ОӘк поәК-042-18-24 09/03-2013 «Дәрілік формаларды дайындау технологиясы»
жүктеу/скачать 0.56 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Рецептің құрамдас бөлімдері
- Рецептердің жазу схемалары
- Тақырыбы: Қатты (тығыз ) дәрілік формаларына рецепт жазу тәртібі.
- Брикеттер – Briceta (брикеты).
- Тақырыбы: Қатты (тығыз) дәрілік формаларды жасау технологиясы және дайындау тәртібі.
- Тақырыбы: Сұйық дәрілік зат формаларына рецепт жазу тәртібі.
- Тақырыбы: Сұйық дәрілік формаларды жасау технологиясы және дайындау тәртібі.
|
Сонымен қатар Calomel (каломель), aderes (май), mel (бал), pulvis (ұнтақ)¸ oleum Cacao (какао майы), т.б. заттар жекеше ілік жалғауында төмендегідей болып есептеледі: Calome- lanos, adiris, mellis, pulveris, olei Cacao т.б. Рецептің құрамдас бөлімдері Рецепт алты құрамдас бөлімнен тұрады: І- бөлім – Кіріспе – Inscriptio Рецептіде ең алдымен дәрігердің мекем жайы, телефон номері, күні, айы, жылы көрсетіледі, ауру мал туралы деректер (түрі, жасы, иесінің аты-жөні, т.б.) егер рецепт емдеу мекемесінен жазылған болса, жоғарыда көрстетілген мәліметтердің орнына оның мөрі басылады. Рецептін бөлімі (inscriptio), орыс тілінде немесе жергілікті ұлттық тілінде жазылады. Мысалы: Семей қаласы, Қабанбай Семей қаласы батыр көшесі 16, 25 кв. Шугаева көшесі 157, Смирнов Иван Иванович малдәрігерлік институттың 10. 05. 2005 ж кликасы.т.53-19-20 II- бөлім – Дәрігердің фармацевке өтініші – Praepositio Қағаздың сол жақ бетінен 1 ½ - 2 см қалдырып, жаңа жолдан recipe, яғни – ал, қысқаша екі әріппен белгіленген (Rp.:) деген сөз жазылады, содан кейін міндетті түрде қос нүкте қойылады. Рецептін бұл бөлімі (praepositio) яғни invocatio, яғни өтіну деп аталады. Recipe сөзден кейін жаңа жолдан бастап немесе әдепкі жолдың бойымен керекті заттардың аттарын ілік септік жалғауында міндетті түрде бас әріппен жалғастырып жаза береді. III – бөлім – дәрілік заттардың атаулары - Designatio materiarum Рецептін құрамында дәрілік заттар белгілі бір тәртіппен, ретпен жазылады. Күрделі рецептін құрамында заттар былай жазылады: 1) негізгі әсер ететін (basis), 2) негізгі заттың әсерін күшейтетін (adjuvans), 3) дәмін жақсартатын (corrigens), 4) форма беретін (constituens) заттар кіруі мүмкін. Күрделі рецепт былай жазылуы тиіс: Rp.: Natrii bromati 4.0 (basis) Ал: натрии бромидің 4,0, валериан Tincturae Valerianae 5.0 тұндырмасын 5,0, кәдімгі (adiuvans) сиропты 20,0, дестилденген суды Sirpi simplicis 20.0 200,0. Араластыр, бер, белгіле: (corrigens) ас қасығымен күніне 1 рет. Aquae destillatae ad 200.0 (constituens) M.D.S. Ас қасығымен күніне 1 рет Кейбір дәрілік формаларын дайындаған кезде қажетті форма беретін заттың керекті мөлшерін көрсету өте қыйынға соғады, ондай жағдайда дәрінің керекті формасын жасау үшін фармацептке дәрілік затты керегінше алу туралы нұсқау беріледі. Бұл нұсқау q. s. (quantum satis - керегінше) деген екі әріппен белгіленеді. Мысалы: Rp.: Creolini 20.0 Ал: креолинді 20,0, қара бидай Farinae secalinae et ұны мен дестилденген суды Aquae destillatae q.s. керегінше. Ut, f. Bolus Болюс жаса. D. S. Бер. Белгіле. IV- бөлім – дәрі жасау және оны босату туралы нұсқау беріледі – Subscriptio Қандай затты қанша мөлшерде алу керек екенін көрсеткеннен кейін жаңа жолдың сол жағынан қысқаша М әріпімен белгіленген misce (араластыр) деген сөз жазылады. Қандай дәрілік форма алу керек екенін көрсеткенде қысқаша f әріпімен белгілеп, fiat (жаса), деген сөз жазып, латынша керекті форма көрсетіледі. Мүнан әрі жаңа жолдың сол жағынан da немесе detur яғни dentur, бер, мейлі берілсін, мейлі олар берілсін деген және signetur мейлі белгіленсін, яғни signa белгіле ( қысқаша D. S.) деген сөздер жазылады. Қандай дәрілік форма дайындау керек екенін көрсеткісі келмесе, рецептіні M. D. S. әріптерімен аяқтайды. Мысалы: Rp.: lodoformii 5.0 Xeroformii 1.0 M.f.pulvis D.t.d.N 5 S.
Бұны аударғанда: ал йодоформды 5,0, ксероформды 1,0 араластыр жаса ұнтақты, бер сондай мөлшермен бес рет. Белгіле (тағайында). V- бөлім – тағайындау – Signatura (қысқаша S.) Бұл бөлімде дәрілердің қолданылу тәсілі, қанша мөлшерде және қанша рет беру керектігі көрсетіледі. Сигнатура ауру иесі алатындай тілде жазылуы керек. VI- бөлім – дәрігердің қолы -Nomen medici : Бүл бөлім рецептің ең жаупты бөлімі (дәрігер қол қояр алдында жазылған рецепті мүқият тексеріп шығуы керек). Рецепт бір заттаң ғана құралса, оны қарапайым рецепт дейді; жасалған дәріге де осындай ат беріледі. Құрамына және одан да көп заттар жазылған жағдайда рецепт және оған сәйкес жасалған дәрі күрделі рецепт немесе күрделі дәрі деп аталады, мысалы: Rp.: lodoformii 15.0 Rp.: lodoformii 5.0 D.S. Aetheris ad 50.0 M. D. S. Мал дәрігері (қарайым рецепт) Мал дәрігері (күрделі рецепт) Официналдық дәрі деп таза күйінде алынған заттан немесе фармакопеяға енгізілген даяр қоспалардан жасалған дәріні айтады; магистральдық дәрі дәрігер ұйғараған заттардан жасалады, бұлардың түгелдей немесе бір қатары фармакопеяда жоқ болуы мүмкін. Магистралдық дәрі фармакопеяға енгізілген заттардан да жасалуы ықтимал, бірақ мұндай жағдайда олардың қоспалары дәрігердің нұсқауы бойынша жазылуға тиіс: І вариант ІІ вариант Rp.: Solutionis Glucosi 25 % cum Rp.: Glucosi 60.0 Methyleno coeruleo 1% 5.0 Methyleni coerulei 3.0 D. t. d. № 6 in ampullis Aquae destillatae ad 300.0 S. (официналдық дәрі) M. Sterilisetur D.S. (магистралдық әдіс) Бірінші жағдайда дәрі официналдық болып саналады, өйткені мұндай қоспа фармакопеяда қаралған. Екінші жағдайда – магистралдық дәріге жатады, өйткені оны, фармакопеяға кірмегендіктен, дәрігердің нұсқауы бойынша жасайды. Рецептердің жазу схемалары Рецепт құрамына қанша дәрілік заттар кіреді және олардың жалпы салмақтық немесе жеке дозалармен көрсетілуіне байланысты рецепт жазудың бес схемасы бар: І – схема: қарапайым дозаланбаған рецепт. Rp.: lodoformii 150,0 D.S. Жараға себу үшін. ІІ- схема: қарапайым дозаланған рецепт. Rp.: Streptocidi 0,5 D.t.d.N 10 S. Күніне 2 рет 5 тәулікке. ІІІ- сxема: күрделі дозаланбаған рецепт. Rp.: lodoformii 50,0 Xeroformii 10,0 M.f. pulvis D.S. Жараға себу үшін. IV- схема: күрделі дозаланған диспензациялық (бөлінген) әдіс: Rp.: Natrii bromidi 1,0 Kalii bromidii 0,5 M.f. pulvis D.t.d.N 5 S. Күніне бір рет 5 тәулікке 1 ұнтақтан ішкізілсін. V – схема: күрделі дозаланған дивизиялық (бөлінбеген) әдіс: Rp.: Natrii bromidi 5,0 Kalii bromidii 2,5 M.f. pulveres N 5 D. S. Күніне бір рет 5 тәулікке 1 ұнтақтан ішкізілсін. Дәрілік формалардың І -ші схема бойынша: ұнтақтар, сүртпе майлар, ертінділер, эмульсиялар, түнбалар, қайнатпалар және кейбір басқа формалар жазылады. ІІ- схема бойынша – ұнтақтар, таблеткалар, ампулдағы ертінділер жазылады. ІІІ – схема бойынша – ұнтақтар, дәрілік жиынтық заттар, ботқалар, сүртпе майлар, пасталар, линименттер, ерінділер, микстуралар, эмульсиялар жазылады. ІV және V схемалар бойынша ұнтақтар, пилюлалар, болюстер, суппозиторийлер жазылады. Бақылау сұрақтар:
Тақырыбы: Қатты (тығыз ) дәрілік формаларына рецепт жазу тәртібі. Сабақтың мақсаты: Студенттерді қатты дәрілердің түрлерімен таныстыру, оларды рецепт жазу ережелеріне үйрену. Ұнтақтар – pulveres. (Pulvis, pulveris, pulveres) Ұнтақтар- құрғак, сусымалы дәрілік зат формасы. Бұл форма ірі, қатты өсімдік заттар мен құрғақ минералдық заттарды келсаппен (ступкада) ұсатып, соңынан әдейі електермен елеу арқылы алынады. Үйкеп ұстаудан басқа ұнтақтарды жасаудың тұндырып (pulveres praecipitati), айдап (pulveres sublimati) және майлап (pulveres laevigati) алу түрлері бар. Ұнтақтар ішке де, сыртқа да тағайындалады. Бір ғана заттан тұратын ұнтақ қарапаиым, ал екі және одан да көп заттан тұратын ұнтақ күрделі ұнтақ деп аталады. Ірі (pulvis grossus), ұсақ (pulvis subtilis), өте ұсақ (pulvis subtilissimus) ұнтақтар бар. Ішке ұсақ ұнтақтар қолданылады, бұл туралы рецептіде әдейі көрсетпесе де болады. Кілегей қабықтарға, жара немесе іріңді жара бетіне жағу үшін ұсақ ұнтақтар жазу керек. Ішке қабылданатын ұнтақтардың салмағы 0,2-дан 2,0-ға дейін, ал ірі малдар үшін 20,0 – 25,0 және одан да көпке жетеді. Әсер етерлік негіздер аз мөлшерде жіберілген жағдайда, форма беру үшін мал сүйсіне қабылдайтын индиференттік ұнтақ қосылады. Олардың қатарына: қант (saccharum), қызылмыя түбірінің ұнтағы (pulvis radicis Glucyrrihizae), жалбызтікен түбірінің ұнтағы (pulvis radicis Аlthaeae), ас тұзы (Natrium chloratum) жатады. Басқа дәрілік формадағыдай, күрделі ұнтақтарға: basis (міндетті түрде), adjuvans, corrigens, constituens кіреді. Жәй ұнтақтарда бір ғана зат – basis болады. Дозаланған және дозаланбаған ұнтақтар бар. Дозаланған ұнтақтарға жазбада әрбіреуінің салмағы көрсетілген ұнтақтар жатады. Дозаланбаған ұнтақтардың жалпы салмағы көрсетіліп қана жазылады, оларды малдарға шай қасықпен немесе ас қасығымен, шай стақанымен т.б. береді. Ұнтақтардың бұл түрінде қауыпсыз, бәсең әсер ететңн, индиференттік дәм беретін заттар ғана тағайындалады, ал күшті әсер ететін және улы заттар қолданылмайды. Ұнтақтарды жазудың екі әдісі: рецептіде заттың барлық ұнтақтар санына жеткілікті мөлшері көрсетіліп жазылатын дивизиондық және бір ғана ұнтаққа жеткілікті мөлшері көрсетіліп жазылатын диспензациялық әдістері бар. Бірінші жағдайда рецепт M. f. pulvis D. t. d. № -диспензиялық әдіс, екінші жағдайда - M.f. pulveres № - дивизиялық әдіс, формуласымен аяқталады, мысалы: Қойға: 2. Rp.: Santonini 0,3 1. Rp.: Santonini 0,1 Sacchаri albi 1,5 Sacchаri albi 0,5 M. f. pulveres № 3 M. f. pulvis D. S D. t. d. № 3 S. (дивизиялық әдіс) (диcпензациялық әдіс) Соңғы тәсіл ірі қолайлы, әрі оңай және онда қате аз болады. Гигроскопиялық, майлы немесе құрамында ұшқыш заттар кездесетін ұнтақтарды алу үшін рецептіде оларды парафиндаған немесе жылтыр қағазға орау туралы нұсқау беру керек: күрделі ұнтақтар жазу үшін мұндай рецепт: M. f. pulvis D. t. d. №.. in charta parffinata; M. f. pulvis D. t. d. №.. in charta немесе M. f. pulvis ad chartan ceratam: M. f. pulvis D. t. d. №.. ad chartam paraffinatan: формуласымен аяқталады, қарапайым ұнтақ жазғанда рецепт D.t. d. № .. in charta paraffinata; D. t. d. №… in charta D.t. d. № .. ad chartam paraffinatan; D. t. d. №… ad chartam ceratam формуласымен ақталады, өте ылғал тартқыш (гигроскопиялық) ұнтақтар мықтап тығындалған шөлмектерге салынып жіберіледі. Болюстер –bolus. (Bolus, boli, boli) Болюстер- дөнгелектеу немесе сопақша келген, консистенциясы- жұмсақ, ішке беруге арналған дәрілік зат формасы. Бұл әсер беретін заттарды құрамында шырыш кездесетін өсімдік ұнтақтарымен және су немесе басқа сұйықтармен араластырып жасайтын дөңгелек яки жұмыртқа тәрізді қатты дәрілік форма. Болюстерді балзамдар мен ағаш шайырын көк сабынмен араластырып жасайды. Болюстер бір немесе бір неше дәрілік заттардан және форма түзгіш (беретін) заттардан (contituens) тұрады. Форма түзгіш зат ретінде: қара бидай ұны (farina Secalina), бидай ұны (farina Tritici), жабызтікен тамырының ұнтағы (pulvis radicis Althaeae), орал мия тамырының ұнтағы (pulvis radicis Alycyrrhizae), ақ саз (pulvis alba), глинозем (argilla alba), сондай-ақ көк сабын (sapo viridis), глицерин сүртпе майы (unguentum Glucerini) т.б. қолданылады. Тез кебетіндіктен (көгеріп кетеді), болюстерді 1-2 күнге жететіндей етіп қана дайындайды. Оларды көбінесе ірі малдарға тағайындайды. Болюстердің ең жоғарғы салмағы 50,0 –ға, орташа салмағы 25,0-30,0 –ға тең болады. Ұнтақтар сыяқты, болюстерді де екі әдіспен жазады, ал рецепті ut f. bolus D. t. d. №…( болюс жаса, осындай дозалардың….санын бер), немесе Ut. f. boli №…(болюстерді жаса....санын бер), формуларының біреуімен аяқталады. Болюстер жануарларға арнаулы болюс бергіш құрал арқылы немесе қолмен малдын көмекейіне салып жұтқызу арқылы беріледі. Болюстер рецепте диспензиялық (4) және дивизиялық (5) әдістермен жазылады. Сиырға:
Диспензиялық әдіс Дивизиялық әдіс Rp.: Kalli bromati 15,0 немесе Rp.: Kalli bromati 30,0 Farinae Secalinae et Farinae Secalinae et Aquae destikkatae q.s. Aquae destikkatae q.s. Uf. f. bolus Ut. f. boli № 2 D.t. d. № 2 D.S. S.
Пилюлдер- домалақ дәрілер, ұсақ жануарларға ішке беруге арналған, дозаланған дәрілік форма. Салмағы 0,1-ден 0,5-ке дейін қою тұтқыр қамырдан иленген шар сыяқты дәрі. Бұл ұзақ уақыт сақтау үшін даярланатын тұрақты әзірлік форма. Пилюлалар көбінесе ұсақ малдарға (құстарға, итке, мысыққа), тағайындалады. Пилюла формасында аз мөлшерде әсер ететін (улы және күшті әсер ететін), тітіркендіретін, дәмі мен исі бар, ащы заттар қолданылады. Олардың әсері бәсең пайда болады. Пилюлалар рецептерде диспензиялық (бөлінген) және дивизиялық (бөлінбеген) әдістермен жазылады. Форма (беретін) түзгіш зат салмағы көрсетілмейді, тек қана q.s.- қанша керек Ut. f. pilulae - пилюля болу үшін деп жазылады. Форма түзгіш (беретін) зат ретінде: қызылмыя тамырының ұнтағы (pulvis radicis Glycyrrhizae), бақбақ тамырының ұнтағы (pulvis radicis Taraxaci), көкгүл тамырының ұнтағы (pulvis radicis Gentianae), сондай-ақ оларға сәйкес сұйық немесе қою сірінділер немесе құрғақ сірінділер мен су қосылып тағайындалады. Рецептіде мөлшері немесе заттың барлық пилюлге жетерлік мөлшері көрсетіледі; форма құрағыш заттарды мөлшерлеу фармацевтке жүктеледі (q.s.); су мөлшері рецептіде көрсетілмейді. Итке: Rp.: Strychnini nitrici 0,03 Rp.: Strychnini nitrici 0,3 Pulveris et extracti radicis Pulveris et extracti radicis Aquae fontanae q.s. Aquae fontanae q.s. Ut. f. pilula ut f. pilulae № 30 D.t.d.N 30 D. S. S. Пилюлялар жабысып қалмау үшін оларға талк, крахмал, магний карбонаты т.б. ұнтақтарды себеді, ол туралы кейде рецептіде Ut.f. pilulae № …consperge Talcum; Ut. f. pilulae № .. consperge Amylum т.б. формулары арқылы нұсқау беріледі. Пилюлдер қарында ажырамайды: ішекте ажырау үшін оларды кератин, салол т.б.-ға орайды; бұл туралы да рецептіде әдейі нұсқау беріледі Ut.f. pilulae №…, odduce Keratinum Ut.f. pilulae №…, obduce Salolo т.б. Рецепт үлгілері: Мысыққа: Rp.: Argenti nitrici 0,6 Rp.: Tincturae Opii simplicis 3,0 Boli albi q. s. Extracti Faecis q. s. M. f. pilula N 30 M. f. pilulae N 30 Obduce Keratino Consperge Talco D.S. D.S. Пилюлдарды коробкаға, ал күшті иісті және ылғал тартқыш пилюлдарды жақсылап жабылған шөлмектерге салып жібереді. Жарықта ажырайтын пилюлдер күңгірт шөлмектерге салынып беріледі.
Таблеткалар- престеу арқылы алынған, дөнгелек, сопақша, беті тегіс немесе екі жағы доғалы пластинка тәріздес, дозаланған қатты дәрілік формасы. Олардың барлығы официналдық, дәл дозаланған, сондықтан да қолайлы болады, заводта жасалатын дәрілердің қатарына жатады. Таблетка бір рет қабылдауға арналады, бірақ кейде оларды 2-4 бөлшекке бөлу қолайлы болу үшін (аурудың жасы мен қалына байланысты) олардың үстіне әдейі кертпелер салынады. Таблеткалар сыртқа және ішке қолдану үшін тағайындалады, сыртқа қолдану үшін таблеткаларды (мысалы, Tabulettae Hydrargyri bichlorati) еріту керек. Оларды ішке таза күйінде (per se) немесе болюс қойыртпағына және нанға қосып береді. Таблеткалардың жәй және біріккен түрлері бар. Таблеткалар құрамына асқазанның кілегей қабығын тітіркендіретін және күйдіретін қоспалар кіргізбейді. Таблеткалардың құрамына дәрілік заттар және олардың салмағына 20 пайыздай құрайтың көмекші заттар (қант, крахмал, желатин т.б.) кіреді. Фармакопеяның 8 рет басылуына сәйкес таблеткалар дақсыз болуға және ұнталмауға тиіс, формасы дұрыс және жиектері бүтін болуы керек 1-1,5 м биіктіктен ағаш еденге түскенде таблеткалар сынбауға тиіс. Олардың салмағы орташа салмақпен ± 5 проценттен артық болмау керек. Официналдық таблеткалар: 1) Tabulettae Acidi acetylosalicylici (aspirin) 0,25 және 0,5 - әрбіреуі 0,25 және 0,5 тең аспирин таблеткалары 2) Tabulettae Carbonis activati 0,5- әрбіреуі 0,5 тең көмір таблеткалары, 3) Tabulettae Chinini hydrochlorici 0,25 және 0,5- әрбіреуі 0,25 және 0,5 тең тұз қышқылды хинин таблеткалары, 3) Tabulettae Chinini sulfurici 0,25 және 0,5- әрбіреу 0,25 және 0,5 тең хинин сульфатының таблеткалары, 4) Tabulettae Coffeini natrio-benzoci 0,1-әрбіреуі 0,1 тең кофеин натрий-бензонатының таблеткалары, 5) Tabulettae Hexamethylentetramini (Urotropini) 0,25 және 0,5- әрбіреуі 0,25 және 0,5 тең уротропин таблеткалары, 6) Tabulettae Kalii bromati 0,5 - әрбіреуі 0,5 тең калий бромидінің таблеткалары, 7) Tabulettae Kalii iodati 0,5- әрбіреуі 0,5 тең калий иодидінің таблеткалары, 8) Tabulettae Natrii chlorati 0,85 - әрбіреуі 0,85 тең натрий хлоридінің таблеткалары, 9) Tabulettae Natrii hydrochlorici 0,3 және 0,5 - әрбіреуі 0,3 және 0,5 тең натрий гидрокарбонатының (соданың) таблеткалары, 10) Tabulettae Natrii salicylici 0,25 және 0,5- әрбіреуі 0,25 және 0,5 тең натрий салицилатының таблеткалары, 11) Tabulettae Phenolhtaleini 0,1 - әрбіреуі 0,1 тең фенолфталеин таблеткалары, 12) Tabulettae Phytini 0,25 - әрбіреуі 0,25 тең фитин таблеткалары, 13) Tabulettae Sterptocidi rubri (albi) 0,3 - әрбіреуі 0,3 тең ақ немесе қызыл стрептоцид таблеткалары, 14) Tabulettae Tannalbini 0,3 (0,5) - әрбіреуі 0,3 немесе 0,5 тең таннальбин таблеткалары. Рецептерде таблеткалар официналдық және дозаланған әдіспен жазылады да стандартық жазбамен жасалынады. Таблеткалар төмендегі тәсілмен жазылады: Итке:
Rp.: Luminali 0,1 Rp.: Tabulettae Luminali 0,1 D. t. d. N 12 in tabulettis D. t. d. N 12 S. S. # #
Rp.: Codeini 0,015 Rp.: Tabulettae Codeini 0,015 cum Natrio hydrocarbonico cum Natrio hydrocarbonico 0,25 0,25 D.t.d. N 12 in tabulettis D.t.d. N 12 S. S.
Бұл дәрілік форма құрамына әсер ететін заттар кіретін қабықтар, өсімдік тамырлары, түбіршелер, шөптер, гүлдер, жапырақтар, ұрықтар, тұқымдар сыяқты ұсақ өсімдіктерден немесе уытылған бөлектерінен дайындайды. Ауру малдың иесі немесе оны бағатын адамның өздері жиынтықтардан тұнбалар, тұнбашалар, қайнатпалар, булау дәрілерді жасайды. Қабықты, өсімдік тамырлары, түбіршелерді, жапырақтарды және гүлдерді жинағаннан кейін, оларды елеп, ұнтағынан айырады; ұсақ тұқымдарды, ұрықтарды, ал сол сыяқты аюқұлақ және розмарин жапырақтарын түйіп ірі ұнтаққа айналдырады. Жиынтықтарға қазтабан, лаванда, ермен-жусан, роза, аюбадам, және аюқұлақ гүлдері бүтін күйінде қосылады. Жиынтықтарды құрғақ жерде, ал жұпар иісті заттардан жасалған жиынтықтарды, нығыз жабылған қаңылтыр коробкаларда сақтайды. Дәріханада жиынтықтарды әрбір қабылдау мөлшеріне бөліп немесе бөлмей қағаз қапшықтарға немесе коробкаларға салып жібереді. Жиынтықтарға минералдық тұздарды, жұпар иісті және басқа заттарды қосуға болады; оларды рецепт жазбасының аяғына жазады. Өңдеу тәсілін көрсету қажет болса, concisa (немесе contunde) M. f. species тұра (немесе ұнта), араластыр, жиынтықты жаса деген сөздер жазылады. Егер бұл екі тәсіл бірдей керек болса, concisa et contunda деп жазады. Әдетте жиынтықтардан 1: 10 сығындылар және қайнатпалар, 1:3 және 1 : 5 тұнбалар жасалынады. Дәрігердің ұйғаруы бойынша басқа да қатынастар болуы мүмкін. Официналдық құрандылар: 1) іш жүргізетін жиынтық – Species laxans, яғни пішен жапырақтарының, анис және укроп ұрықтарының, аюбадам гүлдерінің және сегнет тұзының қоспасы. 2) көкірекке жағатын жиынтық - Spexies pectoralis, яғни ана-өгей ана жапырақтарының, аюқұлақ гүлдерінің, анис ұрықтарының, жалбызтікен тамырының т.б. қоспасы; Рецепт үлгілері: Шошқаға: Rp.: Floris Chamomillae Rp.: Floris Chamomillae 50,0 Floris Arnicae Floris Lavandulae Radicis Althaeae Folii Rosmarini āā 20,0 Seninis Lini āā 20,0 M. f. species M. f. species D. S. Шай сыяқты етіп D. S. Шошқаға булау үшін қайнат, бір стақан ыстық Суға 1 қасықтан. Бұзаудың аузын шаюға. Официналдық жиынтықтарды олардың атына қарап жазады: Бұзауға: Rp.: Speciei pectoralis 100,0 Rp.: Speciei laxantis 50,0 D. S. Бір стакан ыстық D. S. Шай сыяқты етіп суға ас қасық өлшеп 500,0 суға қосып қайнат: алып қайнат бұзауға 2 рет беру үшін
Бұл ішке тағайындалатын ұнтақ тәрізді немесе сұйық заттарға толтыру үшін қолданылатын қабықтар. Капсулалар крахмалдан (capsulae amylacae s. oblatae), желатинадан (capsulae gelatinosae), кератиннен, (capsulae keratinosae) жасалады. Крахмал және желатина капсулалары қарын шырынында кератин капсуласы ішекте ериді. Капсула формасында дәрілік заттарды жылқыларға, ірі және ұсақ малға; иттерге, құстарға тағайындайды. Капсулалар арналы капсула бергіш арқылы малға беріледі немесе көмекейіне салып жұтқызады. Әдетте официналдық капсулалар дозаланған әдіс бойынша жазылады. Рецепт үлгілері: Қойға:
Rp.: Carbonei, tetrachlorati 2,0 D. t. d. № 2 in capsullis gelatinosis S. 1 капсуладан қойға бір рет қабылдау үшін
Брикеттер төрт бүрышты, сопақша, тік бүрышты немесе цилиндр тәріздес белгілі бір күрамы мен салмағы бар, престеу арқылы алынатын заттар. Олар дәрілік және форма түзгіш заттардан түрады. Форма беретін (constituens) зат есебінде әдетте азықтық заттар (натрий хлориді, крахмал, бор, қара бидай ұны т.б.) алынады. Брикеттердегі әсер етуші заттар макроэлементтер, антибиотиктер, микроэлементтер, түздар, дезинфекциялаушы және ішек құртына қарсы қолданылатын дәрі-дәріментер болуы мүмкін. Бақылау сұрақтар:
Бақылау рецептер:
М Е Т О Д И К А Л Ы Қ Н Ұ С Қ А У № 10-15 «Фармакология» пәнінен Тақырыбы: Қатты (тығыз) дәрілік формаларды жасау технологиясы және дайындау тәртібі. Сабақтың мақсаты: Студенттерді қатты (тығыз) дәрілік зат формаларды жасау технологиясын және дайындау тәртібің үйрену. Рецептердін жазуың еске түсіру. Ұнтақтар – pulveres. Бұл форма ірі, қатты өсімдік заттар мен құрғақ минералдық заттарды ступкада (келі) ұсатып, соңынан әдейі електермен елеу арқылы алынады. Күрделі ұнтақтар дайындау. Алдымен аз мөлшерде жазылған затқа керекті мөлшерде жетерліктей алып, өлшеп ступкаға салады: біртіндеп көп мөлшерде басқа ұнтақтарды қосып, қоспаны араластырады және араласқанша пестикпен аздап үйкейді. Қоспаны рецептіде көрсетілген ұнтақтар санына бөліп, әрбір ұнтақты жекеше өлшейді. Дозаланған ұнтақтардың салмағының айырмашылығы бір-бірінен –5 пайыздан артық болмауы керек. Құрамында әсер етерлік негізі өте аз күрделі ұнтақтар (алкалоидты ұнтақтар, сынап препараттары т.б) жасау үшін алдымен индиференттік затты келіге (ступка) ұсатады, сон кейін әсер етерлік негізгі зат қосып, барлығын араластырады. Мұның себебі мынада: егер алдымен аз мөлшерлі әсер етерлік негізді затты ступкада ұсатып, ол түгелінен ступканың қабырғасына жабысып, ұнтақтың құрамына кірмей қалуы мүмкін. Ұнтаққа айналуы қыйын кристалдарға аздап керекті еріткіш қосу керек: мысалы: камфораға бірнеше тамшы спирт немесе эфир қосылады. Ұнтақтарды жазудың екі әдісі: рецептіде заттың барлық ұнтақтар санына жеткілікті мөлшері көрсетіліп жазылатын дивизиондық және бір ғана ұнтаққа жеткілікті мөлшері көрсетіліп жазылатын диспензациялық әдістері бар. Бірінші жағдайда рецепт M. f. № .., D. S, екінші жағдайда - M.f. pulvis D. t. d. №, S. формуласымен аяқталады, мысалы: Итке: Rp.: Santonini 0,3 Rp.: Santonini 0,1 Sacchari albi 1,5 Sacchari albi 0,5 M. f. pulveres № 3 M. f. pulvis D. S D. t. d. № 3 S. (дивизиондық әдіс) (диcпензиядық әдіс) Гигроскопиялық, майлы немесе құрамында ұшқыш заттар кездесетін ұнтақтарды алу үшін рецептіде оларды парафиндаған немесе жылтыр қағазға орау туралы нұсқау беру керек: күрделі ұнтақтар жазу үшін мұндай рецепт: M. f. pulvis D. t. d. №.. in charta parffinata; M. f. pulvis D. t. d. №.. in charta немесе M. f. pulvis ad chartan ceratam: M. f. pulvis D. t. d. №.. ad chartam paraffinatan: формуласымен аяқталады, қарапайым ұнтақ жазғанда рецепт D.t. d. № .. in charta paraffinata; D. t. d. №… in charta D.t. d. № .. ad chartam paraffinatan; D. t. d. №… ad chartam ceratam формуласымен ақталады, өте ылғал тартқыш (гигроскопиялық) ұнтақтар мықтап тығындалған шөлмектерге салынып жіберіледі. Болюстер –bolus. Бұл әсер беретін заттарды құрамында шырыш кездесетін өсімдік ұнтақтарымен және су немесе басқа сұйықтармен араластырып жасайтын дөңгелек ягни жұмыртқа тәрізді қатты дәрілік форма. Болюстерді балзамдар мен ағаш шайырын көк сабынмен араластырып жасайды. Болюстер дайындау. Алдымен аз мөлшерде рецептіде жазылған заттарды ступкада араластырып, сон кейін керекті мөлшерде форма беретін ұнтақтар қосылады. Қоспаны жақсылап араластырып, оған қамыр тәрізді қойыртпаққа айналғанша су қосылады, қойыртпақ жұмсақ, келігімен келсапқа жұқпайтындай болу керек. Қойыртпақты таразыға салып тең бөлшектерге бөледі, содан кейін оларға керекті форма береді. Дөңгелектер біріне бірі жабысып қалмауы үшін оларға индиференттік ұнтақ сеуіп, бұл туралы рецептіде осыған сәйкес нұсқау беріледі (consperge Talco, consperge Magnesio т.б.) яғни талк сеп, магнезий сеп. Ұнтақтар сыяқты, болюстерді де екі әдіспен жазады, ал рецепті Ut. f. boli №… (болюс жаса, санын бер), немесе Ut.f. bolus D. t. d. №…(болюс жаса, осындай дозалардың….санын бер), немесе ut f. bolus (болюс жасау үшін) сөздерімен аяқталады. Итке:
Rp.: Kalli bromati 15,0 немесе Rp.: Kalli bromati 30,0 Farinae Secalinae et Farinae Secalinae et Aquae fontanae q.s. Aquae fontanae q.s. Ut. f. bolus Ut. f. boli № 2 D. t. d. № 2 D.S. S.
Қате аз болу үшін заттаң бір болюске жететін мөлшерін және одан неше болюс жасау керектігін көрсетіп болюстерді бірінші әдіспен жазған жөн. Форма беретін заттардың мөлшерін рецептіде көрсетпей-ақ, ол туралы q.s. (quantum satis –керегінше) белгісін қояды. Болюстерді жылтыр немесе парафиндалған қағазға орап жібереді. Қолайсыз исі, ашы дәмі және қоздырғыш заттарды да болюс түрінде тағайындауға болады. Олардың әсері жәй білінеді. Болюс түріндегі зат өте көп мөлшерде тағайындалмайды. Бақылау сұрақтар:
Бақылау рецептер:
М Е Т О Д И К А Л Ы Қ Н Ұ С Қ А У № 16-20 «Фармакология» пәнінен Тақырыбы: Сұйық дәрілік зат формаларына рецепт жазу тәртібі. Сабақтың мақсаты: Студенттерді сұйық дәрілердің түрлерімен таныстыру, оларды рецепт жазу ережелеріне үйрету. Ертінділер - solutio, ( solutionеs, solutio, solutionis) (жекеше, тарау жалғауы - solutio, жекеше ілік жалғауы- solutionis). Ертінді – мал дәрігерлігінде кең тараған дәрілік форма. Оны қатты немесе сұйық затты су, спирт, эфир хлороформ, тағы басқа сол сияқты еріткіштерде еріту арқылы алады. liquor дегеніміз арнаулы құрамды және айрықша мақсатқа қолданылатын дәрігерлердің сұйық формасы, мысалы, Буров сұйығы, Дакен сұйығы т.б. Көбінесе еріткіш ретінде: кәдімгі (aqua fontana қарапайым (aqua communis),қайнаған (aqua cocta), дестилденген (adua destillata) және екі рет дестилденген (adua destillata немесе adua redestillata) сулар қолданылады. Егер еріткіш көрсетілмесе, оның орнына дестилденген, ал денеге енгізу үшін – екі рет дестилденген су қолданылады деп түсіну керек. Ертінділер алу үшін қарапайым және күрделі рецепт жазылады. Бірінші жағдайда заттың қатынасы алынбай, оның пайызы (проценті %) ғана көрсетіледі. Ертінділер официналды және магистралды әдіспен (тәсілмен) жазылады. Рецепт официналды тәсілмен жазылса, оны Rp.: -алыныз деген сөзден кейін дәрілік формасын жазу керек: Мысалы- Rp.: Solutionis –аланыз ертіндіні. Стерилденбеген ертінділер төмендегі тәсілмен жазылады: Официналды тәсілі: Магистралды тәсілі: Rp.: Solutionis Coffeini natrio- Rp.: Coffeini natrio- benzoici 2.0 benzoici 10%-20,0 Aquae destillatae ad 20,0 D.S. М.f. solutio D.S.
Стерилденген ерітінді төмендегі варианттармен жазылады: Официналды тәсілі: Магистралды тәсілі: Rp.: Solutionis Coggeini natrio- Rp.: Coffeini natrio- benzoici 2.0 benzoici sterilisatae 10%-20,0 Aquae destillatae ad 20,0 D.S. M.f. solutio. Sterilisetur! D.S.
Санауы:
Хг. ------20мл х= 10х20 : 100 х= 200: 100, х=2 г. Бірінші жағдайда дәрігер фармацевтіге стерилденген натрий – бензоатының 10 процент ертіндісінің 20,0 алу керек екенін көрсетсе, екінші жағдайда ол фармацевтіге бұйрық беріп – стерилдеңіз деп жазады, төртінші жағдайда- араластыр және стерилденген ертінді жаса деп нұсқау береді. Күрделі рецепт M. D. S. формуласымен, ал қарапайым рецепт- D.S формуласымен аяқталады. Спирттік, эфирлік немесе глицериндік ертінділер жасау қажет болса, сулы ертіндегідей, күрделі рецептіде ертетін зат пен керекті еріткіш көрсетіледі; қарапайым рецептіде қандай ертінді алу туралы нұсқау беріледі, мысалы: Официналды тәсілі: Официналды тәсілі: Rp.: Solutionis Veratini Rp.: Solutionis Veratini in Spirituosae 0.5%- 10,0 spiritus vini 0.5%- 10,0 D.S. D.S. # # Официналды тәсілі: Магистралды тәсілі: Rp.: Solutionis Lodogormii Rp.: Veratini 0,05 Aethereae 10%-20,0 Spiritus vini ad 10,0 D.S. M.D.S. Санауы: 0,5(%) г.----100мл х г. -----10 мл х= 0,5х10 : 100 х= 5 : 100, х= 0,05г. Спирттік және эфирлік ертінділер стерилденбейді. Егер олар жіберуге енгізуге тағайындалса, оларды құятын ыдыс пен тығынды стерилденсе де жеткілікті. Әсер тигізетін негізнің өзі ертінді болып келген ертінділерді (мысалы, пергидрол, яғни су тегінің асқын тотығының 30 процент ертіндісі; формалин, яғни формальдегидтің судағы 40 процент ертіндісі), қате кетпес үшін, күрделі рецептімен жазып, рецепт құрамына кіретін барлық заттарды тізіп көрсету керек. Мысалы: Официналды тәсіл: Rp.: Solutionis Formalini 10%- 200,0 D.S
# Магистралды тәсіл: санауы: 10(%)г. ----100ml Rp.: Formalini 20,0 x г ---------200ml Aquae destillatae 180,0 x г = 10x200 : 100 M.f. solutio x г = 20 г D.S.
Егер формалиннің 10 проценттік ертіндісі қарапайым рецепт күйінде ғана жазылса, онда қате болып саналады: Мысалы: Бірінші жағдайда оны 20,0 формалин мен 180,0 судан, ал екінші жағдайда – 2,4 формалин мен 197,6 судан дайындауы мүмкін. Денеге жіберу үшін ампулаға құйылған ертінділерді алған жөн: өйткені олардың барлығы стерилденген, әрі официаналдық дәрілерге жатады; әрбір ампулдың дозасы және керегіне сай қанша ампул жіберу қажеттігі көрсетіліп, олар тек қарапайым рецептімен ғана жазылады; Мысалы: Жылқыға: Официналды тәсілі Rp.: Solutionis Atropini немесе Rp.: Solutionis Arecolini hydro- Sulfurici 1%-5,0 bromici 10% - 5,0 D.t.d. № 3 in ampullis D.t.d. № 2 in ampullis
терісінің астына Енгізу мақсатымен медициналық ампулаға құйылған препараттарды пайдалануға болады: ол үшін 1 рет енгізу мақсатымен бірнеше ампула жазу керек. Мысалы: Глюкозаның дозасы сиырға 40 г. Бір ампулада 20% -10 ml глюкоза бар. Венаға бір инъекцияға рецепті жаз. Rp.: Solutinis Glucosi – 20% -10 ml D. t. d. № 20 in ampullis S. Венаға бір инъекцияға 200мл Санауы:
х г- 10 мл х ампула - 40г х = 20х10 : 100 х = 1х40: 2 х = 2 г х =20 ампулы
40г- х мл х ампула - 200 мл х = 40х100: 20 х =1х200: 10 х =200 мл х = 20 ампула Стерилдеу. Стерилдеу микроорганизмдерді және олардың спораларын өлтіру үшін қолданады. Стерилдеу тәсілін таңдау стерилденетін заттардың қасиеттеріне байланысты. Стерилдеудің мынадай тәсілдері қолданылады:
5) күн бойы 60- 65°-та күн сайын 1 сағаттан немесе 3 күн бойы 70-80°-та (тиндализоция) стерилдеу, стерилдейтін затты ара-арасында 25-37°-та ұстап қыздыру керек: 6) автоклавта ½ - 1атмосфера қысымымен қыздыру: 7) дәріні асептикалық жолмен даярлау: еріткішті сүртпе май негізін, құралдар мен ыдысты бөлек стерилдейді, дәрілік заттарды асептика жолымен өлшеп, оларды стерилденген еріткіш құйылған ыдыста ерітеді немесе стерилденген негізбен араластырады. Тазалап жуғаннан кейін шөлмек ыдысты алдын ала тұз қышқылының 2 процент жылы ертіндісімен жуып, бейтарап реакцияға дейін сумен шаяды, сонсоң кептіріп стерилдейді. Металдан жасалған құралдарды, шөлмек пен фарфорды: жалынмен күйдіру, кептіргіш шкафта 160-170° -та 1 сағат бойы қыздыру, 30 минут бойы суда қайнату, автоклавтвта ½ -1 ат қысымымен, немесе су буымен 110-120°-та 15-20 минут бойы қыздыру тәсілдерінің біреуімен стерилдейді. Стерилденген сұйықтар құйылатын ыдысты тығындармен (мақтадан, щөлмектен жасалған) бірге екінші тәсіл бойынша, ал қабық пен резинадан жасалған тығындарды соңғы тәсіл бойынша стерилдейді. Каучукті қыздырғанда өзгермейтін дәрілік заттардың ертінділіері немесе олардың ертінділерін және құрамында ұщқыш заттар кездесетін ертінділерді мықтап жабылған ыдыста 100° -та бір сағат бойы ½ -1 ат қысымымен су буында 110- 120°-та 15-20 минут бойы стерилдеуге болады. Мақтаны, дәкені, лигатурлық жібекті кетгутсіз және сүзгіш қағазды автоклавта ½ -1 ат қысымымен су буында 110-120°-та 15-20 минут бойы қыздырып стерилдейді. Қызуға шыдайтын ұнтақтарды кептіргіш шкафта 160-170°-та 1 сағт бойы стерилдейді. Стерилдеу нәтижесінде езінділердің, сүртпе майлардың және пасталардың біркелкі қалпы бұзылатын болса, тек еріткіштерді немесе олардың негіздерін ғана стерилдейді, ал дәрілік форманы (сүртпе май, паста, суспензия) асептика жолымен даярланады. Ертінділерді стерилдеу жұмысын ауасы таза бөлмеде жүргізу керек. Бұл жұмысты орындайтын адамдар қолдарын сабындап жуып, дезинфекцияланатын ертінділердің біреуімен зарарсыздандыруы және жұмыс уақытында стерилденген халат және шлем киіп басы мен бетінің көзден басқа жерлерінің бәрін жабуы керек. Стерилденген ертінділер даярлау үшін қолданылатын ыдыстар мен аппараттарды да стерилденген болуы керек. Егер қыздырған кезде тез ажырайтын заттардан стерилденген дерлік форманы шұғыл жасау керек болса, онда препаратты асептика жолымен 0,5 процент фенол немесе 0,3 процент трикрезол қосып немесе хлорэтонның қанық ертіндісіне араластырып даярлайды. Сонсоң флаконға немесе мықтап тығындалған шөлмек ыдысқа құйылған мұндай формаларды салқын суға салып 80°-қа дейін қыздырады; бұл температурада олар 30 минут бойы болуы керек. Мұндай стерилдеу тәсілін кез келген малдәрігерлік аптека моншада немесе кастрюлда қайнату жолымен іске асыра алады; қайнатқан кезде сынбау үшін шөлмектің түбіне мақта салу керек. Қайнаған кезде ертінді құйылған флаконның, немесе шөлмек ыдыстың, немесе құмыраның ішіне су кірместей етіп монша тәрізді ыдысты (кастрюланы) суға толтырады; ертіндінің ыдыстағы жиегі моншадағы немесе кастрюладағы су жиегінен жоғары болмауы керек, ол үшін осыған сәйкес ыдыс таңдап алады.
Еріткіште екі және одан да көп заттарды еріту арқылы немесе бірнеше сұйық препараттарды араластыру арқылы алынады. Микстуралардың тұнық және шөгіп тұнатын (mixtura agitanda) түрлері бар. Микстуралар сулы ертінділерді спиртті тұндырмалар мен сірінділерге араластыру арқылы алынады. Шөгіп тұнатын микстуралар ерімейтін (өсімдіктерден алынған), немесе нашар еритін (минералдық) ұнтақтарды суға араластырғанда пайда болады. Тұнған дәрілерді сұйықпен араластыру үшін оларды қолданар алдында жақсылап шайқау керек. әрине, мұндай микстураларды құрайтын заттарды дәл мөлшерлеу өте қыйын; сондықтан заттардың ең жоғарғы дозалары немесе А мен Б тобына жататын заттар мұндай микстуралық формада әдетте тағайындалмайды. Микстуралар үшін еріткіш ретінде көбінесе су қолданылады. Тұнық микстураларды ішке қолдануға да, сондай-ақ енгізу мақсатымен де тағайындауға болады; опалесценциялық және шөгіп тұнатын микстуралар көбінесе ішке қолданылады. Микстуралар алу үшін әдетте күрделі рецептілер жазылады; оларды M. D.S. формуласымен аяқтайды. Рецепт үлгісі: Rp.: Cocaini hydrochlorici 0,1 Solutionis Adrenalini hydrochlorici 1 : 1 000 gtts X Zinci sulfurici 0,05 Acidi borici 0,3 Aquae destillatae 10,0 M. D. S. 2-4 тамшыдан жылқының көзіне
Ұрықтық және майлық эмульсиялар бар. Ұрықтық шын эмульсия төмендегі жолмен дайындалады. Керекті мөлшерде ұрықты ступкада үнтап, аз ғана су қосып араластырады. Қалған суды біртіндеп қосып, ступкадағы затты ұдайы пестикпен үйкеп, араластырып біркелкі сүт тәрізді сұйық жасайды. Сонсоң кенеп немесе екі қабат марля арқылы сүзеді. Сонымен, ұрықтық эмульсиялар жасағанда ұрықтардан май, шырыш т.б. белок, ағаш шырышы, желім сыяқты эмульсияғыш заттар алынады. Егер эмульсия нағыз қабығы бар ұрықтардан (миндаль ұрығы) жасалатын болса, онда алдын ала оларға ыстық су қосып, олардың қабығын жоқ қылады, тек содан кейін ғана жоғарыда көрсетілген тәсілмен эмульсия жасайды. әдетте ұрықтық эмульсияларды ұрықтың 1 бөлегін 10 бөлек суға қосып жасайды. Әсіресе, зығыр, қызғалдақ, тәтті миндаль, кендір т.б. ұрықтардан жасалған эмульсиялар көп тараған. Оларды сумен қандай мөлшерлік қатынаста алынғанын көрсетпей-ақ жазады. Эмульсия алу үшін жазылған күрделі рецепт M.f.emulsum формуласымен аяқталады. Рецепт үлгілері: Итке:
Rp.: Seminis Lini 40,0 Rp.: Emulsi ex seminis Lini 400,0 Aduae destillatae ad 400,0 D. S. M. f. emulsum # D. S. Rp.: Emulsi semminis Lini 400,0 D. S. Майлық (жалған эмульсия еmulsum oleosum) негізгі 3 компоненттен: майдан, коллоидтан (шырыштан) және судан тұрады. Майды сумен біркелкі араластыру үшін эмульгатур ретінде гуммиарбик (аравия ағаш шайыры), желатоза немесе жұмыртқа сарысын пайдаланады. Алынған материалдардың қарым-қатынасы мынадай болуға тиіс: эмульгатор 1 белок, май 2 бөлек және су 17 бөлек, яғни 5 процент эмульгатор, 10 процент май және 85 процент су. Демек 200,0 эмульсия жасағанда аптека 10б0 эмульгатор, 20,0 май және 170,0 су алады. Қандай эмульсия қанша мөлшерде керек екендігі көрсетіліп, майлық эмульсиялар көбінесе қарапайым рецепт ретінде жазылады, мысалы: Қойға:
Rp.: Emulsi ilei Ricni 200,0 D. S.
Бұл эмульсияға 20,0 касторка кіреді. Егер эмульсияның кейбір компоненттерінің қатынасын өзгерту қажет болса, онда оның құрамына кіретін заттар түгелдей тізіліп жазылады. Ең тұрақты эмульсия 2 бөлек май мен 1 бөлек эмульгатордан жасалады: Сиырға:
Rp.: Olei Ricini 20,0 Gelatosae 10,0 Aquae destillatae ad 200,0 D. S.
Эмульсия құрамына бұдан басқа заттар кіретін жағдайда, фармакологиялық әсеріне қарап, оларды яки рецептінің басына яки аяғына жазу керек. Қойға:
Rp.: Emulsi olei Ricini 100,0 Olei Crotonis gut. 1. M. D. S. Егер майлық эмульсия жазбасында оны қандай майдан жасау керек екені көрсетілмесе, онда аптека миндаль немесе шапталы майын алады: бұл жағдайда рецепт былай жазады: Шошқаға: Rp.: Emulsi oleosi 200,0 D. S. Кәзіргі уақытта практикада ультраэмульсия деп аталатын, немесе дыбыстанған, яғни, секундіне 8 000 және одан да көп жылдамдықпен ультрадыбыстық тербеліс беретін установкада арнаулы тәсілмен жасалатын эмульсиялар қолданылады; олардың ішінде май өте ұсақ бөлшектерге ажыраған; мұндай эмульсияларды венаға жіберуге болады. Мысалы, камфора майының судағы ультраэмульсиясының – Emulsum Camphorae oleo-aduosum жазбасы белгілі; оған 2 процент камфора кіреді; оны 2 мл сыйымдылығы бар ампулаларға құйып венаға және тері астына жіберу үшін жасап шығарады. Ультраэмульсияларды қараңғы жерде бөлме температурасындай жылылықта сақтайды. Тұнбалар- (infusa). ( Infusa, infusum, infusi) Бұл өсімдіктерден алынатын дәрілік заттарды сулы моншада тұндыру арқылы жасалатын сұйық дәрілік форма. Тұнбаларды жапырақтардан, гүлдерден, шөптерден, ал кейде өсімдік тамырлары мен түбіршелерінен жасайды. Тұндырылатын заттан бояйтын заттар шығуына байланысты олардың түсі әрдайым бояулы болып келеді. Тұнбалар жасау үшін әдетте құрамына глюкозидтер кіретін өсімдіктер, кейбір алколоидтар, эфирлік майлар т.б. ұзақ қыздырғанда ажырайтын және әсерлік негіздері оңай шығарып алынатын заттар қолданылады. Настойкалар ішке, сирегірек сыртқа жуып шаю немесе ауызды жуу үшін, жараны жуу үшін тағайындалады. Тұнбалар тұрақсыз екенін және ұзақ уақыт сақтағанда бұзылатындығын, сондай-ақ олардың әсер ететін негіздері ажырайтындығын ескеру керек; сондықтан оларды 2-3 күнге жететіндей етіп жасап, салқын жерде сақтайды. Тұнған формада заттардың әсер ететін негіздері тез сіңіп асқазан секресцияларының әсерінен аз бұзылуына байланысты оларды ұнтақтарға немесе болюстерге қарағанда ⅓ - ¼ есе кем тағайындайды, ал наперстянка жапырақтарының дозасын екі есе кемітеді. Фармакопея бойынша тұмбалардың үш түрлі концентрациясы бар: күшті әсер ететін заттар үшін 1: 400 (наперстянка жапырағы, ипекакуан тамыры); сенага тамыры, валериана түбіршесі, қастауыш, теңіз жуасы үшін – 1:30; ал бұдан басқа, күшті әсер ететін материалдар үшін – 1:10 концентрацияларын алу белгіленген. Құрамында алкалоидтар кездесетін заттардан тұнбалар жасағанда, ұсатылған материалды алдын ала оның ішіндегі алколоидтардың мөлшеріне сәйкестеліп алынған лимон қышқылының ертіндісімен шаяды. Малдәрігерлік практикада кейде тұнбалардың концентрациясын көбейтеді, бірақ мұндай жағдайда әсер етерлік негіздерді шығарып алу фармакопеяда көрсетілген жылдамдықтан анағұрлым бәсеңдеу болып келеді. Тұнбаларды көп мөлшерде айындау үшін кейде аптекадан ұсатылған өсімдік материалын ғана алып, тұнбаларды үйде жасайды. Ұсақталып туралған материалды кастрюлға салып, оның үстіне ыстық су құяды, қақпағын мықтап жауып кастрюляны қағазбен немесе басқа жылы әрі қалың затпен (одеяламен, тонмен т.б.) орайды. 30-45 минуттен кейін сұйықты сүзіп, суытады, сонымен тұнбалар қолдануға жарамды болады. Рецептіде қанша заттан қанша мөлшерде тұнбалар алу қажеттігін көрсету керек. Тұнбаларды проценттік қатнаста жазуға болмайды, өйткені тұнбаларды дайындағанда ол ерімейді, ал тек заттың көрсетілген мөлшерінен әсер етерлік негіздері ғана шығарылады. Рецепт үлгілері: Сиырға: Rp.: Infusi herbae Adonidis Rp.: Infusi radicis Ipecacuanhae Vernalis ex 6,0 : 180,0 0,5 – 180,0 D. S. Codeini 0,2 Rp.: Infusi folii Digitalis Natrii hydrocarbonici 2,0 0,5 – 200,0 M. D.S. Rp.: Infusi radicis Valerianae Rp.: Infusi floris Chamomillae 6,0 – 180,0 ex 20,0- 200,0 Tincturae Convallariae D. S. maialis 3,0 M. D.S.
Бұл настой сыяқты дәрілік форма, олардың айырмашылығы мынада: қайнатындылар жасау үшін өсімдіктердің құрлысы жөнінде ірі бөліктері (тамырлар, түбіршілер, қабық, ағаш сүрегі) алынады. Қайнатынды түрінде қайнағанда ажырамайтын және ұшып кетпейтін заттар алынады. Қайнатынды дайындау үшін өсімдік материалына салқын су қосып, сулы немесе булы моншада 30 минут бойы тұндырып, ыстық күйінде сүзеді. Бұдан әрі жүргізілетін процесс настой жасағандағыдай болады. Егер рецептіде қайнатынды жасау үшін қанша материал алу керектігі көрсетілмесе, оны 1: 10 концентрацияда жасайды, ал теңіз жуасының ұрықтары, валериана түбіршесі, қастауыштар, сенага түбірі үшін 1:30; күшті әсер ететін заттар үшін 1: 400 концентрациясында дайындайды. Қайнатынды жазбалары настойка жазбасымен бірдей. Рецепт үлгілері: Rp.: Decocti corticis Quercus 50,0 – 500,0 Creolini 5,0 M. D. S. жылқыға 2 рет қабылдау үшін
Бақылау рецептер:
М Е Т О Д И К А Л Ы Қ Н Ұ С Қ А У № 26 «Фармакология» пәнінен Тақырыбы: Сұйық дәрілік формаларды жасау технологиясы және дайындау тәртібі. Сабақтың мақсаты: Студенттерді сұйық дәрілік зат формаларды жасау технологиясын және дайындау тәртібің үйрену. Рецептердін жазуың еске түсіру. Ертінділер - solutiones (жекеше, тарау жалғауы - solutio, жекеше ілік жалғауы- solutionis). Ерітінді – мал дәрігерлігінде кең тараған дәрілік форма. Оны қатты немесе сұйық затты су, спирт, эфир хлороформ, тағы басқа сол сияқты еріткіштерде еріту арқылы алады. Ертінділерді дайындау. Спирттік ертінді жасау үшін, егер спирттік концентрациясы көрсетілмесе, еріткіш ретінде 90° спирт алынады. Еріткіш таңдағанда заттың еріткіштік дәрежесін, еріткіштің фармакологиялық қасиеттерін және ертіндінің кімге тағайындалғанын ескеру керек. Кейбір еріткіштерді қайсы бір тағайындау тәсілімен қолдануға болмайды, мысалы, хлороформ, эфир көп мөлшерде ішке,күшті спирт венаға немесе тканьдерге енгізуүшін қолданылмайды. Ертінділердің мынадай түрлері бар: еріткіште бұдан әрі ерімейтін қанық ертінділер (solutio saturata), ертіндінің қандырылу дәрежесі мол болғанмен, оның ішінде бұдан әрі зат ери алатын концентрацияланған ертінділер (solutio concentrats), заттың қоюлық дәрежесі орташа немесе шамалы болып келген сұйылған ертінділер (solutio diluta). Ертінділердің концентрациясы процентпен (1%, 2%, 4%) немесе пропорциямен белгіленеді: 1: 100,1 :50, 1: 25 т.б. Бірінші жағдайда 100,0 ертінді жасау үшін 1,0 затжәне 99,0 еріткіш, 2,0 зат және 98,0 еріткіш, 4,0 зат және 96,0 еріткіш алынады, екінші жағдайда- 1,0 г зат100 мл ертінді алғанша, 1,0 г зат 50 мл ертінді алғанша ертіледі. Ертінділер: ішке (per os), клизма ретінде (per rectum), денеге енгізу ретінде, ал дененің сыртына- спринцовкамен және ертіндімен жуу ретінде қолданылады. Басқа, формаларға қарағанда, ертінділердің мынадай артықшылары бар, оларды дайындау оңай, әрі ертінді ретінде көптеген заттарды малдардың барлық түріне қолдануға және дәл мөлшерлеп беруге болады, олардың фармакологиялық әсері тез шығады, әдетте еріткіш препараттың әсерін өзгертпейді және қосымша әсер көрсетпейді. Зат толық еріп, ертінділер тұнық болу керек. Мензуркаға немесе химиялық стақанға еріткіштің ⅓- ½ -ін құйып, дәрілік заттың керекті мөлшерін қосады, қоспаны толық ерігенше шайқайды немесе таяқшамен араластырады. Сонсоң шөлмек таяқшаны еріткішпен шайып, еріткіш қалдығын қосады, ертіндіні басқа бір шөлмек ыдысқа сүзеді. Зарарсызданбаған ертінді құйылған кіші-гірім шөлмек ыдысты тығындап, оған сәйкес этикетка жапсырылады. Коллоидтық (протаргол), белоктік ертінділер мен таннин ертінділерін былай дайындайды: затты еріткіштің үстіне сеуіп, әбден ерігенше тыныш қалпында қалдырады, әйтпесе ұнтақ ыдыстың түбіне жабысып қалады. Құрғақ сірінділер мен ұнтақтарды ступкада пестикпен араластырып және үйкеп, аз мөлшерлі ертіндімен еріту керек: біркелкі езінді немесе ертінді пайда болғаннан кейін қалған еріткішпен араластырады. Ертінділер алу үшін қарапайым және күрделі рецепт жазылады. Бірінші жағдайда заттың қатынасы алынбай, оның проценті ғана көрсетіледі. Стерилденбеген ертінділер төмендегі тәсілмен жазылады: Сиырға:
Rp.: Solutionis Glucosi Rp.: Glucosi 40.0 40%-100,0 Aquae destillatae ad 100,0 D.S. M.D.S. Стерилденген ерітінді төмендегі варианттармен жазылады: Rp.: Solutionis Glucosi Rp.: Glucosi 4.0 sterilisatae 40%-20,0 Aquae destillatae ad 20,0 D.S. M.f. solutio. Sterilisetur! D.S.
Тұндырма- (infusa). Бұл өсімдіктерден алынатын дәрілік заттарды сулы моншада тұндыру арқылы жасалатын сұйық дәрілік форма. Тұнбаларды жапырақтардан, гүлдерден, шөптерден, ал кейде өсімдік тамырлары мен түбіршелерінен жасайды. Тұнбаларды дайындау. Әсер ететін негіздерін шығару үшін өсімдік материалын майда етіп ұнтап, елейді. Керекті мөлшерде өлшеп алып, оны инфундирлік аппаратқа, ал ол жоқ болса – берік жабылған фарфор немесе шөлмек ыдысқа салады, оның үстіне керекті мөлшерде салқын су құйып, ыдысты мықтап жауып, сулы немесе булы моншада 15 минут бойы тұндырады. Сонсоң оны моншадан шығарып, суытады; суыған сұйықты дәкі немесе кенеп арқылы сүзеді; қойыртпақ қалдықты сығып, сығындыны тағы да сүзеді. Тұнбалардың мөлшері көрсетілген мөлшерден кем болған жағдайда, сығылған материалды дестилденген сумен шайып, шайындымен кемістікті жетістіреді. Тұнбаларға оның ішінде еритін басқа заттарды да қосуға болады: бұл жағдайда микстура пайда болады, өйткені оның негізі су емес, настойка болады. Қайнатпалар – decoctа. Бұл настой сыяқты дәрілік форма, олардың айырмашылығы мынада: қайнатындылар жасау үшін өсімдіктердің құрлысы жөнінде ірі бөліктері (тамырлар, түбіршілер, қабық, ағаш сүрегі) алынады. Қайнатынды түрінде қайнағанда ажырамайтын және ұшып кетпейтін заттар алынады. Қайнатынды дайындау үшін өсімдік материалына салқын су қосып, сулы немесе булы моншада 30 минут бойы тұндырып, ыстық күйінде сүзеді. Бұдан әрі жүргізілетін процесс настой жасағандағыдай болады. Эмульсиялар – emulsa. ( Emulsa, emulsum, emulsi.) Бұл май және шырыш (коллоид) бөлшектері біркелкі езінді ретінде жүзіп жүретін сүт тәрізді сұйық дәрілік форма. Ұрықтық және майлық эмульсиялар бар.
Дәрі майлы эмульсия формасында ішке, сирегірек сыртқа қолдану үшін тағайындалады. Эмульсиялар 1-2 күнге жететіндей мөлшерде дайындалады; оларды салқын жерде сақтап, қолданар алдында міндетті түрде шайқау керек. Басқа заттар эмульсияларға пайдалану процесі кезінде қосылады. Мысалы: суда еритін заттарды алдымен судың керекті мөлшерінде, ал майда еритін заттарды май салынған ступкада ерітеді. Сонсоң эмульгатор қосып, эмульсияны көрсетілген тәсілмен дайындайды. Май мен суда ерімейтін заттарды алдын ала ступкада эмульгатормен араластыру керек. Майлық эмульсиялар тағайындау арқылы дәрігер дәрілік заттардың тітіркендіргіш әсерін бәсеңдетеді, олардың ұнамсыз дәмі мен иісін басады, ерімейтін заттардың біркелкі араласуын көздейді, сөйтіп оларды дәл мөлшерлеуге тырысады: эмульсия формасында дәрі беру нәтижесінде қою майларды қабылдау оңайлап, оған қосылған заттардың сіңуі жылдамдайды. Қандай эмульсия қанша мөлшерде керек екендігі көрсетіліп, майлық эмульсиялар көбінесе қарапайым рецепт ретінде жазылады. Микстуралар – mixturae. Еріткіште екі және одан да көп заттарды еріту арқылы немесе бірнеше сұйық препараттарды араластыру арқылы алынады. Микстуралар даярлау ертінділер даярлаумен бірдей, олардың айырмашылығы мынада: ертінділер сүзіледі, ал микстуралар сүзілмейді. Аз мөлшерлі еріткіште оңай еритін затты ерітіп, сонсоң нашар еритін және ерімейтін заттарды біртіндеп қосады. Егер микстураның құрамына күшті әсер ететін заттар кірсе, оларды ең алдымен ерітеді. Әдетте шөлмек ыдысқа салып, ал ерімейтін заттар кездессе, ступкаға салып ерітеді. Микстура құрамына кіретін өсімдік ұнтақтарын жақсылап ұнтап, сонсоң еріткішке қосады. Спирттік тұндырмаларды сумен араластырғанда әуелі оларды суға қосу керек: тұнба пайда болатындықтан, керісінше жасауға болмайды. Микстуралардың құрамына тұндырмалар, шырыштар, глицерин, сироптар кірген жағдайда, бұларды алдымен тұндырмалармен араластырады, сонсоң мұндай қоспаны біртіндеп суға, немесе сулы ертінділерге қосады. Бақылау сұрақтары:
Бақылау рецептер:
М Е Т О Д И К А Л Ы Қ Н Ұ С Қ А У № 2-30 «Фармакология» пәнінен жүктеу/скачать 0.56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|