Қой шаруашылығы, қой етін, жүнін, елітірісін Өндіру технологиясы

4.18 - кесте – Бір текті жүнді жіңішкелігі бойынша жіктеу

Жүннің беріктілігін буда бойынша анықтау

Жүннің беріктілігін талшықтарын буда қылып органолептикалық құралмен анықтайды.

Органолептикалық әдістің мәні қолмен күш салып отыра, жүн талшықтарының буда үзіп сынауда.

Жүннен немесе жалпы сынамадан алынған жүннің әрбір будадан сараптап алысымен сынайды. Қалыңдығы 5-6 см шоғын екі қолдың сұқ саусақтарының арасына қысады, содан кейін тартылған шоққа серіппей –ақ оң жақ қолдың орта саусағымен ұрады. Егер осы соққыдан кейін будасы үзілмесе жүн берік, мықты деп есептелінеді. Жүн будасының бірдей жерден үзілуі қандайда бір ақаудың бар екендігін білдіреді.

6 - тапсырма. Жүннің беріктігін сараптамалық жолмен анықтау (4.19-кесте).
4.19 - кесте – Жүннің беріктілігі

Үлгі №	Сапасы бойынша жіңішкелік	Үзуге беріктігі (өте берік, орташа, әлсіз)	Дыбысқа беріктігі (тоғы жоғары, орташа, төмен)	Ескерту (шоғының белгілі бір аумағын да жүннің беріктігі нің әлсіздігі бай қалады ма екен)

Жүннің беріктігін зертханалық әдіспен өлшеуге талшық будасының үзілу жүктемелегін динамометрлерде анықтау енеді.

Жүннің беріктілігіне сипаттама беру үшін, сонымен бірге шақырыммен берілетін оның үзілу ұзындығы да анықталады. Үзілу ұзындығы деп бір ұшынан ұстап тұрған кезде асылып тұрған қалыпында талшықтың өз салмағын көтере алмай үзіліп кетуін атайды.

Сынаманы таңдау. Жүннің нақты бір учаскесіндегі, сонымен қатар жуылған немесе жуылмаған жүн сұрыпының талшық будасының беріктігін анықтау үшін, жуылмаған жүннің жалпы сынамасын таңдап алады – ол 200 г аз болмауы қажет, ал жуылған жүннен 100 г аз болмауы қажет. Жалпы сынаманы әрбірінің салмағы 10-15 г сынама құрайды, оны жүн түбітінің учаскесінен трафарет – торкөз принципі бойынша таңдап алады.

Сынаманы жуады және кептіреді. Содан кейін оны жекелеген штапелькаларға немесе өрімдерге бөледі.

Беріктігін ДШ-ЗМ және ДШ-ЗМ-1 динамометрлерінде сынау үшін, әрбір штапелекті немесе өрімді талшықтарын параллельді орналастыру үшін темір тырмамен тарайды. Таралған штапелкаларды немесе өрімдерді кескіш немесе шаблонға (үлгі, қалып) салады және ұзындығы 25 мм шоғырларға кеседі.

Барлығы 30 шоғыр дайындайды, олардың 5 қосалқы болып есептелінеді. Әрбір шоғырдың салмағы 3-4 мг болуы қажет.

Үзгіш жүктемелікті талшықтардың 25 шоғырын нөлдік қысу қашықтығында үзу арқылы анықтайды. Буданың бір үшін (оның ұзындығының жартысына дейін) құралдан алынған үстіңгі қысқышқа бекітеді. Содан кейін қысқышты орнына орнатады. Буданың екіншісі үшін, қысылған шоғырдағы барлық талшықтар бірдей болып түзелгендей етіп төменгі қысқышқа бекітеді.

Талшықтардың шоғырын бекіткеннен кейін сабын бұрап жетекші механизмді іске қосады.

Үзік жүктемелегінің көлемін құралдың шкаласы бойынша анықтайды.

Талшықтың барлық 25 шоғыры үзілгеннен кейін, олардың барлығын пинцетпен бюкске жинайды және қателігі ± 0,1 мг аналитикалық таразыда өлшейді.

Километрмен берілген Lp үзілу ұзындығын мына формула бойынша есептейді:

Lp = Р1 * l * n

М
мұнда l – 25мм-ге тең талшық шоғыраларының ұзындығы; М – үзілген шоғырлардың салмағы, мг

7-тапсырма. Динамометрде жүннің үзілу ұзындығын (беріктігін) анықтау (4.20- кесте).

4.20 - кесте – Жүннің беріктігін анықтау

Зертханалық әдістің мәні, жүннің құрамына енетін жекелеген талшықтардың диаметрін өлшеуде және микрометрлерде жүннің жіңішкелігінің орташа көрсеткіштерін есептеуде.

Окулярлы микрометрдің бөлімдерінің «құның» (ауыспалы коэффиентін) бекіту үшін, микроскоптың ортасында бөлімдері металл сопақша тәріздес заттық үстеліне объективті микрометрді салады. Объективті микрометрдің бір бөлімінің құны 0,01 мм яғни 10 мкм-ды құрайды.

Микроскоппен шағындап үлкейте отыра, объективті микрометрдің шкаласын табады, содан кейін микрометрді жүннің қалыңдығын өлшейтін өлшемге келтіреді. Осыдан кейін микроскоптың окулярына окулярлы микрометрді қояды. Микроскоптан көлемі бойынша айырмашылықтары бар екі шкаланы табады (объективті және окулярлы микрометрлерді).

Окулярды аудару және объективті микрометрдің орынын ауыстыру жолымен окулярлы шкала көзге түсетіндей етіп шкалаларын орналастырады . Әр түрлі екі учаскеден екі шкаланың да бөлім сызықтарының қатаң сәйкестігін табады, екі шкаладағы сәйкес келген шкалалар арасындағы бөлімдер санын және окулярлы микрометрдің (Х) «құнын» санайды мына формула бойынша анықтайды:

41

Демек осындай ұлғайту кезіңдегі окулярлы микрометрдің бір бөлімі 2,44мкм тең.

Жұмыс үшін қажеттілер: 1) микроскоп; 2) окулярлы микрометр; 3)объективті микрометр.

Талшық штапелькасын тартып ала отыра, әрбір аспаны орталайды және оларды біреуінің жоғары жағын екіншісінің ұшымен түйісетіндей етіп салады, содан кейін саусақтармен олар тығыздалып шоғыр қалыптасатындай етіп қысады. Осындай шоғырдан оның кез-келген ұшынан бастап әрбір сантиметрден кейін оның жалпы ұзындығы бойынша қайшымен немесе ұстаралық пышақпен талшық қиындыларының ұзындығы 1мм –ден аспайтындай етіп кеседі және әрбір аспаны глицериннің бірнеше тамшысы жағылған заттық шыныға орналастырады, оларды инемен біртектес етіп араластырады. Алынған массасын бір-екі тамшысын шыны таяқшамен екінші бір заттық шыныға ауыстырады және оның астында ауа қалмайтындай етіп жаппа шынымен жабады.

Дайындалған препаратты микроскоптың заттық үстеліне немесе микроскоп-ланаметрге орналастырады.

Окулярмикрометр шкаласын өлшеу үшін талшықтардың осьтерін перпендикулярлы, ал шкала бөліктерін талшықтардың шеттеріне параллель бекітеді және оның бейнесін жауып тұратын бөліктер санын есептейді.

Препаратта барлық талшықтарды таңдаусыз қатарынан барлығын өлшейді, ал бір бөліктерді қайта өлшеудің алдын алу үшін, микроскоптың көру түтігін белгілі тәртіпте ирек түрінде орналастыру қажет. Талшықтың өлшенетін бөлігінің шеттері жіңішке айқын болу керек, оған микровинтті реттеу арқылы жетуге болады.

Біртекті жүннің әр сынамасында 200 талшықты (барлығы 400), біртекті емес жүннің әр сынамасында 300 талшықты (барлығы 600) өлшейді. Жақсы сұрыпталған табын қойларында зерттелетін талшықтар санын біртекті жүн үшін 200 және біртекті емес жүн үшін 300 дейін қысқартуға болады.

Егер екі параллельді анықтама нәтижелерінің арасындағы айырмашылық жіңішке жүн үшін 1,0 мкм, жартылай жіңішке жүн үшін 2,0 мкм, ал біртекті емес жүн үшін 2,5 мкм құрайды, ол үшінші, бақылаушы ілмек талшықтарының қалыңдығын анықтайды және соңғы нәтиже ретінде үш анықтама нәтижелерінің орташа арифметикалық нәтижесін табады.

Кескінді микроскопта (ланаметр) жүн талшықтарының бейнесі үлкен экранда жобаланады. Мысалы, «Метримпэкс» микроскопында 500 – еселі үлкейткенде (№1 объектив) шкала бөлік бағасы 2 мкм, ал 250 – еселі (№2 объектив) – 4 мкм тең.