Нұргелді уәлиев сөз мәдениеті
жүктеу/скачать 450.47 Kb. Pdf көрінісі
|
| ба, аман-есен келдің бе?, Аман барып, сау қайттыңыз ба? т. т. тәрізді
тігісі жатық, дәстүрлі сөз орамдарын тұтынатынын байқаймыз. Құттықтау сөздер экспрессия, эмоцияға бай болса, сөздің де әсерлі болатыны белгілі. Кейде сөздердің қолдану аясын саралай білмесек, ондай әсерді әлсіретіп аламыз. Мәселен, өзіңіз қадірлейтін қарияны Пенсияға шығуыңызбен! деп құттықтамас едіңіз. Себебі мұндай сөз орамының (пенсияға шығу сөзінің) көбіне ресми стильде, іс-қағаздары тілінде қолданылатынын сөзінесіз. Сөзіңіз бейтарап шықпас үшін Құрметті демалысыңыз құтты болсын! тәрізді еркін сөз орамдарының бірін талғайсыз. Пенсия сөзін құрметті демалыс деп атап, сөзіңізге жағымды рең үстейсіз. Бұл – өте орынды талап. Өйткені құттықтау сөзіне аса қажет эмоция, экспрессиясыз сөз тосын құлаққа салқындау естілуі мүмкін. Алайда эмоция-экспрессиялық әсерге бай екен деп сөздерді талғаусыз кез келген жерде қолдана беруге тағы болмайтыны белгілі. Екі бүктеліп еңкейіп отырмаса да, кей ерлі-зайыпты жас жұбайлар бірін-бірі шал!, кемпір! деп отырады. Шалың келді ме? Кемпірің қайда? тәрізділерді әзілі жарасқан құрбылардың айтып отырғанын да ара-тұра естіп қаласыз. Мұндай сөздерді қолдану кейбіреуге тіпті тұрпайы көрінеді. Әрине, «мына сөзді айт, мына сөзді айтпа», деп, біреудің аузына біреу қақпақ бола алмайды. Мұндай сөздерді егер қатар-құрбы, ерлі-зайыптылар өрескел көрмесе, кемсіту деп түсінбесе, өзара ғана қолдана беруіне болатын да сияқты. Ал бейтаныс ортада, үлкен-кіші аралас отырыста, қоғамдық орындарда әлгідей «іш тарта» айтылған сөзді араластырып сөйлеу жағымсыз эмоция тудырады. Ондайды үлкенді сыйламағандық, кішіні елемегендік деп түсінеді. Осы тәрізді бір алуан этикет сөздер ортамен есептесіп, санасып отыруды талап етеді. Егер шындыққа жүгініп, өткенге кез салсақ, «мықтылар қауымынан» гөрі әйелдер ізетті ме деп қаласыз. Өйткені олар еркектер тәрізді Әй, пәленше!, Әй, түгенше! деп, зайыбының атын атап, Әй-ді қосақтап айтуға ауыздары бармайды. Болаттың көкесі- ау!, Асқардың әкесі-ау! Біздің үйдегі кісі деп сыпайы үнмен сынық сейлеп отырады. Бұлайша атауға бұрынғы замандағы әлеуметтік теңсіздік мәжбүр еткен. Сондықтан болар, әйелін жек керіп айтпаса да, біразға дейін еркектер «әй» деп сейлеуге әдеттеніп кеткен. Дөрекі біреу болмаса қазіргі кезде «әй»-ді ешкім айта қоймайды. «Әй»-дің заманы алыстаған. Қазіргі заманда ерлі-зайыптылар бірін-бірі қалай атаймын десе өз еркі. Сондықтан да болу керек, отбасында отырғанның өзінде кейбіреулер бірінің атын бірі «паспорттағыдай» атап отырады. Дегенмен ынтымағы жарасқан отбасының өз этикетінің болуы жарасымды емес пе? «Жаным десе, жан семіреді» дегендей ерлі-зайыптылар бірінің атын бірі тура атап, «пәленше», «түгенше» дегеннен гөрі, сыпайылықпен іш тарта атаса несі айып? Ондай жылы шырай, сыпайы рең үстейтін тәсіл тілімізде бар ма? Ерлі-зайыптылар бірін-бірі қалай атағаны жөн? Мысалды алыстан іздемей-ақ қояйық. Сонау соғыс жылдарында майдангерлердің зайыбымен жазысқан хаттарын еске түсірейікші. Сәлем хаттағы «Дүйсенжан, Сейсентай, Бейсеш, Майраш, Жамалжан, Жұмажан» тәрізді ыстық сөз солдаттың сарғайған сағынышы іспетті емес пе? Сыйластығы мол, тату-тәтті кейбір ерлі-зайыптылар осындай түрде Сәулені – Сәулеш, Нұрбекті – Нұржан т. б. деп атайды. Кейбіріміз қолдансақ та, кейбіріміз елей бермейтін мұндай жаңамалап атауды от басының әдебіне айналдырсақ, сыйласымға сыпайылық үстемей ме? Оның үстіне кісі есімін бұлайша жаңамалап атау – атты бүрмалау емес. Халық дәстүрінде баланы кішкене кезінен еркелетігі атау дағдысы бар. Осындайдан барып Құдайберген жүктеу/скачать 450.47 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|