көрсетеді. Ауылшаруашылығын өндірісінің тәжірибесінде осы қордың орнын толтыру өзінің мал азығы, тұқымы, органикалық тыңайтқыш, малы, қажет материалдары есебінен натуралды (табиғи) нысаны күйінде де жұмсалған отынды, минералды тыңайтқышта, улы химикаты, құрама жемді, қосалқы бөлшектерді сатылған өнімнен түскен ақша есебінен сатып алу күйінде де жүзеге асырылады.

Негізгі капиталдың ұдайы өндірістің сипаты жөнінде келесі көрсеткіштер бойынша пікір айтуға болады: шаруашылығы нарықтық капиталдың жаңару және істен шығару коэффициенті.

Негізгі қорлардың қозғалысы мен техникалық жағдайын талдау (2003-2004 жж.)

1. Жаңару коэффициенті:

кейін түскен НҚ

К_ж = ---------------------------------------;

жыл соңындағы НҚ қоры

2004 ж: К_ж = --------------- = 0,03

64544
10272

2003ж: К_ж = --------------- = 0,084

122103
2. НҚ жаңартылу мерзімі:

жыл басындағы НҚ құны

Т_ж = ---------------------------------------;

1 жылда келіп түскен НҚ құны

2004ж: Т_ж = --------------- = 60

2033
118044

2003ж: Т_ж = --------------- = 11,49

10272

3. Шығу коэффиценті:

К_ш = ---------------------------------------;

жыл басындағы НҚ құны
14177

2004 ж: К_ш = --------------- = 1,116

122103

213

118044

НҚ өсім сомасы

К_ө = ---------------------------------------;

жыл басындағы НҚ құны

2004 ж: К_ө = ---------------------- = -0,099

122103

122103-118044

118044
5. Тозу коэффициенті:

НҚ тозу сомасы

К_т = ---------------------------------------;

НҚ алғашқы құны
2110

2004 ж: К_т = --------------- = 0,017

122103

1174

122103
6. Техникалық жарамдық коэффициенті:

НҚ қалдық құны

К_т.ж. = ---------------------------------------;

НҚ алғашқы құны
109959

2004 ж: К_т.ж. = --------------- = 0,9

122103

67215

122103
19 кесте – «Қ. Әбдіғұлов» атындағы ӨК-нің НҚ қолда бары және қозғалысын талдау

20 кесте – НҚ қозғалысы мен техникалық жағдайын талдау

Негізгі қор пайдалану қарқындылығы мен тиімділігін талдау

Негізгі қор пайдалану тиімділігінің жалпылама сипаттамасы үшін талдау қажет (R_оп.ф.):

негізгі қызметтен түскен пайда

R_оп.ф. = ----------------------------------------------------------------------

негізгі өндірістік қордың орташа жылдық құны

666

123260
2004 ж:

R_оп.ф. = --------------- х 100%= 0,54 %

118047
Негізгі өндірістік қордың интенсивтілік деңгейін келесі көрсеткіштер бойынша бағалауға болады:

1. Негізгі өндірістік қордың (ФО_опф) қор қайтарымдылығы:

өндірістік өнім қоры

ФО_оп.ф. = ----------------------------------------------------------------------

негізгі өндірістік қордың орташа жылдық құны
2. Қор сыйымдылығы (Ф_Е):

орташа жылдық құны

Ф_Е = -----------------------------------------------

өндірілген өнім құны

1) 2003 ж:

27220

123260
2004 ж:

35666

Ф_опф = -------------------------- = 0,30

123260

27220

118047

35666
Зерттеулер көрсеткендей, егер шаруашылықтарда жердің сапасы жоғары болса, қор қайтарымы деңгейі жоғары болады. Бұдан ауыл шаруашылығында қор қайтарымын арттыру резервтерінің бірі жердің өнімділігін арттыру мен оны тиімді пайдалану.

Қор қайтарымын арттырудың маңызды факторы – негізгі өндірістік қорлардың тиімді құрылымын қамтамасыз ету, ең алдымен өсімдік және мал шаруашылығы.

Негізгі өндірістік қорларды тиімді пайдалану тиімділігі күш және жұмысшы машиналар арасындағы тиімді үйлесімділік болғандықтан жағдайды арттыруға болады.

Қор қайтарымы көбінесе негізгі және материалды айналым құрылымы арасындағы күрделенген жағдайға байланысты. Еңбек құралдарымен оптималды қамтамасыз еткен жағдайда алғашқылар және, керісінше – тыңайтқыштар, тұқым, жем-шөп жетіспеушілігі кезінде негізгі қор пайдалану тиімділігі төмендейді.

Негізгі қорларды пайдалану тиімділігі олардың техникалық жағдайына, жаңару дәрежесі мен тозуына байланысты болады. Тозудың жоғары дәрежесі, нашар техникалық жағдай қор қайтарымының төмендеуіне әкеледі. Керісінше, негізгі қор өз уақытылы жаңарту (жаңасын сатып алу, құру, ескісін қайта құрастыру және жөндеу жолымен) оларды өнімді пайдалануға мүмкіндік береді.

Негізгі қор пайдалануды жақсартуға жерді өңдеу және мал шаруашылығында еңбекті тиімді ұйымдастыру; жұмысшылардың қор қайтарымды арттыруға материалды және моральды ынталандыру мүмкіншілігін береді. Сондықтан негізгі қор тиімділік және қарқындылық деңгейі жер, еңбек, материалды, қаржылық ресурстарды пайдаланумен тығыз байланысты және осы факторлардың тиімді үйлестіруінде оң нәтижеге жетуге болады.

Тәжірибеде капиталдың қорлануы инвесторлар нысанында жүзеге асырылады, ол ұзақ мерзімді қаржы жұмсау түрінде іске асырылатын жиынтық шығарымдардан қайтарым алу үдерісі.