Нұргелді уәлиев сөз мәдениеті
жүктеу/скачать 450.47 Kb. Pdf көрінісі
|
| Социалистік мәдениет, тарихи диалектизм, тарихтық документ,
коммунистік тәрбие, маркстік-лениндік ілім т. б. кейіпкер тілінің ғылыми сипатына тән бояуды аша түссе, ...революцияның нұр күні тоңдарды жібітіп, мүздарды еріте отырып адамзат көктемін әкелгені кәні ...тәрізділер публицистикалық қолданысқа тән реңк үстейді. Ал құттықтау телеграмдар, күн тәртібіндегі мәселе т. б. ресми сипатты танытатын бояулар. Дүнияуи, жаһил, мағлум, мәжбуғат, мәсжид, мужтаһид, тауарих, уәзифа, шәһәр, һәмәнда т. б. сөздерді жазушы кейіпкерлер аузына кездейсоқ салып отырған жоқ. Мұндайлар – кейіпкер сөзіне ескіше ең беретін тілдік маскалар. Орфографиялық қағидадан әдейі ауытқи отырып жазушы кенелік реңкті графикалық тәсілмен де беріп отырады (ғауым – қауым, хазір – қазір, хиянат – қиянат, фиғыл – пиғыл, шарафат – шарапат, әлбетте – әлбетте т. б.). Саналы түрде көркемдік мақсатқа орай алынған мұндай бөгде стильдік элементтер оқиғаның қай дәуір, қандай ортада өтіп жатқандығын, соған тән бояуларды көрсетеді. Кейіпкер тіліне әлеуметтік-типологиялық мінездеме береді. Суреткер қаламы бөгде стильдік элементтерді таза коммуникациялық мақсатта жұмсамай, эстетикалық қызметке жеккен. Жазушының стиль тезіне түскен (стилизацияланған) мұндай қолданыстары өзге сөздермен тіл табысып барып, шығарма тілінің керкемдік кестесін құрайды. Көріктеуіш тәсілдердің Ғабит Мүсіреповтің қалам өрнегіне тән небір құнарлы түрлері бар. Суреткердің әдеби тілдің әр стилінен бояу алып, салған өрнегі де шебер жасалған, сан тарау көркем үлгілердің бірі. Осындай өрнек жазушының «Болашаққа аманат» деп аталатын тарихи драмасынан да айқын байқалады. Драмадағы негізгі тұлға – Сырым. Оқиғаның өрістер тұсындағы Сырымның ханмен сөз кақтығысуы халық ұғымындағы тарихи Сырымның шешендігін еске түсіреді. «X а н – Тегі, бала жасынан би атанған Сырым қырықка жете бере қартаяйын деген-ау, сірә! Ханмен жауласпаймын, хандығымен жауласамын деген сөз бола ма екен? Ханы бар, хандығы жоқ ел болғанын қайдан естіп жүрсің? С ы р ы м – Тегінде, екінің бірі дұрыс болар: не мен кырыққа жетпей қартайған болармын, не кейбіреулер қырыққа жеткенше қырқынан шыға алмай қойған болар...» Сырым бейнесі бұдан әрі қарай да осылайша шешендік тілмен даралана түсуге тиіс тәрізді көрінеді. Бірақ оқушы күтпеген жерден тіл контрасына тап болады. Жаңағыдай ұтқыр уәжбен ұтымды сөйлейтін шешен Сырымның сөз желісі өзге мәнерге ауысып отырады. «Жер-су мәселесі әділетпен шешілмеген болса, халық кеңесі өз міндетін атқара алмаған болар еді... Халық, кеңесінің кезекті жиналысын ашық деп жариялаймын...» т. б. Біздіңше, сөз желісінің бұлайша өзгеріп отыруының өзіндік көркем шешімі бар тәрізді. Бұдан түйсінеріміз – жазушы Сырымды бастан аяқ ескі бидің мақамымен сөйлете бермейді. Сырым батыр, шешен ғана емес, ел билеудің ескі тәсілі – хандыққа қарсы шыққан, күрескен халық кеңесінің төр ағасы. Әсіресе ресми сипаттағы бөгде стильдік қолданыстар кейіпкер тіліне ел басқарудың демократиялық түріне лайық мазмұн үстеп тұрғанға ұқсайды. Жазушының тіл бояуы осындай басты идеяға бағынған тәрізді. Сөйлеу тілі фонында шешендікке тән сөз орамдары (...қара қанжар қайраулы..., ер жүректің шайылғаны, ер Сырымның тайынғаны..., ...еркелеттің – уандым, жан серігім дедің – бұрын естімей жүргендей қуандым... т. б.); дипломатиялық мәнердегі сөз ө р н е к т е р і ( Г у б е р н а тор – ...Ең алдымен халық кеңесі деген ел басқарудың жаңа түрін тапқан, Сырым би, сізді...; ...сіздің осындай пікірді аянбай жақтаған сіздің халқыңызды кұттықтаймын... Бұдан былай Россия халықтарының арасында достық күшейе беруіне халық өкіметі тізе қосар деп үміт етеміз. С ы р ы м – Рахмет, Барон мырза, мен барлық халқымыздың атынан рахмет айтып, Сізді құттықтағым келеді... Сізге деген біздің алғысымызды да ауызбен айтып жеткізу маған да оңай болып тұрған жоқ); кейіпкер тіліне ескілік сипат үстейтін «гримдер» (улуғ мәртебелі; мархаматыңызға мауафих; Кіші жүз халықтарының бахытына уаһам хурмет уғиззатын бағышланмыш) т. б. стильдік бояулар контраст тудырып, шығарма тілінің көркемдік сипатын аша түсуге септігін тигізіп тұр. Бояуы бөтен, бөгде стильдік элементті жазушының сөзімтал қаламы сөйлеу тіліне жаңастырып, «тірілтіп» отырады (шала піскен мәселе, күйіп жүктеу/скачать 450.47 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|