III– ҚИСМ ХУСУСИЙ ПСИХИАТРИЯ

III– ҚИСМ

ХУСУСИЙ ПСИХИАТРИЯ

13-БОБ

Бош мия шикастланиши туфайли пайдо бўладиган руҳий бузилишлар полиморфлиги билан фарқ қилади. Мия шикастлангандан кейинроқ дарров ривожланадиган ўткир руҳий бузилишлар билан бир қаторда руҳий дунё қарашнинг узоқ вақт ўтгандан сўнг рўёбга чиқадиган бузилишлари маълум.

Шикастланиш натижасида руҳияти бузилган беморлар психоневрологик диспансерлар ҳисобидаги беморларнинг тахминан 8% ини ва психоневрологик касалхоналарда даволанган беморларнинг 4% ини ташкил этади: Бошнинг механиқ шикастланишлари 12% ҳолларда кузатилади.

Нерв-руҳий бузилишларнинг манзаралари бош мия пўстлоғининг қайси соҳаси ва қай даражада зарарланишига боғлиқ бўлади.

Одатда ёпиқ зарарланиши учун хос бўлган мия чайқалиши ва лат ейиши билан бир қаторда ўтувчан жароҳатланиши натижасида мия моддасининг зарарланиши кузатилади. Бу очиқ шикастланиши бўлиб, бунда мия эзилиши (компрессия), ёрилиб мия моддаси тушиб кетиши (мия чурраси) мумкин.
Бош мия шикастланишидан келиб чиқадиган ўткир психозлар

Бош мия шикастланишининг бевосита натижаси онгнинг сопор ёки кома кўринишидаги чуқур бузилиши ҳисобланади. Фақат камчиликни ташкил этадиган беморлардагина калла скелети шикастлангандан сўнг онг бузилиши дарров бошланмайди, балки бир неча минут, камроқ бир неча соатлардан кейин бошланади. Бундай ҳолларда албатта мия чайқалиши тўғрисида сўз юритиб бўлмайди. Тўғрироғи, бундай ҳодисалар кон қўйилишига олиб келадиган ўзига хос контузия билан изоҳланади. Команинг ва сопорнинг давомлилиги шикастланишнинг оғир-енгиллиги ва ундан кейин пайдо бўладиган ликвор динамикасининг бузилишлари даражасига қараб аниқланади.

Аксари мия чайқалишида ҳушдан кетиш даври минутлар билан ўлчанади, бироқ, коматоз ҳолатнинг бир неча соатлаб ва ҳатто кунлаб давом этиш ҳодисалари ҳам маълум. Бундай ҳолат қанчалик узоқ давом этса, миянинг оғир чайқалиши билан бир вақтда унинг кон-векситат ёки базал сатҳи юзасининг зарарланиши, яъни коммоциянинг контузияга қўшилиб келгани тўғрисида маълумотлар шунчалик кўп бўлади. Коматоз ёки сопороз ҳолатнинг асосий аломатлари ташқи таъсиротларга ҳар турдаги рсакцияларнинг йўқлиги ёки жуда чегаралангани ҳисобланади. Кома мавжуд бўлганда чимчилаш ҳам, бирор нарса санчиш ҳам беморда жавоб реакциясини пайдо қилмайди. Агар бу сопор бўлса, оғриқ таъсиротига жавобан суст ҳимоя-муҳофаза реакцияси пайдо бўлади.

Шикастланишдан келиб чиқадиган церебрал шок ҳолатидаги беморларнинг умумий кўриниши ўзига хосдир. Улар одатда мушаклари тўла бушашган (комадаги) ҳолатда ётадилар ёки (сопорда) мақсадсиз бетартиб ҳаракатлар қиладилар. Терининг ранги қочгани ва намлиги ҳам церебрал шокнинг тавсифли аломатлари ҳисобига киради. Бу ҳолатда пульс тез, минутига 120— 130 марта уради ёки, аксинча, секин — 40—50 марта уради. Бош миянинг енгил чайқалишида шок ҳолатидан чиқиш анча тез содир бўлади: бемор аввало ўз ҳолатининг одатдагича эмаслигини сезади, анқайган ҳолатда бўлади. Бунда беморлар қачон шикастланганликларини қисқа муддатга эслай олмайдилар (ретроград амнезия). Бу даврда беморлар ёқимсиз сезгиларни сезадилар, қулоқ шанғиллайди, бош айланади, кўнгил айнийди, нафас олиш қийинлашади. Жуда кўп ҳолларда ахволининг ёмон бўлишига қарамасдан шикастланган одамлар уйларига ёки шу яқиндаги тиббий муассасага етиб бора оладилар.

Анча оғир шикастланишда эс-ҳушнинг анча қаттиқ ва узоқ бузилиши кузатилади. Бу ҳолатдан чиқиш тез бўлмайди. Одатда беморлар узоқ вақтгача довдираш ҳолатида бўладилар ва уйқудан ҳали тўла уйғонмаган кишиларга ўхшайдилар; улар берилган саволларни дарров англамайдилар, битта жумлани ҳадеб такрорлайверадилар, инжиқ ва йиғлоқи бўлиб қоладилар. Бунда бемор 'бош оғришидан, бош айланишидан, қулоқ шанғиллаши ва бошнинг оғирлашишидан, кўнгил айнишидан шикоят қиладилар. Қатор ҳолларда бемор қусади. Объектив текширилганда вестибуляр бузилишлар, конвергенциянинг сустлиги, анизокория ва бошқа невроло­гик симптомлар аниқланади. Одатда беморларнинг ташқи таъсиротлар, тақиллаш, шовқин, ёруғ нур, оғриқ таъсиротларига сезгир бўлиши қайд қилинади. Руҳиятда коматоз ҳолатдан чиқиш пайтида хотирасининг сустлиги, диққатнинг тезда чалғиши, фикр юритишнинг қийинлашиши, кайфиятнинг бесабаб бузилиб шўх эйфориядан ваҳима қилишгача ва ҳатто тушкунликкача ўтадиган ўзгаришлар қайд қилинади. Мия чайқалишига алоқадор бўлган бу барча ҳолатлар аста-секин босилади ва 2-хафтанинг охирига бориб бутунлай йўқолиб кетади. Би­рок коматоз ҳолатдан чиқишнинг бошқача йўқи бўлиши ҳам мумкин. Баъзи ҳолларда довдираш (кома ёки сопор) ҳолати ўтиб кетиши биланоқ онгнинг делириоз ёки делириоз-онейрик аломатлари топилади. Беморлар атрофдагиларни танимайдилар, макон ва замонни мўлжал қила олмайдилар, ўз хатти-ҳаракатларини назорат эта олмайдилар. Бу бузилишларни ҳамиша делирийга ёки аменцияга тааллуқли дейиш осон бўлмайди, айни бир вақгнинг ўзида иккала синдромнинг ҳам белгилари кўрилади, чунки беморларда мўлжал қилишнинг бузилишидан ташқари, галлюцинациялар, кўпинча кўриш галлюцинациялари, ваҳима, кўрқиш пайдо бўлади, ҳаракат қўзғалиши ривожланади. Галлюцинатор кечинмаларнинг мазмуни аксари беморга энг яқин бўлган мавзуда: жанг майдони, касбга алоқадар бўлган воқеаларга ва бошқаларга даҳлдор бўлади. Делириоз ҳолатлар 2—3 кун давом этади, бирок шикастлангандан сўнг делирийнинг чўзилиб кетган ҳодисалари маълум (2 ҳафтагача).

Қатор ҳолларда шикастланишдан келиб чиқадиган ўткир психоз эс-ҳушнинг ўзига хос кирарли-чиқарли бўлиш аломатлари билан тавсифланади. Касаллик манзарасида жойда ва шахсларда мўлжал қилишнинг бузилиши, баъзан ҳужум ёки ҳимоя туридаги қўрқув ва бекордан-бекорга ваҳимага тушиш билан ҳаракат қўзғалишлари биринчи ўринга чиқади. Баъзан эс-хушнинг кирарли-чиқарли бўлиш ҳолати кўпинча бирор билинарли руҳий бузилишларсиз шикастланиш натижасидаги шокдан чиққан беморларда пайдо бўлади. Бунга имкон яратувчи қатор шароитлар, чунончи барвақт транспортда олиб бориш ёрдам беради. Мана шунинг учун ҳам калла скелетипинг очиқ ва ёпик шикастланишларида, агар шароит имкон берса, беморларни ҳеч бўлмаса 2—3 ҳафта мобайнида бир жойда олиб туриш керак. Бундан ташқари, оғир довдираш ҳолатлари, айниқса ўзига хос апатик ступор кузатилади. Беморлар бунда ҳаракатсиз бўладилар, уларнинг мушаклари бўшашган, нигоҳлари бепарво бўлади ва бирон нарсага тиқилиб қарамайдилар. Беморлар билан суҳбат кўрганда берилаётган саволларнинг улар онгига етиб бормаётгани, берилаётган маслаҳатларнинг қулоғига кирмаётгани, макон ва вақтда мўлжал қилишнинг кескин бузилганини билиб олса бўлади.

Калла скелети шикастланишида руҳиятнинг қаттиқ бузилишининг оғир турларидан бири жароҳатли Корса­ков синдроми ҳисобланади, ё бўлмаса делириоз-аментив синдром ва довдираш синдроми билан алмашинади. Корсаков синдромининг типик аломатларига хотирлаш коби-лиятининг бузилиши, вақт ва маконда мўлжал қилишнинг бузилиши ҳамда идрок этишнинг очиқ алданиши киради. Одатда беморларда ретроград амнезия ҳам топилади, бироқ унинг даражаси ҳамиша ҳам шикастланишнинг оғир-енгиллигига мос келавермайди. Умуман олганда эса Корсаков синдроми ҳамиша ҳам миянинг оғир шикастланиб, зарарланишнинг натижаси ҳисобланади. Агар алкоголли Корсаков синдроми учун табиати ёрқин конфабуляциялар типик бўлса, унинг жароҳат негизида соҳа реминесценциялари, биринчи ўринга чиқади. Беморлар ҳеч қандай янги нарсани идрок этмайдилар, фақат вақтдаги хотираларни чалкаштирнб юборадилар. Kўпчилик ҳолларда Корсаков синдроми 3—4 ой давомида йўқолиб кетади, бироқ калла скелети очиқ шикастланиб, мия моддаси бутунлиги бузилганда амнестик бузилишлар анча узоқ вақтгача қолиши мумкин.

Шикастланишлардаги нерв-руҳий сферанинг ўткир бузилишларига уруш йилларида кўп учрайдиган сурдомутизм-гаранглик — гунгликни киритадилар. Патологиянннг бу тўрини одатда ҳаво контузиясига боғланади. Бирок урушлар тажрибаси сурдомутизмнинг соф шикастланиш табиатига эга эканлигига шубҳа билан қарашга мажбур этади. Афтидан, бу психоген истерик реакциянинг шикастланишга қўшилиши бўлса керак. Бу реакциянинг бирор снаряднинг портлаш вақтига тўғри келиши, уми хаво контузиясининг натижаси деб қарашга ҳали асос бермайди. Ҳаво контузияси қўйидаги шикастланиш компонентларини: ҳаво зарб тўлқини, портлаш натижасида бир лаҳзада пайдо бўладиган хаво босимининг фарқи, таъсири, йиқилишда лат ейиш ва эмоционал таъсир (қўрқиш) омилини ўз ичига олади. Киши ҳамма вақт ҳам портлашда бу шикастларнинг омилларига дуч келмайди. Кўпинча бундай ҳолларда битта руҳий омил етакчи аҳамиятга эга бўлади.

Ўткир жароҳатли психозлар авж олганда уларни пайдо қилган шикастнинг табиатини ҳамиша ҳам аниқлаб бўлмайди. Контузияда ҳам коммоциядаги каби ўткир психик бузилишлар босқичида умумий мия аломатлари биринчи ўринга чиқади. Бироқ клиник аломатлар ўткирлиги, психознинг ўузоқ давом этиши, коммоциялардан кўра контузияга хосдир. Етган шикастнинг та­биати тўғрисидаги саволга беморлар психоген ҳолатдан чиқаётганида жавоб бериш осон бўлади, бу даврда одатда контузия учун хос бўлган миянинг ўчоқли зарарланишини кўрсатувчи бирор неврологик аломатлар юзага чиқади. Агар посткоммоцион психозлар астеник синдром билан тугаса, у ҳолда постконтузион психозлар оқибат натижаларининг жуда турли-туман бўлиши билан фарқ қилади. Масалан, асосан пешона бўлимлари зарарланганда апатик-абулик синдром кузатилади ёки, аксинча, ҳаракатчанликка, тентақликка, умумий тормоз бўшашишига, ҳаддан ортиқ интилиш билан эйфория ҳолати кузатилади. Бош миянинг асоеан мотор соҳаси зарарланиши билан контузия бўлганда зарарланган ўчоқнинг қарама-қарши томонида тегишли мушак гуруҳларида таъсирланиш ёки бушашиш ҳодисалари пайдо бўлади. Тепа ва энса соҳаларининг зарарланишида психосенсор бузилишлар, гемианопсиялар, оптик агно­зия кузатилади ва ҳоказо. Ўз-ўзидан маълумки, миянинг ўчоқли зарарланиши билан руй берган бирор мураккаб руҳий бузилиш тўғрисида гапирар эканмиз, функцияни муайян бир анатомик соҳага қушмаймиз. Гап бу ерда мия бирор соҳасининг жараёнга кўпроқ тортилиши тўғрисида кетмокда, бунда унинг ҳаммаси шикает етказувчи омил билан зарарланиши ҳисобга олинади.

Мия шикастланганидан сўнг узоқ вақт ўтгач кузатиладиган руҳий бузилишлар

Мия шикастланишининг узоқ вақт ўтгандан сўнг юза­га келадиган оқибатларига травматик деменция ва кечки травматик психозлар киради.

Тезда чарчаб қолишга ва озиб кетишга, зарур бўлганда қўшимча кучланишларга чидамсизлик, янги ҳаёт ва меҳнатга мослаша олмасликдан шикоят қилиш симптоматологияда етакчи ҳисобланади. Бундан ташқари, беморларнинг боши тинмай ёки ўқгин-ўқтин оғрийди, иш жараёнида, суҳбатлашганда, об-ҳаво ўзгарганда, автомашина ва трамвайда юрганда бош оғришини оддий ҳолат деб ҳисоблаш керак. Ниҳоят, бемор­ларнинг ҳароратга, тақиллашга, шовқин ва бошқа ташқи таъсиротларга жуда сезгир бўлиши жароҳатли церебростениянинг муҳим аломати ҳисобланади. Невро­логик текширишда одатда руйи-рост органик симптомлар кузатилмайди, одатда вегетатив иннервациянинг лабиллиги ва ҳатто бузилганлигини кўрсатувчи аломатлар диққатни ўзига жалб қилади. Беморлар салга қизариб кетадилар, ранглари ўчади, уларда терининг намлиги ёки қуриши, оғизда гиперсаливация ёки қуриш кузатилади. Бунда, баъзан ташқи таъсиротларга адекват вегетатив реакцияларнинг бўлмаслиги кўрилади. Масалан, совукда одам терлайди, иссикда эса тери қуруқлашади.

Жароҳатли церебростения аломатлари, агар беморга ўз вақтида дам берилса ва зарур даволаш ўтказилса, сусаяди ва ҳатто бутунлай йўқолиб кетади. Бироқ ёмон шароитларда улар илгаридек салга янгидан пайдо бўлиши мумкин. Ликвординамик бузилишлар, клиник манзаранинг шаклланишиида эҳтимол муҳим аҳамиятга эга бўлса керак, шунинг учун дегидратацион даволаш, ликвор маҳсулотини камайтирувчи ва орқа мия босимини пасайтирувчи воситалар, шифобахш таъсир кўрсатади.

Асосий церебростеник синдром заминида қатор бошқа функционал ўзгаришдар пайдо бўлиши мумкин: ипохон­дрик фикрлар, тинмай қўрқиш, баъзи ҳодисаларда, аксинча, ланжлик, апатия пайдо бўлади. Баъзаи церебро­стения зўрайганда вестибуляр бузилишлар, уйқунинг бу-зилиши ва бошқалар биринчи ўринга чиқади. Бу жароҳатни церебростения кўринишининг келиб чиқишида фақат кишининг индивидуал хусусиятлари ва шикастланишидан олдинги табиати рол уйнамайди, балки бемор ҳаётининг шароити рол ўйнайди.

Кундалик клиник тажриба шуни кўрсатадики, психопатиянинг турларига, чунончи астеник ва истерик турларига мубтало бўлган одамларнинг амнезиядан уларнинг болалигида шикастлангани учрайди. Ўз-ўзидан тушунарлики, травматик омил таъсири остида ўзгарган марказии нерв тизимининг рсактивлиги, чунончи унинг салга бузиладиган бўлиб қолиши, ҳар хил кузатишларга чидамсизлиги психопатиянинг шаклланишига мойиллик туғдиради. Маълумки, жароҳатли церебростения билан оғриган болалар ўқишда ўзлаштира олмайдилар ва ўсишда тенгдошларидан орқада қоладилар. Болаларнинг ўз мукаммаллиги ҳақида ўйлаши баъзи ҳолларда уларни ғазаблантиради ва ҳулқнинг бузилишига олиб келади, бошқа ҳолларда эса ўзига ишончсизлигини кучайтириб, ҳаддан ортиқ тортинчоқ қилиб қўяди. Тарбиялаш шароити ёмон бўлганда психопатик шахслар сафини тўлдирувчи асосий заҳира бўлиб қолади.

Жароҳатли энцефалопатия (церебропатия). Энцефалопатиянинг клиник манзараси жароҳатли церебростениянинг клиник манзарасига жуда ўхшаш. Бундай ҳодисаларда ҳам фақат кучли интенсивликда ички тормозланишнинг сусайиш аломатлари биринчи ўринга чиқади: ўзини тута билмаслик, серзардалик, жиззакилик, нерв тизимининг тезда чарчаши ва ҳолдан кетиши кўрилади. Одатда жароҳатли энцефалопатия илгари бошдан кечирилган мия контузияси ва яраланиши натижасида пайдо бўлади, марказий нерв тизимида ўчоқли симптомлар мавжуд бўлиши билан тавсифланади. Бу аломатлардан кўз ҳаракати иннервациясининг бузилиши, чунончи конвергенция парези, анизокория, юз асимметрияси, тилнинг ўрта чизикдан четга чиқиши анча баркарорлик билан кузатилади. Рўй-рост билинадиган неврологик симптомлар билан бир қаторда вестибуляр аппаратнинг сустлиги (у калориметрик йўқ билан санаб кўрилганда ёки Баранов курсисида айлаитирилганида аниқланади), вегетатив иннервациянинг асимметрияси қайд қилиниши мумкин ва ҳоказо.

Жароҳатли энцефалопатиянинг тарқалган ҳар хил кўринишларидан бири жароҳат эпилепсияси ҳисобланади. Бунда эпилепсиясимон тутқаноқлар мия пешона қисмининг мотор ва премотор зоналарининг фокал зарарланиши натижасида пайдо бўлади. Эпилепсиясимон тутқаноқларнинг табиати анчагина ўзгариб туради. Кичик ёки катта тутқаномар типидаги талвасали пароксизмал билан бир қаторда дисфория хуружлари ва эс-ҳушнинг кирарли-чиқарли ҳолатлари эпизодлари бўлиши мумкин. Қатор муаллифлар баён этган болалардаги ҳамда катталардаги органик типдаги даврий психозлар кўпинча миянинг жароҳатли зарарланишига алокадор бўлади.

Жароҳатли энцефалопатиянинг бошқа кўп тарқалган кўриниши унинг психосенсор тури ҳисобланади. Бунга вестибуляр бузилишлар осон пайдо бўладиган ҳодисалар ҳам киради. Бундай беморлар транспортда тез кетаётганда, кинода, гавда ҳолатини ўзгартирганда бош айланишидан доимо шикоят қиладилар. Бош айланишидан ташқари, кўпгина беморларда метаморфопсиялар ва гавда схемасининг бузилишини сезиш кўрилади. Ўзининг пайдо бўлишига кўра эпидемик энцсфалитнинг сурункали босқичини эслатадиган жароҳатли паркинсо­низм ҳодисалари маълум. Бу турнинг клиник манзарасида амиостанизм бузилишлар билан бир қаторда хиралиқ зўрма-зўраки кўлиш ва йиғлаш каби аломатлар кузатилади.

Жароҳатли энцефалопатия шахс психопатик тузилишининг ривожланишига мойиллик туғдирадиган замин ҳисобланади. Атроф муҳитнинг шароити ёмон бўлганда психопатияга ўхшаш маълум ҳолат пайдо бўлади, серзардалик, ғазабланиш, қизиқишларнинг чегараланиб, жуда рўй-рост эгоцентризмга етиш, аччиғланиш ва тажовузкорлик унинг асосий аломатларига киради. Психо-патиянинг бу хилда ривожланиши кўпинча болаликда шикастланганда кўрилади.

Бош суякнинг очиқ шикастланишларида нерв тўқи-маларининг механиқ бузилишлари ва қон қўйилишлари билан бир қаторда нерв ҳужайраларининг ва зарарланган атрофдаги ўчоқли толаларининг дегенерацияси, шунингдек мия шиши кузатилади. Юқорида айтиб ўтилганидеқ бунда яра инфицирланади ва йирингли менинго-энцефалит маизараси ривожланади.

Бош суякнинг ёпиқ шикастланишида кузатиладиган ўткир церебрал шокнинг патогенезида ликвор динамиканинг ўзгариши катта рол уйнайди. Ҳайвонларда ўтказилган тажрибалар шуни кўрсатадики, сильвий сув йўқи орқали III мия қоринчасига борадиган ташқи ликвор у ерда ликворнинг қарши тўлқини билан тўқнашади. Бунинг натижасида, қоринча девори бир лаҳзада кенгайиб, шу жойда ётган муҳим вегетатив марказларни шикастлайди. Патофизиологик текширишлар шуни кўрсатадики, шикастланишдан кейинги биринчи даврда бош мия пустлоғида ёйилган қўриқловчи тормозланиш ҳодисаси юзага келади ва илгари ишланиб чиққан шартли рефлек­тор алоқалар йўқолиб кетади. Кейинчалик, бу ҳолат бартараф этилгандан сўнг шартли рефлектор фаолият тикланади, бироқ ички тормозланиш аломатларининг бушашиши кузатилади.

Мия моддасидаги жароҳат чандиғи мия атрофидаги нормал қисмларнинг доимий механиқ қўзғатувчиси ҳисобланади. Локал талваса тутқаноғи (Жексон эпилепсияси) асосида ётадиган қўзғалишнинг вақти-вақти билан юза га чиқиб туриши а на шунга боғлиқдир.

Мия шикастланишидан узоқ вақт ўтгандан сўнгги оқибати бор беморларга қарашда уларни тўғри ишга жойлаштириш муҳим рол уйнайди. Мия шикастланишини бошидан кечирган шахсларнинг асосий хусусияти уларнинг қўшимча ва ҳаддан ортиқ кучланишларга ниҳоятда сезгир бўлишини юқорида айтиб ўтган эдик. Масалан, жароҳат церебростенияси бор одамни иссиқ цехдан олиб, бошқа совуқ цехга худди шундай ўтказилса бу касаллик зўрайишининг олдини олиши мумкинлиги қайд қилинган. Беморни вақтинча бир оз енгил ишга ўтказиш ва даволаш-профилактика таътилларини бериш жуда самарадор бўлади. Агар энцефалопатияси бор кишини гарчи вақтинча бўлсада шовқин-суронли шароитдаги ишдан тинч ишга ўтказилса, касалликнинг бошланиб келаётган зўрайишининг олдини олиш мумкин. Мия шикастланишининг узоқ оқибатлари бор шахсларга қатъий меҳнат, дам олиш ва овқатланиш режимини тайинлаш зарур. Беморлар ортиқча зўриқмасликлари, ишдан ташқари вақтда ишламасликлари, дам олишлари ва бўш вақтларидан тўғри фойдаланишлари лозим. Энцефалопатия ривожланишини олдини олиш ва тухтатиш учун церебролизин катта дозаларда 10 мл в/и оким билан 1 ой давомида, витаминлар, ва бошқа ноотроплар қўлланилиши лозим.

Врач беморларга қуёшда ортиқча исиб кетиш, хадеб чўмилавериш ва чарчаб қолгунча сайр қилишнинг зарар етказиши ҳақида айтиб қўйиши шарт. Тўғри, бу ерда ҳамма учун бир қолипда тавсия бериш мумкин эмас. Ҳар бир алоҳида ҳодисада врач миянинг шикастланиш даражасини ҳамда беморнинг индивидуал хусусиятларини, чунончи унинг одатларини ҳисобга олиши керак. Эпилепсиясимон тутқаноғи бор беморларга чўмилишни, велоси­пед ҳайдашни ва жуда катта куч талаб қиладиган ҳар хил спорт ўйинларини уйнашни қатъий ман этиш керак. Шунингдек алкоголли ичимликлар ичиш, тамаки чекишни мутлақо ман этиш керак.

Вегетатив бузилишларни кетгазиш учун антидепрессантлардан венлаксор (хавотирга қарши таъсирга эга), Продуктив психопродуктив симптоматика ва қўзғалиш кузатилганда - нейролептиклар (риспаксол) Соғайиш даврида умумкувватлантирувчи терапия, ноотроп воситалар(церебролизин, ноофен, луцетам) витаминлар, қўзғалиш булса – нейролептиклар (риспаксол, нопрения,галоперидол, аминазин) қўлланилади.

Церебрастения зўрайганда амбулатория шароитида умум мустаҳкамловчи терапия курсини ўтказиш керак, масалан, глюкозани аскорбин кислота билан венага юбориш лозим. Ноотроплардан кўпрок кон томирларга таъсир килмайдиганларини бериш керак (церебролизин). Сомнол, атаракс препаратлардан фойдаланиш мумкин. Травматик эпилепсиянинг баъзи ҳолларида, айниқса болаларда пневмоэнцефалография — мия қоринчасига ҳаво киритиш яхши терапевтик самара беради. Бунда шикастланишдан сўнг ҳосил бўлган чандиқлар узилади, бу орқа мия суюқлиги циркуляциясининг тикланишига олиб келади.

Калла ичи босими кўтарилишга алоқадор бўлган кучли бош оғриқларда орқа мияни пункция қилиш билан бир қаторда, ош тўзининг гипертоник эритмаларини, глюкоза, уротропинни венага юбориш фойдали. Бош оғриши бош суяк ичидаги босимнинг пасайишига алоқадор бўлган шундай ҳолларда физиологик эритмани тери остига юбо­риш йўли билан яхши натижага эришиш мумкин. Эпилептик тутқаноқлар билан кечадиган энцeфaлопатияда тутқаноқка қарши даволаш тахминан эпилепсия давосида қабул қилинган усул билан ўтказилиши керак (вальпроат препаратлари, депакин,карбамазепин).