Об руҳий касалликларнинг этиологияси ва патогенези

Текширишларнинг натижасига қараганда тутқаноқ, бемор қонида заҳарли моддалар ҳосил бўлганда бошланиб, ўша моддалар тугагандан кейин тўхтар экан. Қонда заҳарли моддалар ҳосил бўлиш сабабларини ўрганиш учун мия тўқималаридаги алмашинув жараёнларини ўрганидганлиги маълум. Умумий тасдиқланган назария йўқ бўлсада, текширишларнинг кўрсатишича, асаб хужайралари ўтказувчанлиги бузилиб, қон баланси из­дан чиқар экан. Талвасанинг тортишиш босқичида эркин ацетилхолин кўпайиб, гамма-аминомой кислота камайиб кетади.

Гамма-аминокислота витамин В6 билан ўзвий боғлангандир. Шунинг учун В6 тип авитаминози тортишиш (тутқаноқ)га олиб келса, гл юта мин кислота эса тортишишга қарши таъсир этади.

Шундай қилиб, тутқаноқда энергия ресурслари ва жараёни бузилса-да, асаб импульсларини ўтказиш жараёнига таъсир қиладиган метаболизмнинг бўзидиши катта аҳамиятга эга.

Бироқ, патологик-анатомик белгилар тутқаноқнинг асосий сабабини кўрсатиб беришга ожиз.

Тутқаноқ оқибати нафақат фикрлаш қобилиятининг ўзига хос ақл пастликларининг ўзгаришига эмас, балки бемор хаёти учун ҳам хавфлидир. Бемор тутқаноқ ҳолатининг, тутқаноқ хуружи давридаги бахтсиз ҳодисанинг, дисфория вақтида ўз-ўзини ўлдиришидан ёки онгининг номозшомсимон хиралашувидан ўлиши мумкин. Шунингдек қайта жароҳатланиш, тез чарчаш, юқумли касалликлар, заҳарланиш ва айниқса спиртли ичимликлар истеъмол қилиш касаллик кечишини оғирлаштиради.

Тутқаноқни дастлаб истерия билан қиёслашнинг асо­сий сабаби шундан иборатки, бунда нафақат ҳуружли тутқаноқ, балки тутқанокдаги кайфиятга ўхшаш онгининг номозшомсимон хиралашуви кузатилади. Истерия учун хос бўлган юриш-туришни кўз-кўз қилиш, руҳий онгсизликнинг юзакилиги ва тез таъсирланувчанлик каби хусусиятлар қиёсий ташхислашда ёрдам беради.

Ёш болаларда учрайдиган тутқаноқ тоник ва клоник тортишишлар билан борадиган, кўзга яққол ташланиб турадиган спазмофилия билан қиёсланади.

Қиёсий ташхис мезонлари қўйидаги аломатлардан иборат бўлиши мумкин:

Спазмофилиянинг маълум мавсумий (октябрь, но­ябрь ва март)лиги:

Сиазмофилиядаги электр қўзғалувчанлик ва механиқ қўзғалувчанлик аломатларининг кучлироқ ифодаланганлиги.

3. Спазмофилия учун ларингоспазмлар ва айниқса кальций алмашинувининг бузилиши тавсифлидир.

Тутқаноқ касаллигини қиёслашда тутқаноқсимон синдромлар билан кузатиладиган касалликлар катта аҳамиятга эга. Бош мия заҳарланишининг тутқаноқси­мон шаклида мия захми учун хос бўлган анамнестик, неврологик ва лаборатория маълумотлари бўлади.

Бош миянииг юқумли заҳарланиш касалликлари, бош мия суяк жароҳатлари ва марказий нерв тизимининг бошқа органик заҳарланишларида юзага келадиган тортишиш синдромлари бу касалликларни тутқанок касаллиги билан қиёслашни тақозо этади. Қиёсий ташхислаш учун нафақат клиник текширувлар, балки ҳар хил лабо­ратория маълумотлари ҳам катта аҳамиятга эга. Бироқ, қатор ҳолларда тутқаноқ билан тутқаноқсимон синдромли касалликларни фарқлашда анчагина қийинчиликлар туғилади. Шунинг учун юқоридаги касалликларни қиёслаётганда клиник ва лаборатория маълумотлари билан биргаликда вақтга боғлиқ омилларни (тортишиш синд-ромларининг юзага чиқиш вақти) ҳам ҳисобга олиш керак.

Даволаш..Хуруж пайтида УАШ врач тактикаси шулардан иборат:

• 
  . Давони миқдори ошиб бориш тартибида узоқ давом эттириш ва ҳеч қачон давони бирдан тўхтатмаслик лозим. Жойни атрофдагилардан бушатиш.
  
• 
  травматизацияни олдини олиш (зарур булганда беморни текис жойга ёткизиб, уткир каттик жисмларни олиб ташлаш, бош ва оёклар остига юмшок нарсалар куйиш).
  
• 
  Бошни ён томонга ёткизиш (кусик массалари ва сулак билан аспирациянинг олдини олиш).
  
• 
  Тилни тишлаб олишнинг олдини олишда огизкенгайтиргичдан фойдаланиш (ёки газлама билан уралган каттик жисм).
  
• 
  Суяк синишлари, мушак ва бугимларнинглат ейишларини олдини олиш учун купол куч ишлатишдан узини тийиш.
  
• 
  эпилептик тутканок ёки тутканокдан кейинги уйкудан сунг бемор анамнезида эпилептик тутканоклар борлиги, уларнинг серияли тус олиш ва статусга утишга мойиллигини аниклаш, мутахассис-шифокорга режали тарзда мурожат килишни тавсия этиш.
  
• 
  дегидратацион терапия (магний сульфат, лазикс, 40% глюкоза эритмаси ва х.з.)
  
• 
  антиконвульсив таъсирли седатив транвилизаторлар (диазепам, валиум,
  

• 
  зарур булганда симптоматик воситалар (юрак ва нафас аналептиклари:
  

реанимация булимига транспортировка.

Эпилептик статус пайтида даволаш  .- кечиктириб булмас ёрдам тадбирларини талаб килади.  _Седуксенни  .(4,0-12,0 мл) 20 мл изотоник эритма холида ёки 40% глюкоза сифатида вена оркали юбориб ишлатиш мумкин. Дори моддасини аста-секин (томчилаб) юбориш зарур.

Юрак, кон-томир ва нафас олиш фаолиятига  .алохида ахамият бериш керак, яъни бош миянинг гипоксиясига ва шишиб кетишига карши чоралар куриш керак .. Заруриятга караб (1 г)  _гексенал 5-10 мл магний сульфатнинг 20%  .ли эритмасини димедрол (1% 1-2 мл) билан биргаликда, кофеин, кордиамин, строфантин, лобелин, цититон берилиши мумкин. Ацидозни  .йукотиш максадида венага  натрий гидрокарбанатнинг 4%  .эритмаси (150-400 мл) холида томчилатиб юборилади. Тана хароратини пасайтириш максадида  литик аралашма (аминазин, димедрол, анальгин, промедол) юборилиши, фонурит, лазикс каби диуретикларни куйиш лозим. Орка мия пункцияси охирги тадбир булиб, 20 мл гача мия суюклиги чикарилиб ташланади. Аминазин эпилептик холатининг факатгина бошлангич боскичларида берилиши мумкин, акс холда у бемор ахволини огирлаштириш мумкин.

Онгнинг номозшомсимон хиралашувида ҳамда тутқаноқнинг қалтис ҳаракатларини йўқотиш мақсадида тутқаноқка қарши дорилар билан биргаликда аминазин, мепротан ёки либриум қўлланилади.

Тутқаноқ ҳолатига қарши хлоралгидратли клизма қилинади. Катталар учун 2 г дан кунига 6г, болалар учун 6 ойгача 0,1 г дан; 6 ойдан 2 ёшгача —0,15 г, 3—4 ёшдагилар учун 0,2 г, 5—6 ёшдагилар учун 0,25 г дан, 7 ёшдагилар учун 0,3 г, 14 ёшгача —0,5 г. Хлоралгидрат ўраб олувчи моддалар билан юборилади. Агар хлорал­гидрат самара бермаса, у ҳолда магнезий сульфат (25%) билан глюкоза (40%) венага юборилади. Баъзи бир ҳолларда гексенал (катталарга 1 г ва 10 мл дистилланган сув) яхши самара беради. Шуни унутмаслик керакки, гексенал фақат мактаб ёшидаги болалардаги тутқаноқ статусида тавсия этилади.

Парҳез даво. Тутқаноқ касаллиги учуи кундалик овқатланиш тартибини тўғри ташкил этиш катта аҳамиятга эга. Бўлар учун 4 хил парҳез тавсия этилади:

1. Очлик, тузсиз, суюқлиги кам овқатлар ва кетоген-парҳез (оқсил ва карбонсуви кам бўлган овқат).

Овқатланганда қўйидаги қоидага риоя қилишлари керак:

1. 
   Кам суюқлиқ ичиш билан биргаликда уларнинг таркибида тўз ва аччиқлик бўлмаслиги керак.
   
2. 
   Оқсил овқатларни, айниқа гўштни кам истеъмол қилиш керак.
   
3. 
   Аччиқ чой ва кофе, айниқса спиртли ичимликлар қатъиян ман этилади. Бундай беморлар ҳаракатланадиган механизмлар, тепаликда, олов ва сув ёнида ишламасликлари керак.
   

Шизофрения ривожланиб борса, фикрлашнинг бузилишига, ҳиссий реакцияларнинг камайишига, апатик ақл заифликка олиб келади. Аммо бу касаллик ўз ривожланишида тўхташи ҳам мумкин, бунда ҳар хил бузилишларнинг компенсациясини ва бошланғич даврларида тўла соғайиш ҳолатларини кутиш мумкин.

Шизофрения кўп учрайдиган руҳий касалликлардан бири ҳисобланади. Невропсихиатрик диспансерларда даволанувчи беморларнинг 1/5 қисмини, руҳий неврологик касалхоналарга келувчи беморлар (касаллиги энди бошланганлар)нинг 1/5 қисмини ва сурункали касалликлар билан оғриган беморларнинг 2/3 қисмини шизофрения билан оғриган беморлар ташкил қилади.

Шизофрения билан оғриган беморлар сонининг ошиб бориши, оғир кечиши, сурункали касалликларнинг одамлар орасида кўпайиб бориши натижасида бу касалликнинг ёмон оқибатлар билан тугалланишини кузатиш мум­кин.

Шизофрения кўпроқ ёшларда учрайдиган касалликдир, яъни кўп ҳолларда 20—25 ёшларда тез-тез учраб турувчи, узоқ кечиш хусусиятига эга бўлиб, инсоннинг ёши, меҳнатга яроқли даврини шикастловчи касалликдир. Унинг ижтимоий аҳамияти шу билам тушунтирилади.

Бу жараёндан шизофрениянинг 3 та асосий аломати (белгиси) келиб чиқади: аутизм, рухиятнинг ажралиши ва ҳиссий тўнглик.

Аутизм — бу ўхшаш кўринишни ҳосил қилувчи, турли шаклларда намоён бўладиган реал борликдан кетиш. Беморлар касаллик бошиданоқ атрофдагилардан ажраган, жим юради, одамлар билан кам муомала қилади, мажбур бўлган ҳолларда расмий, совуқ муомалада бўлади, кўзини олиб қочади, сўрашганда қўл чўзмайди. Улар билан суҳбат тор доирада чегараланган бўлади. Айрим ҳолларда беморлар ниқобда юрадилар: катта қора кўзойнақ кенг шляпа, ўзун соч, соқол.

Анча оғирроқ ҳолларда касаллар сабабсиз ўқиш ва ишни ташлайдилар, уйдан чиқмай ўядилар ва ҳатто кўп вақтни ўрнида ўтказадилар. Бошқа ҳолларда шаҳардан чиқиб кетиб, ўрмон, тоғ, ғорларга яширинадилар. Баъзи беморлар ўз аутизмини компенсация қилиш учун иш жойини ва касбини ўзгартирадилар.

Бундай беморларнинг фикрлаши ўзи билан ўзи бўлиб қолади, улар ўз ҳаёлотларида яшайдилар, ўзларини атрофда содир бўлаётган воқеалар марказида тургандек ҳис қиладилар. Руҳиятнинг ажралиши (ажралиш — қадим юнон тилида «скизис», шундан шизофрения атамаси келиб чиққан) қисман аутизмдан келиб чиқади. Бемор бир вақтда икки дунёда яшайди: ички, ўзи учуй асосий бўлган на ташқи ре­ал, безак сифатида қабул қилади. Ажралиш бир неча турларга эта. Кўпинча амбивалентлик (сезгининг иккиланиши) ва амбитендентлик (ҳарактериинг иккиланиши) белгилари кўринишида намоён бўлади. Бундай ҳолларда бемор бир вақтда бир кишига ёки битта кўринишга икки қарама-қарши ҳис-туйғуда бўлади. Шу билан бир қаторда бемор икки хил бир-бирига қарама-қарши фикр борлигини сезиши мумкин, бунда айрим касаллар мияси иккита ярим шарга ажраб, уларнинг ҳар қайсисини ўзича фикр юритаётганини сезиши мумкин.

Оғирроқ ҳолларда беморлар ўзларининг иккита шахсга ажратанини, яъни бир вақтда ҳам ўзи, ҳам бошқа одамлигини ҳис қилади.

Ҳиссий тўнглик касаллик бошланишидан сезилади. Беморлар аста-секин одамийлик туйғу ва қизиқишларини йўқотиб, оила аъзолари, яқинларига совуқ муомалада бўла бошлайди. Сўнгра совуқлик бир неча йилда ортиб бориб, бемор атроф-муҳитга бутунлай бефарқ бўлиб қолади.

Кейинчалик васваса ғояларига қизиқиши сўниб боради ва уларни механиқ тарзда қайтараверади. Ҳиссий тўнглик ирода сўниши билан бирга келади, яъни апатияга абулия ҳамроҳ бўлади (апатико-абулик аломат). Шизофрениянинг асосий аломатлари биргаликда ўхшаш ҳолатни келтириб чиқаради.

Касаллар доимо мудроқ ҳолда юрадилар, уларнинг фикрлаши ҳам мудроқ табиатда бўлиб, воқеа ва шахсларнинг антиқа қуюқлашуви ва ўрин алмашинуви содир бўлади: бир одам белгилари иккинчи одамга қўшилади, турли воқеалар бирлашади ёки вақт бўйича сурилади.

Шизофрения билан оғриган кулчилик беморлар атроф-муҳит, вақт ва шахсиятга тўлиқ ва тўғри мўлжал олади, аммо айрим ҳолларда «иккилама мўлжал» келиб чиқади, бунда бемор тўғри мўлжал олган ҳолда шу вақтнинг ўзида ўзининг ўзга шахс эканлигини таъкидлайди. Шизофрения касаллигида моторика, мимика ва нутқ ўзига хос. Улар ҳаракати, ҳолати, юриши сунъий, ғайри-табиий бўлиб қолади ва кеккайиб, гердайиб юра­дилар. Уларнинг нутқида цитата, мураккаблашган ва ўта ақлли сўзлар ва ганлар кўпайиб кетади, ҳатто неологизмга, яъни икки-уч сўздан тузилган антиқа сўзлар тўзшигача боради («гриппоз»— гипноз таъсирида грипп келтириб чиқариши).

Беморлар ноўрин жилмайишади, кўлишади, қош кериб чимирилишади, пешонасида қотиб қолган ҳукмронлик, шу вақтда юзининг пастки қисмида мутлоқ маъносиз, ҳатто ниқобсимон қотиб қолиш, қараши қаҳрли бўлади. Мимиканинг бундай ўзгариши парамимия дейилади ва руҳиятнинг ажралиши ҳамда хиссий тўнгликда намоён бўлади.

Шизофрения кечишига кўра ё ўзлуксиз ёки хуружли бўлади, бунда ҳар бир хуруждан сўнг ремиссия келади, сўнгра хуруж қайталаниши мумкин. Ҳар бир хуруждан кейин руҳиятда турғун нуқсон қолади.

Шизофрениянинг бу шакли турли ёшда учраши мум­кин. Бунда беморларда кататоник ступор билан катато­ник қўзғолишнинг алмашиниб келиши кузатилади. Ка­татоник ступорда аутизм белгиси аниқ, кўринади: бемор мушаклари тўлиқ қисқаришга учрайди ва шу сабабли у ўринда бир хил қотиб қолган (кўпроқ эмбрионал) ҳолда ётади. Бемор юзида ғамгинлик ва ажабланиш, айрим ҳолларда жилмайиш қотиб қолади. Мутизм (мустаҳкам жимлик), негативизм (кўрсатмаларни бажаришга қаршилик қилиш) аломатлари учрайди. Беморлар айрим ҳолларда мумсимон эгилувчанлик намоён қиладилар, бунда улар қаршилик қилиш тугул, ҳолатларини сунъий ўзгартирилганда шундай аҳволда жуда узоқ муддат туриб қолиши мумкин. «Дюгере ҳаво ёстиғи» симптоми беморнинг мустақил равишда бошини ўриндан кўтарган ҳолда қотиб қолишида вужудга келади.

Кўп холларда эхомимия (мимиками кайтариш), эхо-праксия (ҳаракатни кайтариш) ва ўхолалия (сўзларни кайтариш) симптомлари учрайди.

Кататоник ступор бир неча куш мча чўзнлиши мумкин. Ступор ҳолатдан чиққан бемор билан сухбатлашганда ступор ҳолатида беморлар атроф мўлжалини тўлиқ гақлаганликларини ва шу вақтда атрофда бўлган сухбат ва воқеаларни яхши эслаб қолганлигими аниқлаш мум­кин.

Кататоник шаклда онейроид синдром учрайди, бунда беморлар фантастик дунё огушида бўладилар. Бунда и холларда улар сухбатлашмайдилар, саволларга жавоб бермайдилар, ўринда узоқ ётадилар, ажабланган холда атроф билан хаёлий сахналарни кузатадилар.

Кататоник ступор икки тарафлама хавфли — биринчидан, беморда ётоқ яралар ҳосил бўлиши мумкин. Иккинчидан, овқат емаслиги сабабли у очликдан ўлиб қоли­ши мумкин. Бундан ташқари, кататоник ступор тез ва кутилмаганда қўзғалишта ўтиши мумкин: беморлар жўшқин ва импульсин равишда ўриндан сакраб кетади ҳамда узлуксиз бир хил ҳаракатлар қилади, бу ҳаракатлар кетма-кет бир неча кун давомида чарчоқсиз давом этиши мумкин.

Беморлар билан субатлашиб бўлмайди, улар саволларга жавоб бермайдилар. Кататоник қўзғалиш бирдан тўхтамайди ёки яна кататоник ступорга ўтади, ёки ре­миссия билан тугайди. Кататоник шаклда ремиссия баъзан узоқ вақт меҳнат қобилияти сақланган ҳолда бўлади, аммо руҳий камчилик қолади. Бир ёки бир неча катато­ник шизофрения хуружи ўтказган беморлар одатда масхарабоз, ҳаракат ва нутқда қиликдор бўладилар.

Кататоник шакл таркибида кам учрайдиган гипертоксик тури бўлади. Бунда кататоник ступор ва қўзғалиш белгилари билан бирга, беморнинг соматик ҳолати билан боғлиқ бўлмаган, юқори ҳарорат ва шу асосда қон ва сийдик текширилганда ўзгаришдар бўлади. Беморларнинг умумий аҳволи жуда оғир, баьзан эса летал натижа ёки улим кататонняси кузатилиши мумкин.

Психофармақология эришган ютуқларга кўра, ката­тоник ступор ва кататоник қўзғалишни кўп ҳолларда даволаб яхши натижа олинмоқда.

Параноид (ёки галлюцинатор параноид) шакл. Бу энг кўп тарқалган шакл бўлиб, кўпроқ 40—50 ёшлар орасида юзага чиқади. Асосий симптоми васваса ҳисоблаиади.

Касаллик аста-секин ривожланади, лекин кўринишлари тўсатдан намоён бўлади. Васваса ғоялари пайдо бўлаётган ва ривожланаётган ишончсизлик, эҳти-ёткорлик, шубҳалилик, камгаплик кузатилади ва шу асосда уларнинг ҳаёт фаолияти ўзгаради.

Васвасанинг типик ривожланишида аввал атроф муҳитга нисбатан алоҳида аҳамиятли васваса ғоялар, кейин муносабат васваса ғоялари, ниҳоят, аниқ тузилиши жиҳатидан таъқиб васваса ғоялари келиб чиқади. Аммо бу ҳолат ҳамма беморларда бир хил бўлмайди, баъзан таъқиб васвасаси ғояси дарров пайдо бўлади. Айрим ҳолларда васваса ғоялари галлюцинациялар (эшитиш, кўриш, ҳид, таъм, тактил) билан бирга келади.

Баъзан беморлар бир неча йиллар давомида ўзларини ижтимоий муносабатлар доирасида маълум даражада ишласалар ва ишлай олмасалар ҳам, атрофдагиларнинг диқкатини камгапликлари, шубҳалиликлари ва душманларча муносабати билан жалб этадилар

Бироқ, кўпчилик беморлар васваса ғояларини агрес­сив (тажовузкор) ҳаракат шаклида ёки тўғридан-тўғри уларии таъқиб қилишиётганлигини билдиришади ва шу сабабли психиатрия стаиионарларига даволаниш учун ётқизилади. Айрим ижобий ҳолларда бир неча ой ўтгач, ремиссия ҳолати бошланади ва беморлар ишга ва оиласига нисбатан қониқарли ҳолатга қайтади, бунда психоз хуружи кайталанмайди, айрим оғир ҳолларда васваса ғоялари бутун умрга қолади.

Циркуляр шакли. Бу шакл маниакал ва депрессив хуружларнинг бирин-кетин келиши ёки ремиссия даврлари оралаб, турли муддатда алмашиниши билан кузатилади. Маниакал-депрсссив психоздан фарқ қилиб, бун­да васваса ғоялари ва галлюцинациялар кузатилади ва ҳар хуруждан сўнг руҳият нуқсони чуқурлашади.

Шизофрениянинг бу шакли нисбатан ижобий кечади ва беморлар бир неча йил давомида иш қобилиятини самаб қоладилар.

Ёш болалардаги шизофрения муаммолари билан жуда кўп олимлар шуғулланган. Ҳозирги пайтда шизофре­ния хасталигининг ёшларда учраш чегараси аниқланган. Касаллик қанча эрта бошланса, клиник аломатлари шунча секин кўзга кўринади, гўдакнинг ташқи оламга муносабати ўзгаришларидан, ҳис-ҳаяжон реакцияларидан сезиш мумкин. Бу ҳолда касаллик оқибати яхшилик билан тугайди.

Ёш болалар шизофреииясида эрта учрайдиган аломатлардан бири кутилмаганда қўрқувдир. Масалан, 11 ёшли бола севимли оиасидаи қўрқадиган, қичқирадиган бўлиб қолади. Шунингдек уларда умуман беҳоллик, фаолликнинг пасайиши, ёшга тўғри келмайдиган фантазияга боғлиқ, турғун ҳаракат автоматизми, галлюцинатор ҳолатлар, соматик заҳарланиш симптомлари (безгак, ис-сиги кўтариладн, овқат хазм қилиш тизими бузилади) ва тафаккур бузилишини ҳам кузатиш мумкин. Васваса ғоялари уларда кам учрайди. Ҳис-ҳаяжон бузилишларини эса барча даврларда учратиш мумкин.