Өлкөнү Өнүктүрүү Стратегиясы (2007-2010жж.)

Агрардык сектор менен кайра иштетіі јнјр жайы Кыргызстандын экономикасынын ачкычтары болуп кала бермекчи. Бул тармакта ИДПнын кошумча наркынын ічтјн бири калыптанат. Айыл чарбасы жана анын продукциясын кайра иштетіі – јнјр жайлардын эњ салмактуу бјлігі болуу менен, анын 14%ын тізјт.

Айыл чарбасында кыргызстандын иштеген калкынын 65 пайызы эмгектенет. Ошол эле учурда айыл-кыштактарда кедей калктын 76 пайызы жашайт. Фермерлер менен дыйкандардын жакыр катмарларын колдоо ічін мамлекет дайыма ірјн, материалдык-техникалык ресурстарын, насыя товарларды жана гранттарды бјліп беріідј. Арийне бюджеттен бериліічі каражаттар керектјјнін арањ 30-40 пайызын тізјт. Экстенсивдіі чарба жіргізіінін натыйжасында жер кыртышынын табигый тішімдіілігі тјмјндјп, мал чарбасында, ірјн чарбаларында, селекция иштеринде жоготууларга алып келген. Натыйжада айыл чарбасы майда товар чыгаруучу жана кирешеси тјмјн чјйрјгј айланган.

Тармактар арасындагы бааларды жана кирешелерди аныктоодогу тењсиздик дагы эле чечилбеген проблема бойдон калууда. Продукциянын тјмјн сапаты атаандаштыкка кедерги болуп, сатуу-экспорт иштери кыйындоодо. Демогафиялык кыйынчылыктар менен кошо, адистер жана жетекчи кадрлар жетишпей келе жатат.

Айтылган сектордогу Стратегиянын максаттары тјмјнкілјр: (1) Эмгектин јндірімдіілігін арттыруу; (2) Дыйкан-фермерлердин кирешелерин кјбјйтіі; (3) Туруктуу сатып јткјріі рыногуна чыгуу; (4) Айыл чарбасын насыялоону кењейтіі; (5) Кайра иштетіі јнјр жайын јјрчітіі; (6) Жањы жумуш орундарын уюуштуруу.

Айыл чарбасын јніктјрііні тездетіічі «локомотив» болуп кайра иштетіі јнјр жайы болуп калмакчы. Акыркы жылдары бул тармак жылына реалдуу јсіінін 6 пайыз темпи менен туруктуу јнігіп келет. Эми јзгјчј бийик кирешеліі алкоголь тармагы катышкан ишканалар жањыланмакчы. Жер-жемиштерди иштетіі менен консерваларды, ширелерди, шараптарды, жана башка продукцияларды чыгаруу линиялары жакшы жолго коюлмакчы. Кант, тамеки, пахта продукцияларын иштетіічі ишканалар айыл чарба јндірішчілјрін колдоо менен, селекция менен ірјн чарбаларын тіп-тамырынан бери јзгјртіі аркылуу жањыча дењгээлге коюлмакчы. Улам јсіп аткан суроо-талаптарга ылайык сіт продукцияларын јндіріі кошуна јлкјлјргј экспорттоо жолу менен кењейтилмекчи.

Агро-жер реформасынын ачкычы болуп туруктуу жер рыногун уюштуруу, ипотекалык насыялоо эсептелет. Ири кооперативдик чарба жіргізіі менен кјмјкчі кызмат кјрсјтіі, кайра иштетіі, продукцияны сатып јткјріі курсуна багыт аныкталды.

ЈЈС долбоорлорун ишке ашыруу ічін 300 миллион доллар керектелет. Негизги натыйжалары булар болмокчу: (1) тармакта жыл сайын реалдуу јсіштјр; (2) айыл чарба продукцияларын кайра иштеп чыгуучу ишканалардын санын кјбјйтіі; (3) тармакка жеке инвестицияларды кјбјйтіі; (4) консультативдик борборлорду тізіі; (5) жумуш орундарын эки эсе кјбјйтіі; (6) салык кирешелерин жылдан жылга кјбјйтіі.

Ишмердиктин жакшы динамикалык кјрсјткічтјрінј карабай, анын потенциалы толук иштебей атат. Кичи жана орто бизнестин ишканаларынын 30 пайыздан ашыгы јзін јзі актабай, чыгымга дуушар болуп отурат. Јнігіігј азыркы бюджеттик-салык системасы менен салыктык администрациялоонун мічіліштігі кедергисин тийгизіідј.

Ишкердикти колдоонун приоритеттери катары: жањы Салык Кодексин кабыл алуу, бизнеске бюрокриатиялык басымды азайтуу, экономиканы дерегуляциялоо, экономикалык эркиндиктердин дењгээлин жогорулатуу.

Ишкердикти ийгиликтіі јніктіріі ічін тјмјнкі маселелерди чечіі керек: (1) мыйзамдарды јркіндјтіі; (2) рынокко эркин чыгуунун шарттарын камсыздоо; (3) салык салмагын жењилдетіі; (4) узак мјјнјткј бериліічі насыяларды пайдалуу жолго коюу; (5) маалыматтык, консультациялык жана окутуучулук кызматтар менен камсыздоо.

Техникалык жјнгј салуу жаатында каралуучу шарттар: (1) коопсуздуктун параметрлерине жараша продукцияга жана јндіріш процесстерине коюлуучу айныксыз талаптарды орнотуу; (2) , ISO 9000 стандарттарынын талаптарына туура келген продукция јндіріігј азыркы технологияларды ишке киргизип аткан чарба субьектилерин шыктандырып туруу;

Коррупция менен кірјшіі, ишкердиктин субьектилерин курулай текшеріілјрді кыскартуу маселеси чечиліідј.

Жалпысынан долбоорлорду, программаларды жана иш чараларын турмушка ашыруу ічін 140 миллион доллар керек болот. Колдоо кјрсјтіі ічін кредиттик уюмдар, эларалык донорлор тартылмакчы.

Курулуш

Бігін Кыргыз Республикасында курулуш приоритеттери болуп транспорт менен байланыш, энергетика, алтын казуу жана турак жай жаатындагы курулуштар эсептелинет. Курулуштун жалпылай продукциясынын кјлјмі 2006-жылы 12141, 4 миллион сомду тізгјн.

Курулуштагы турак ій куруу маселеси эњ курч бойдон калууда. Иш жізіндј социалдык курулуш токтоп калган. Турак жай шарттарын оњдоого 166 мињ ійбілј муктаж. Азыр турак ій менен камсыздануу 1 адамга 11,9 кв. метрди тізјт. Ійбілјлјрдін 65%ына ар адамга 5 кв. метрден азыраак туракжай туура келет.

2007-2010-жылдары курулуштун јнігіі приоритеттери болуп атуулдар ічін жеткиликтіі туракжай менен камсыздоо эсептелет. Стратегияны ишке ашыруу тјмјнкі эки негизги багытта жіргізілмјкчі: туракжай куруу жана туракжайдын элге жеткиликтіілігі. Алдыдагы максаттар: (1) жеке инвестицияларды тартууну камсыздоо; (2) туракжай курулуштарын каржылоону банктар аркылуу насыялоону шыктандыруу; (3) административдик процедураларды жјнјкјйлјтіі; (4) жер пайдалануунун жана жеке ій куруунун укуктук кепилдиктерин кічјтіі; (5) менчик ээлеринин жана туракжайды ак ниеттіілік менен алган атуулдардын менчик гарантияларын бекемдјј (6) кыймылсыз мілк рыногун тейлеген институттарды јніктіріі.

Туракжайды насыялоо калктын бай эмес бјлігін туракжай менен камсыздоонун мыкты ыкмасы болуп калууга тийиш.

Стратегиянын иш чараларын аткарууга кеткен жалпы суроо-талап 200 миллион долларды тізјт. Стратегияны ийгиликтіі ишке ашыруу менен туракжай шарттарын жакшыртууга, калкты ій менен даректіі камсыздоого мімкіндік тізіп, коммуналдык кызматтардын сапатын жакшыртууга, турак ійлјрдј коопсуздук жана комфорттуулукту арттырууга кјмјк бермекчи. Јлкјдј демографиялык кырдаал жакшырып, социалдык чыњалуу тјмјндјмјтіігј шарт тізілмјкчі.

Кыргызстан туристтик-сакайтуу жаатында абдан чоњ мімкінчіліккј ээ. Эларалык туризм жаатында тішкјн киреше болгону 70-75 миллион долларды тізді (ИДПнын 3,5 пайызы). Ал эми тийиштіі шарттар тізілсј, Кыргызстан жыл сайын 400-500 миллион доллар киреше алып турмак.

Јлкјдј туризмдин јнігішінј кедергисин тийгизип аткан шарт – мыйзам чыгаруу базасынын начардыгы. Ушул чјйрјдјгі ишкердикке тийиштіі бир топ мыйзамдар зарыл болуп турат. Кыргызстандын туризм јлкјсі катары анча белгиліі эместиги акча тартыштыгынан улам жарнак-маалымат аракеттерине кіч жетпей аткандыгына байланыштуу болууда. Туристтик инфраструктуранын јнікпјгјндігінін айынан тикелей инвестиция тартуу иши кыйынчылыкка учуроодо. Алыскы чет мамлекеттерден келіічі туристтерге жок дегенде туризм сезонунда визасыз режим ачып беріі маселеси бышып жетилди.

Туризмди јніктіріінін башкы максаты – заманбап атаандаштыкка жјндјмдіі туристтик комплекстерди тізіп, туруктуу, экологиялык жана социалдык багыт алган туристтик индустрияны колго алуу болуп эсептелет. Туризмди јніктіріідј кјњіл чордону Ысыккјлгј бурулат. Бирок Кыргызстанда башка дагы 14 туристтик-сакайтуу зонасы, 10 тоо-альпинисттик базалары бар экенин эске алсак, анда (1) инвестицияларды тартуу шарттарын тізіі керек; (2) мейманканалар тутамын тізіі керек; (3) автотрассалар менен ійлјргј чейин тіз кирме жолдорду жасоо кеерк; (4) туроператорлордун экономикалык жоопкерчилигин арттыруу керек; (5) кењири маалымат-жарнак кампаниясын уюштуруу керек.

Туристтик тармакты јніктіріі ічін 170 миллион доллар каражат талап кылынат. Туризмди эффективдіі кјтјріі ічін ички жана эларалык туризмди јніктіріп, экономиканын аралаш тармактарын колго алып, калкты иш менен камсыздоону колдоо керек.

Транспорт

Кыргызстанда автотранспорт менен жіктјрдін 95 пайыздан ашыгы ташылат. Ушул Стратегиянын алкагында автожолдордун курамын јзгјчј эларалык каттамдарда, жањыдан куруу жана оњдоо менен транспорттук чыгымдарды азайтып, јндірішчілјргј аймактык жана ички товар рыногуна, эмгек жана социалдык кызматтарга кењири жол ачып берилмекчи.

Жол чарбасы ­республиканын экономикасынын азыноолак гана бјлігі болгону менен, эмгиче анда толук кандуу рынок мамилелери тізілј элек жана бул тармак жакшы каржыланбай келет. Бюджеттик каражаттарды ургаалдуу пайдалануу ічін жол – эксплуатация ишканаларын коммерциялык нукка коюу зарыл.

Транспорт жана коммуникациялар министрлигинин атайын бјлімдірінін јндіріштік-чарба ишмердигинен тішкјн каражаттарды тартуу ічін мыйзам жолу менен тјмјнкі иш багыттарын бекемдјј зарыл: (1) жік ташагыч унаалардын кјтјрім огуна тішкјн салмакты кјзјмјлдјј пункттарын ачып, тийиштіі тјлјмдјрді ашык салмак ічін алып туруу; (2) кошумча жік ічін салыкты кјбјйтіі; (3) тешкен тоолор менен јткјріі ічін тјлјмдјрді киргизіі; (5) шина, кійіічі май ж.б. ічін тјлјмдјрді киргизіі.

Жол тармагында жалпысынан ресурстук базанын эсеп јлчјмі 610 миллион долларды тізјт.

Жолдорду оњдоодон тішкјн пайда биринчи иретте жол кыймылынын коопсуздугун кічјтіп, жік ташууларды арзандатып, убакытты інјмдјмјкчі.

Бирок Стратегиянын негизги мерчеми – пайдалануудагы автожолдорду тез оњдоп, жањы жолдорду бардык аймактарда куруу болуп эсептелет!

Байланыш жана информатикалаштыруу

Телекоммуникация тармагы акыркы жылдарда јнігіінін шар жолуна тішіідј. Ал жылына орточо 20 пайызга жањырууда. Жандоочтук теле-радиоберіілјр менен азыркы учурда 65 калк жашаган пункттар камтылган. Эларалык жана шаарлар аралык байланыш тійіндјрі кењейди. «Кыргызтелеком» ЖАК республиканын бардык аймактарын заманбап байланыш кызматтары менен камсыздоо милдетин аткарууда.

Байланыш кызматын јніктіріі жогорку технологиялык телекоммуникация системасын тізіігј, јлкјні біт дійнјлік информациялык чјйрјгј киргизіі боюнча кенен интеграциялык кызмат аткармакчы.

Тармактын кјйгјйлјрі: аймактардагы телекоммуникация инфраструктурасынын чала јнігіісі (азыр 550 айыл-кыштактар телефондоштурулбаган), эскирген технологиялардын дагы эле јкім сіріп атышы. Зарыл нерселер: (1) байланыштын магистралдуу линияларын куруу менен јлкјнін бардык региондорун телекоммуникациялык кызматтын минималдык пакеттери менен камсыздоо; (2) заманбап альтернативалуу технологияларды киргизіі, (3) монополияларды жоюу; (4) телекоммуникация кызматтарын эркин жолго чыгаруу.

Республиканын бардык аймактарында калкка байланыш кызматынын бардык тірлјрін камсыздоо ічін «Электр жана почто байланышы жјніндј» Кыргыз республикасынын Мыйзамы эсептелет. Анда атуулдардын минималдык телекоммуникация кызматынан пайдалануу гарантиясы каралган.

Жалпысынан алганда, тармакка тийиштіі ресурстук база 120 миллион долларды тізмјкчі. Телекоммуникация жана информациялык технологиялар жаатындагы долбоорлорду ишке ашыруу маалымат ресурстарына атуулдардын ээ болушун жана информациялык коомду курууга, јнігіінін интеллектуалдык жана экономикалык ресурстарын тізіігј шарт тізмјкчі.

Кыргызстандын экономикасында кыйын акыбал тізілді: инновациялык ишмердик тјмјнкі кјрсјткічтјргј ээ бойдон калууда. Јлкјнін рыногу чет элдик товарларга ачык болгондуктан, улуттук илимий сыйымдуу товарлар четке сіріліп чыккан. Технологиялык уњгусу элекрондук јнјржай, эсептеп чыгаруу технологиялары, оптикалык була техникасы, программалык жабдуулар, телекоммуниация, робот жасоо болуп калган бешинчи муун заманбап продукциялардын кјлјмі тішіп кеткен.

Эми кыргыз экономикасына инновацияларды јздјштіріі прииортети киргизилип, бешинчи муун техника жана технологиясы јздјштіріліп, айрым јніккјн секторлордо алтынчы муун технологияларынын секторлору жандандырылмакчы.

Стратегиянын максаттары булар: (1) рынокко иновацияга ширелген атаандаштыкка жјндјмдіі товарларды алып чыгуу менен, аны укуктук жактан жјндјј жана инновациялык ишмердикти жандантуу аркылуу јніктіріі; (2) јлкјнін илимий кадр потенциалын кјтјріі; (3) атаандаштыкка жјндјмдіі тармактарда илимий-изилдјј иштерин колдоону кічјтіі (мисалы: тоо-кен јнјр жайында, байланыш жана телекоммуникация тармагында, биотехнологияда, программалык тейлјј јндірішіндј).

Ресурстук каражатка муктаждык 100 миллион доллар чамасында. Стратегияны ишке ашыруу илимий сыйымдуулуктагы экономиканын ИДПдагы ілішін кјбјйтіі жана кайра иштетип чыгаруу тармактарынын јсіі динамикасын камсыз кылуу керек.

Коррупция менен кірјшіі

Коррупция бігін Кыргызстандын јнігішінін негизги кедергиси болуп калды. Элдик байлыктарды ысырап менен бјліштіріі коррупциянын кесепетинен болуп, ал кедейчилик менен тењсиздиктин булагы болуп калды. Коррупция мамлеткеттик башкаруу чјйрјсін ээлеп, аны четтетіігј болгон бардык аракеттер текке кетіідј. Коррупция менен кірјш чаралары Кыргызстанды Мињ жылдыктын чакырык Эсебинин программасына киргизіі ічін тандалган јлкјлјрдін катарына каттоонун негизги шарты болуп калмакчы.

Коррупция менен кірјшіінін приоритеттіі багыттары тјмјнкілјр: саясий реформаларды жіргізіі, экономиканы дерегуляциялоо, мамлекеттик башкарууну реформалоо, мамлекеттик жана муниципалдык кызматкерлердин потенциалын жогрулатуу, укуктук реформа.

Јлкјдјгі башкаруу чјйрјсіндјгі реформалардын мониторингинин жана аларга баа беріі тыянактарынын жоктугу јзгјртіілјрдін ийгиликтіі же кайтарымсыз экендигин баалоого мімкіндік бербей, коомчуулуктун кјптјгјн программаларга ишенимин суутуп келди. Эми болсо мониторингдин жана баа беріінін мамлекеттик расмий жана кјзкарандысыз системалары тізіліп, алар коомчулукка јлкјдјгі коррупцияны ооздуктоонун акыбалы жјніндј кабар берип турууга тийиш.

Мындай ар тараптуу маселени чечіі ічін јлкјнін жетекчилернин гана эмес, андан тышкары кјптјгјн ресурстар талап кылынат (анын ичинде донор уюмдардан). Јнігіі Стратегиясынын алкагында коррупцияга каршы кірјш жіргізіі ічін 100 миллион доллар керектелинет.

Саясий реформа

Кыргыз Республикасынын Конституциясынын жањы редакциясы кабыл алынгандан кийин мамлекетик бийлик бутактарында «тизгин-чылбыр» системасын тізіі колго алынууда. Саясий абалдын туруксуздугу кјбінэсе саясий системада баланстын жоктугу менен тішіндірілјт.

Саясий реформанын приоритеттіі багыты болуп Конституциянын жањы редакциясына ылайык мамлекеттик башкаруу системасында реформа жіргізіі болуп эсептелет. Реформанын негизги милдеттери: мамлекеттик бийликтин бардык бутактарынын жоопкерчилигин арттыруу жана саясий партиялардын таасирин кічјтіі. Бул багытта Шайлоо системасынын пропорционалдык жаатына јзгјртіі киргизип, мімкін, аралаш округдарды тізіі жолу менен, алардын ар биринен депутаттык тизмеге ічтјн кандидат (эркек, аял жана аралаш) киргизип, шайлоо фондуларынын тунуктугун камсыздоо керек болот. Мыйзам чыгаруу процессин ачык жолго коюу ічін Мыйзам долбоорлорун жылдыруу регаменттештирилет, коррупцияга каршы чаралар иштеп чыгылат, Парламент менен Эсеп палатасынын кјзкарандысыздыгы кічјтілјт, аудиттин тыянагы боюнча талап-сунуштарды аткарууну кјзјмјлдјјнін механизмдери иштеп чыгылат.

Мындан аркы иштерди алып баруу ічін бийлик бутактарынын жана аткаруу бийлигинин ортосунда јзара аракеттердин механизмдерин тізіі, ошондой эле саясий партияларды жана коомчулукту чечим чыгарууга катыштыруу керек болот.

Каржылоо мамлекеттик бюджеттин эсебинен, донордук уюмдардын жардамын издеп табуу менен жіргізілмјкчі.

Экономиканы дерегуляциялоо (істіртјн киришпјј)

Экономикалык чјйрјнін эњ чоњ кјйгјйі болуп бизнес жіргізіінін ыњгайсыз шарттары эсептелет: мамлекеттин жеке бизнеске кийлигишіісі, коррупция, лицензия берііні жана жјнгј салуну чектен аша жіргізіі, экономиканын саясатташып кетиши, башкаруунун баштапкы дењгээлиндеги демилгелерге бјгјт коюу, мыйзамдарды сыйлабоо. Бул абал атаандаштык чјйрјсін тізіігј кедергисин тийгизип, кјміскј экономиканын јсіісінј жана товарлар жана кызматтардын наркынын јсішінј алып келет.

Азыркы абалдан чыгуу ічін тјмјнкі шарттарды аткаруу керек: (1) туруктуу мыйзам чыгаруу иштерин жјнгј салуу; (2) ишкерлердин укуктарын чектеген нормативдик актыларды киргизіігј тыюу салуу; (3) мамлекеттин бизнес чјйрјсін жјнгј салуу жана кјзјмјлдјј функциясын азайтуу.

«Кыргыз Республикасынын нормативдик укук актылары жјніндј» Мыйзамын кыйшаюусуз кабыл алуу абдан зарыл. Иш чараларын каржылоо донор уюмдарынын колдоосу аркылуу мамлекеттик бюджеттин эсебинен жіргізілмјкчі.

Ушул ишчарлардын натыйжасы катарында юридикалык тараптарды каттоонун (кайра каттоонун) жана жоюунун, ишкердик жигердіілікті жјндјјнін жањы тартибин ишке киргизіі аркылуу мамлекеттик органдардын ишкерлердин иштерине кийлигишіісін азайтуу менен, бизнестин рыногуна жањы субьектилердин киришине жол ачылмакчы.

Мамлекеттик башкарууну реформалоо

ПРООН жана ТАСИС сыяктуу эларалык уюмдардын кјмјгі астында Јкмјт тарабынан акыркы жылдарда жасалып аткан министрликтер менен административдик ведомстволорду кайрадан тізіідј кадыресе кадамдар жасалды. Арийне мониторнг жана баа беріі иштеринин жоктугунан ошол сунуш-талаптарды аткарууну кјзјмјлгј алуу кыйын болду. Горизонталдык функционалдык талдоо істіртјн болуп, натыйжада министрликтер менен ведомстволордун функцияларынын бјлініші чачкын болду да, адам ресурстарын жайгаштыруу ырааттуу болгон жок.

Мамлекеттик башкаруунун бирин - бири кайталаган тізімдјрі жоюлуш керек. Јкмјт бизнес жасоо ічін ыњгайлуу чјйрј тізіп, атайын артыкчылыктар, субсидиялар жана коргоого алуу сымал нерселер менен бизнеске киришпеши абзел. Бул ыњгайдан алып караганда јлкјнін јнігішінј таканчык болуучу Јкмјтті тізіі приоритеттіі маселе болмокчу. Мамлекеттик башкаруу органдары менен жергиликтіі јзін - јзі башкаруу органдарынын ортосунда иш бјліштіріі так орундатылышы керек.

Коррупцияга каршы кірјштін мааниліі механизми катары кызыкдар тараптар ортосунда жјндјј жана консультациялар боюнча эларалык талдоо тажрыйбасын колдонуу менен, чечим кабыл алуунун бійрј механизмин ишке кийиріі болуп эсептелет. Керектіі чаралар: (1) салык тескјјсінін реформасын жіргізіі; (2) бажы жана салык чјйрјлјріндј коррупцияны азайтуу менен, алардын эфективдіілігін жогорулатуу; (3) мамлекеттик финансылоону реформалап, алардын тунуктугун жана отчеттуулугун камсыздоо; (4) «электрондук јкмјт» дегенди тізіі зарыл. Коррупцияны ооздуктоодо жергиликтіі јзін јзі башкарууну јніктіріі чоњ кызмат аткарат.

Айтылган иш чараларынын натыйжасында тјмјнкі максаттар аткарылмакчы: бійрј жана натыйжалуу Јкмјт тізілмјкчі, Бюджеттин долбоорунун сапаты жогоруламакчы, Мамлекеттик кызматты децентралдаштыруу стратегиясы кабыл алынып, жергиликтіі јзін јзі башкаруу јнікмјкчі.

Кадр саясаты

Јкмјткј мамлекеттик кызмат системасында коррупциянын јсішін кјзгј сайып кјрсјткјн Эларалык коомчулуктун сунуш-талаптарына ылайык, бийлик мамкызматты реформалоого мажбур болгон. Мамлекеттик жана муниципалдык кызмат боюнча жањы мыйзамдар кабыл алынып, атайын агенттиктер тізілгјн. Ошону менен бирге, Кыргыз Республикасынын мамлекеттик жана муниципалдык кызмат чјйрјсі бардык эле јнігіп аткан јлкјлјргј тиешеліі кјйгјйлјрді баштан кечиріідј: бул чјйрјлјр каржылоонун жетишсиздигинен, мамлекеттик башкаруунун институционалдык мічіліштіктјрі менен катар, саясатташуу, кландашуу, коррупция сыяктуу кеселдердин кесепетин баштан кечиріідј. Мамлекеттик жана муниципалдык кызматтын негизги приоритети катары ал чјйрјгј адискјй жана абийирдіі кызматкерлер келиши эсептелет.

Бул ічін керектіі чаралар: (1) эмгек акысынын реформалоо; (2) ак ниет жана адискјй кызматкерлерди социалдык коргоого алуу; (3) мамлекеттик жана муниципалдык кызмат чјйрјсін гендердик тењдикти камсыздоо менен адискјй кадрларга жол ачып беріі; (4) кадрларды окутуп-даярдоо системасын јніктіріі; (5) коррупцияга крашы кірјш жіргізіі ічін озгун чараларды иштеп чыгып, турмушка ашыруу; (6) кирешелерди каттатуу механизмдерин јніктіріі; (7) жалпы элдик маанидеги чечимдерди кабыл алууда Атуулдук коомдун катышуу механизмин тізіі менен катар, Јкмјт бул системаны кайра тізіінін эларалык тажрыйбасын изилдеп, јзінін схемасын сунушташы керек.

Кайра тізіідј јзгјртіігј Мамлекеттик салык чогултуу жана Мамлекеттик Бажы комитети дуушар болуусу ылаазым, себеби ошол уюмдар ишкерлер жана мамлекеттик кызматкерлер менен кјп иштерди чогуу алып барышат.

Стратегиянын иш чараларын аткарууда аткарылуучу милдеттер: мамлекеттик кызматкерлердин саясий калыстыгын камсыздоо, мамлекеттик кызматка конкурстук негизде алуунун заманбап критерийлерин аныктоо, мамлекеттик кызматкерлердинишинин айкындыгына жана жоопкерчиликтіілігінј жетишіі; гендердик тењдикке жетишіі, адистердин жірім-тірім кодексин кабыл алуу.

Укук чјйрјсіндјгі реформа

Кыргыз Республикасынын Конституциясына ылайык Кыргыз Республикасындагы сот адилеттиги көз карандысыз соттор аркылуу гана ишке ашырылып жана Кыргыз Республикасынын Конституциясына баш ийет. 2007-ж. 15- январындагы Кыргыз Республикасынын Конституциясынын жаңы редакциясына тиешелүү соттук органдар кошумча полномочиелерге ээ болушкан: камоого санкция берүү, кайтаруу алдында кармоо, тинтүү, телеграфтык билдирүүнүн жана кат алышуунун жашыруун сырын чектөө бекитилген.

Кыргыз Республикасынын бийлигинин сот бутагы Кыргызстандагы мамлекеттик системанын кудурети аз бјліктјрінін бири. Бул – акчанын тартыштыгы, саясий басымдар, адискјйлјрдін аздыгы, коррупциялануунун жана айкындыксыздыктын кесепети. Ушул кјрсјткічтјр сот тармагынын тийиштіі функцияларды аткара албай, демократиялуу укуктук мамлекеттин жана рынок экономикасынын шарттарына туура келе албай аткандыгынын далили. Калк жана экономикалык субъектилер азыркы сотко ишеним арта албайт.

Конституциялык укуктарды жана эркиндиктерди ишенимдіі гарантиялоо, ишкердик жана инвестициялык абалды жакшыртуу, калктын ишенимин кічјтіі, административдик зомбулуктарды тизгиндјј ічін сот жана укук коргоо органдарын ар тараптуу реформалоо зарыл.

Коррупция менен кірјшіі максатында судьялык кызматка кабыл алуунун бийик талаптарын камсыздап, сотторду иштен алуунун мімкінчіліктјрін чектјј керек да, присяжный сотторду ишке киргизіі зарыл. Бул ічін: (1) соттордун жана башкаруу системасынын укуктук саясаты менен ишмердик стратегиясын иштеп чыгуу чараларын кјріі зарыл; аларды саясий дооматтардан коргоо; (2) сот жана аткаруу бийликтерин чындап окчундатуу керек; (3) соттук јзін јзі башкаруу функцияларын жана ыйгарым укуктарын бекитип, судьялардын сіездин жана соттор кењешин тізіі зарыл; (4) Сот менен укук коргоо органдарындагы коррупцияны изилдјјдјгі атуулдук коомдун жалпы дењгээлин мониторинг жана баа беріі иштери менен кошо кічјтіі.

Јнігіі Стратегиясында аракеттеги мыйзам чыгарууга сот иштерин жіргізіі жана коммерциялык иштер боюнча сот процесстеринин убактысын азайтууга багытталган јзгјртіілјрді киргизіі каралууда. Сотто кароонун жыйынтыгы боюнча мамлекеттик пошлинанын тартиби жана јлчјмі јзгјртілмјкчі.

Мамлекеттик аппараттын бардык кіч жана кјзјмјл органдары бири-бирин кайталоочу бјлімдјрді четтетіі, алардын ишмердигинин натыйжалуулугун жана айкындыгын жогорулатуу, саясий таасирлерден окчундатуу максатында кайрадан тізіліп чыгышы керек.

Реформаны каржылоо мамлекеттик бюджет эсебинен жана донорлордун колдоосу астында ишке ашырылат.

Бул бјлімдј социалдык саясат жана анын туундусу болгон адам капиталы (б.а. билим беріі жана калктын денсоолугу), ошону менен бирге социалдык капитал (б.а. јз ара жардамдашууга даяр асыл коом). Социалдык саясаттын приоритети болуп калктын жакыр катмарлары билим алууга жана саламаттык сактоого, социалдык коргоо жана социалдык камсыздандырууга мімкіндік алуусуна, јлкј калкынын жакшы турмушта жашоосуна шарт тізіі менен кедейликти жоюу милдети эсептелет.

Азыркы билим беріі системасы окуганды ійрјтіп, иштегенди ійрјтіп, акча табууну ійрјтіп, жамааттык жашоону ійрјтіп турушу керек. Кыргызстан билим беріінін јніккјн системасына ээ. Ага мектепке чейинки, орто мектеп, жогорку профессионалдык мектеп, кошумча кесипке окутуу жана ЖОЖдон кийинки окуу системалары кирет. Чогуусунан алганда, бул чјйрј јлкјнін мамлекеттик бюджетинин эњ ири каражат талап кылган тармагына кирет.

Кыргызстандын билим беріі чјйрјсі бігінкі кіні тјмјнкі кјйгјйлјр менен алпурушууда: билим берііні башкаруу системасы моралдык жактан эскирди, каражаттын такай тартыштыгы мектепке чейинки окутуу мекемелерин кыскартууга алып келди, укуктук базанын жеткилењ эместиги кошумча каржыларды ургаалдуу пайдаланууга жол бербей келатат.

Кыйынчылыктардын ана башы болуп мектептеги сабактардын јтј кјп болушу, окуучуларды техникалык орто окуу жайларына жана айылдык профтех окууга даярдоонун сапатынын начардыгы, айыл менен шаар ортосундагы айырмачылыктардын јсіші жана ошонун натыйжасында айыл мектептеринде окутуу шарттарынын начардыгы, мектептеги коррупция, кадрлардын начарлап кетиши, окууну біткјн жаш адистердин начар кесипчилик сапаты жана алардын рыноктун шарттарына шайкеш келбей аткандыгы эсептелет.

ЈЈСтін билим беріі чјйрјсінј тиешеліі негизги максаты болуп јзін-јзі јніктіріп кете алган, ургаалдуу окуу шарттарын тізіі. Ошондо Кыргызстандын экономикасы кјтјріліп, адам ресурстары јркіндјп, квалификациялуу кадрлар менен жабдылып, јсіп келе жаткан муундардын билимге болгон талаптарын канааттандыруу мімкінчілігі ачылмакчы. Бул ічін тјмјнкі шарттар аткарылууга тийиш: мектеп жана мектепке чейинки билим алуу жеткиликтіілігін камсыздоо; жалпы билим беріі мекемелерине кјмјк кјрсјтіі демилгелерин колдоо; профессионалдык-кесипчилик (баштапкы, орто жана жогорку) системасын јркіндјтіі; билим беріі кызматтарын экспорттоо шарттарын тізіі.

Коюлган маселелерди чечіі ічін бир топ чаралар ишке ашырылмакчы: (1) мектепте окутуунун мазмунун јркіндјтіі; (2) жалпы билим беріічі мектептердин мугалимдеринин квалификациясын жогорулатып, алардын иштјј сапатын кјтјріі; (3) билим беріінін бардык тепкичтеринде кјзкарандысыз баа беріі жана кјзјмјлдјј системасын тізіі; (4) калктын тону жука катмарларынан чыккан балдарды колдоо; (5) окуу процессинин материалдык-техникалык базасын жакшыртуу. Негизги ишчара болуп билим беріі системасына мамлекеттик каржылоону азыркы ИДПнын 2,2 %нан 2010-жылы 3,5 %ына чейин жеткиріі эсептелинмекчи. Профессионалдык окутуу чјйрјсіндј Стратегия квалификациялуу кадрларга ички жана тышкы эмгек рыногунун суроо-талаптарын эске алуу менен, билим беріі системасында ийкемдіілікті камсыз кылуу, керек болсо кайрадан кесипке даярдап, адистиктерди жањылоо менен коштолмокчу.

Бир топ долбоорлор Азялык Јнігіі банкы, Дійнјлік банк, ПРООН менен чогуу ишке ашырылмакчы. Билим беріі чјрјсіндјгі иш чараларын каржылоонун жалпы кјлјмі 800 миллион долларды тізмјкчі. Чыгымдарды жабуу булактары болуп республикалык, жергиликтіі бюджеттердин, ошондой эле донордук уюмдардын каражаттары эсептелет.