«научное наследие заки ахметова и национальные ценности», в честь 95-летнего юбилея Заки Ахметова

104 
ӘОЖ: 796.856 
СПОРТТЫҚ ДАЙЫНДЫҚ ДЕҢГЕЙІН КЕШЕНДІ БАҒАЛАУ 
ТЕХНОЛОГИЯСЫ НЕГІЗІНДЕ ЖАС ТАЭКВОНДИСТЕРДІҢ
ДАЙЫНДЫҚ ДЕҢГЕЙІН АРТТЫРУ
Есмұханбетұлы Ербұлан 
Ғылыми жетекші: Дошимбеков А.Б. 
Аманжолов университеті, Өскемен қ., Қазақстан 
e-mail: yesmukhanbetuly@bk.ru 
Таэквондоның қазіргі даму тенденциялары көптеген факторларға 
байланысты. Жоғары білікті таэквондистер арасындағы қатаң бәсекелестік әлемдік 
элитаны 20-30 экстра-класс спортшыларына әкелді. Сонымен қатар, турнирлер мен 
төрешілер регламентіне қатысты жекпе-жек өткізу ережелері өзгерді [1; 2]. Қазіргі 
заманғы жекпе-жек өте серпінді, ол бір-бірінен кейінгі көптеген белсенді жекпе-
жектерден тұрады. Бұл шабуылдау әрекеттерінің тиімділігі (қорғанысқа қарағанда) 
және жекпе-жектің уақытша параметрлері негізінен жекпе-жектің нәтижесін 
анықтайды [3]. Бұл таэквондистердің спорттық шеберлігін арттырудың жаңа 
жолдарын белсенді іздеуді және "уақытша" факторды ескере отырып, оқу процесін 
ұтымды етуді талап етеді.
Бұл мәселені шешудің бір жолы көптеген авторлар [4-6] жаудың шабуыл 
әрекеттерін күту немесе антиципация қабілетіне негізделген техникалық-
тактикалық дайындықты мақсатты түрде жетілдіруді қарастырады.
Зерттеу материалы мен әдістері. Бұрын жүргізілген зерттеулерде [7] жекпе-
жекте жеңіске жету мүмкіндігін анықтайтын маңызды факторлардың бірі-
таэквондистің миының назарын аудару және жекпе-жектің барысы мен 
қарсыластың әрекеттері туралы ақпарат ағынын жедел талдау қабілеті екенін 
көрсететін деректер ұсынылды. Ми, бұлшықет талшықтары сияқты, оқу процесінің 
негізгі принциптерін ескере отырып құрылған интеллектуалды жүктемелердің 
әсерінен өзінің сапалық және сандық сипаттамаларын өзгертетіні белгілі. Бұл 
құбылыс шахматшылардың жаттығу қызметін талдау кезінде айқын көрінеді [8]. 
Таэквондоға қатысты осы мәлімдемені тексеру үшін біз жекпе-жектің осы түріндегі 
мамандар арасында сараптамалық сауалнама жүргіздік, онда біз жекпе-жектің 
барысы мен қарсыластың әрекеттері туралы ақпаратты талдауға зейін деңгейі мен 
қабілеттерін оқытудың маңыздылығын бағалауға тырыстық.
Сарапшылардың сауалнамасы барысында жаттығу процесінде оған 
қаншалықты белсенді және ұзақ уақыт назар аударылғанына байланысты әр сапаны 
маңыздылық дәрежесіне қарай бөлу қажет болды. Сауалнамаға 53 жаттықтырушы 
қатысты, оның ішінде Ресей құрама командаларының 10 жаттықтырушысы, жоғары 
спорттық шеберлік кезеңінде спортшылармен жұмыс істейтін 12 жаттықтырушы, 
спорттық жетілдіру кезеңінде дайындықты жүргізетін 15 жаттықтырушы және оқу-
жаттығу кезеңінде топтармен жұмыс істейтін 16 жаттықтырушы. Айта кетейік, 
сауалнама жарыс кезеңі аясында жекпе-жек басталғанға дейін үш апта ішінде 
өткізілді.

105 
Сауалнама (кесте. 1) жаттығу процесінде белгілі бір көрсеткішті дамытудың 
маңыздылық дәрежесі туралы жаттықтырушылардың көпшілігі жаттығу процесінің 
ұсынылған көрсеткіштерін саралау барысында ең алдымен функционалдық 
дайындықты дамытуға, физикалық қасиеттерді, тыныс алу және жүрек-тамыр 
жүйелерін дамытуға назар аударатынын анықтады. Бұл көрсеткішке 
респонденттердің 60% - ы бірінші орынды иеленді, ал барлық респонденттер 
бойынша орташа көрсеткіш 1,5±0,8 балды құрады. Екінші және үшінші орындарға 
психомоторлық көрсеткіштердің жоғары деңгейі және соққылар мен қозғалыс 
техникасын игерудің жоғары деңгейі сияқты оқу процесінің көрсеткіштері 
қойылды. Барлық көрсеткіштердің ішіндегі ең маңыздысы-зейін деңгейі және 
жекпе-жектің барысы мен жаудың әрекетін талдау мүмкіндігі.
Келесі сауалнамада (кесте. 2) ұсынылған спорттық көрсеткіштерді саралау 
рәсімі шеңберінде жекпе-жекте жеңісті айқындайтын қандай да бір көрсеткіштің 
көрінуінің маңыздылық дәрежесін көрсету қажет болды. Айта кетейік, бұл 
сауалнама тікелей жарыстарда жүргізілді және респонденттер жекпе-жектің 
қорытындысы бойынша жеңіске жету үшін белгілі бір көрсеткіштің маңыздылығын 
бағалауға мүмкіндік алды. Біз респонденттер тобын өзгеріссіз қалдырдық, екі 
сауалнама да бірдей жаттықтырушылар контингентімен жүргізілді. 
Кесте 1 Жаттығу процесінде сапаны дамытудың маңыздылық дәрежесі (N = 
53) 
№
Оқу процесінің көрсеткіші 
Балдар(M±m)
1
Функционалдық дайындықтың жоғары деңгейі
(төзімділік, жылдамдық-күш көрсеткіштері) 
1,5±0,8
2
Психомоторлық көрсеткіштердің жоғары деңгейі (күрделі 
және қарапайым қозғалтқыш реакциясы) 
1,9±1,1
3 Соққылар мен қозғалыс техникасын игерудің жоғары 
деңгейі 
2,3±1,5
4
Зейіннің жоғары деңгейі және жекпе жектің барысы мен 
қарсыластың әрекеттері туралы ақпаратты талдау 
мүмкіндігі 
3,1±1,2
Ескерту: M – орташа арифметикалық, m – орташа арифметикалық қате, N-
респонденттер саны. 
Аталған жұмыс гипотезасын тексеру үшін біз педагогикалық эксперимент 
жүргіздік, оған 12 жастан 17 жасқа дейінгі 32 жас таэквондист қатысты. Барлық 
спортшылар 4 топқа бөлінді: 2 эксперименттік және 2 Бақылау. Бірінші 
эксперименттік топ (ЭГ-1) 9 адамнан, 12-14 жас аралығындағы ұлдар мен 
қыздардан тұрды, бақылау тобы (КГ– 1) сол жастағы спортшылардан құрылды. Екі 
топтағы техникалық біліктілік деңгейі орта есеппен екінші гипке (қызыл белбеу) 
тең болды, екі топтағы спорттық разряд орта есеппен ересек адамның II деңгейінен 
аспады. Екінші эксперименттік (ЭГ-2) және екінші бақылау (КГ-2) топтарында 15-
17 жас аралығындағы 7 адамнан тұратын ұлдар мен қыздар болды. Техникалық 

106 
біліктілік деңгейі 1-ші дәрежеден төмен болмады (қара белбеу), спорттық біліктілік 
орта есеппен екі топта ересек санаттағы I деңгейден аспады.
Эксперименттің басында біз алдын-ала белгіленген тапсырма бойынша 
бірнеше жекпе-жек нұсқаларын анықтадық, олардың басты мақсаты мүмкіндігінше 
аз жіберіп алу және мүмкіндігінше көп ұпай жинау болды. Жекпе-жектер KP&P 
электронды төрешілік жүйесі бойынша келесі формула бойынша өткізілді: 90 
секундтан 3 раунд, 30 секунд үзіліс. Әрбір тапсырмада формула бойынша 
техникалық іс-қимылдар тиімділігінің коэффициенті (баллмен) есептелді:
Кэтд = ((жинаған баллдар саны/барлығы соққылар саны)-(өткізілгендер Саны 
ұпайлар / шабуыл соққыларының саны барлығы))*100%
№ 1 тапсырма. Бірінші нөмір (шабуыл): бір ерікті соққы, жақын немесе алыс 
аяқпен, ашық немесе жабық позициядан, денеге немесе басқа. Екінші нөмір (қарсы 
шабуыл): көкірекшенің немесе бастың ашық бөлігіне, соққыдан бұрын немесе кейін 
ерікті соққы.
№ 2 тапсырма. Бірінші нөмір (шабуыл): бір жалған соққы, жақын немесе алыс 
аяқпен, ашық немесе жабық позициядан, денеге немесе басқа. Екінші нөмір (қарсы 
шабуыл): көкірекшенің немесе бастың ашық бөлігіне, соққыдан бұрын немесе кейін 
ерікті соққы. Бірінші нөмір (шабуыл): жилеттің немесе бастың ашық бөлігіне қарсы 
шабуылға қарсы соққы.
№ 3 тапсырма. Бірінші нөмір (арандату): арандатушылық қозғалыстар 
(жақындау, кеудешенің бір бөлігін ашумен өкпе). Екінші нөмір (шабуыл): 
көкірекшенің немесе бастың ашық бөлігіне ерікті соққы. Бірінші нөмір (қарсы 
шабуыл): көкірекшенің немесе бастың ашық бөлігіне шабуылға қарсы соққы.
№ 4 тапсырма. Еркін жекпе-жек.
Педагогикалық экспериментті бастамас бұрын біз бақылау матчтарын 
өткіздік. Жекпе-жектердегі жұптар гендерлік айырмашылықтарды, салмақ 
дәрежесін, техникалық және спорттық біліктілікті ескере отырып таңдалды. Бірінші 
жекпе-жекті спортшылардың бірі бірінші нөмірдің тапсырмасы бойынша, екіншісі 
екінші нөмірдің тапсырмасы бойынша өткізді, 15 минуттық үзілістен кейін екі 
спортшы да тапсырмаларды ауыстырды. Алынған нәтижелер 3-кестеде келтірілген.
Эксперименттің басында жүргізілген тестілеу барлық тапсырмалар бойынша 
қолданылатын техникалық іс-қимылдардың тиімділік көрсеткіштерінде сенімді 
айырмашылықтардың жоқтығын көрсетті. Бірінші тапсырмада 12-14 жас 
аралығындағы эксперименттік топтың өкілдері техникалық іс - қимылдардың 
тиімділік коэффициентін (КэТД) 36,3±3,7 балл көрсетті, бақылау тобы 
спортшыларының көрсеткіші 34,5±3,6 баллдан сәл төмен болды. Екінші 
тапсырмада бақылау тобының көрсеткіштері сәл жоғары болды - 32,5±3,6 балл, 
эксперименттік топта бұл көрсеткіш 31,8±3,3 баллға тең болды. Үшінші 
тапсырмада бақылау тобының көрсеткіштері де сәл жоғары болды-23,5±2,7 балл, 
ЭГ-1-дегі Кэтқ мәні 22,7±2,8 баллға тең болды. Төртінші тапсырмада Catd КГ-1 - 
35,5±4,3 баллдан жоғары болды, эксперименттік топтың нәтижесі 34,2±4,1 балл 
болды. 95% жағдайда барлық тапсырмалар бойынша айырмашылықтар 
статистикалық тұрғыдан дұрыс емес. 

107 
Кесте 2. Экспериментке дейінгі техникалық әрекеттердің тиімділік 
коэффициенті (ұпайлар) 
№ 
тапсырма
ЭГ-1 (12–14 жас), n = 9 КГ-1 (12–14 жас), n = 9
tкрит.
А
1
36,3±3,7
34,5±3,6
0,4
>0,05
2
31,8±3,3
32,5±3,2
0,9
>0,05
3
22,7±2,8
23,5±2,7
0,3
>0,05
4
34,2±4,1
35,5±4,3
0,8
>0,05
№ 
тапсырма
ЭГ-2 (15–17 жас), n = 7 КГ-2 (15–17 жас), n = 7 tкрит.
А
1
38,2±2,7
37,3±2,4
0,5
>0,05
2
32,3±2,8
33,2±2,9
0,8
>0,05
3
25,3±3,1
26,2±3,3
0,4
>0,05
4
39,7±3,9
38,7±4,2
0,7
>0,05
Болашақта педагогикалық эксперимент жүргізілді, онда эксперименттік топ 
екі ай бойы шартты және еркін жекпе-жектерде зейін мен ойлауға қосымша 
тапсырмаларды қолданды (жаттықтырушы деп аталатын сандарды қосу, сөздердің 
реттілігін есте сақтау және т.б.). Бақылау тобы эксперимент барысында қосымша 
тапсырмаларды пайдаланбады.
Эксперимент аяқталғаннан кейін біз қайта тестілеуден өттік. Алынған 
нәтижелер 3-кестеде келтірілген.
Кесте 3. Эксперимент нәтижелері бойынша техникалық іс-қимылдар 
тиімділігінің коэффициенті (баллдар) 
№ 
тапсырма
ЭГ-1 (12–14 жас),
n = 9
КГ-1 (12–14 жас),
n = 9
tкрит.
А
1
49,1±1,8
38,6±1,7
2,4
<0,05
2
43,2±1,1
37,3±1,8
2,9
<0,05
3
31,1±1,3
26,7±1,6
3,3
<0,05
4
48,2±1,2
41,1±1,2
2,8
<0,05
3 кесте жалғасы 
№ 
тапсырма 
ЭГ-2 (15–17 жас), n = 7 КГ-2 (15–17 жас), n = 7
tкрит.
А
1
50,4±1,1
41,7±1,7
2,5
<0,05
2
43,9±1,9
37,8±1,3
2,8
<0,05

108 
3
34,6±1,7
29,6±1,4
3,4
<0,05
4
53,1±1,3
44,1±1,9
2,7
<0,05
Қорытынды. Жүргізілген зерттеулер жекпе-жек барысында зейін көлемін 
арттыруға бағытталған қолданылатын әдістің тиімділігі туралы қорытынды жасауға 
мүмкіндік береді. Педагогикалық эксперимент жаттығуларға зейін мен ойлауға 
қосымша жүктемені қосу арқылы техникалық әрекеттердің тиімділік 
коэффициентін арттыру туралы гипотезаны растауға мүмкіндік берді.

жүктеу/скачать 5.2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: