«Өнеркәсіп статистикасы»

Активтер мен пассивтер балансы көрсеткіші бойынша экономика секторнының «меншік капиталының таза құны» есептеледі. Қаржылық активтер мен қаржылық міндеттемелер ішкі экономика секторлары арасында өзара өктеледі. Сонымен , ҰШЖ барлық экономика секторларының меншік капиталына таза құнының жиынтығына еліміздің ұлттық байлығын немесе ұлттық капиталын құрайды.

Елдің ұлттық байлығы Осы елдің резиденттерінің Қалған елдердің

немесе меншік қаржылық емес активтерінің талаптарына арналған

капиталаның = құны + қаржылық таза құн

таза құны

талаптарына резиденттерінің қалған әлемге арналған шетелдік

арналған қаржылық = шетелдік қаржылық + қаржылық міндеттемелерінің

таза құн активтерінің құны шетелдік құны

Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі агенттігі ұлттық байлықты, бұрынғы әдіс бойынша, қоғам еңбегімен жасалған , жинақталған материалдық игіліктер ретінде санайды. Қазақстан Республикасының Ұлттық байлық элементтері экономикалық мақсатқа сәйкес мынадай топтарға бөлінеді: негізгі капитал, материалдық емес активтер, тауарлы материалды қосалқы қорлар.

Ағымдағы бағада жиналған мемлекеттік ұлттық байлығы материалдық, табиғи ресрстарға жыл аяғында келген институционалдық бірліктердің ақша шығынын көрсетеді. Құрылымның үлес салмағы жалпы қорытындыдағы ұлттық байлықтың құрамдас бөлігі ретінде есептеледі және ұлттық байлықтың құрамын көрсетеді. Ұлттық байлықтың құрылымдық теңдігі базистік және есептеу кезеңдеріндегі өтіп жатқан өзгерістерді көрсетеді. Ұлттық байлықтың динамикасының нақты көлемін суреттеу үшін тұрақты бағада оның элементтерінің бағалануы қолданылады немесе индекс көмегімен қайта санау жүргізіледі, индекстің көмегімен есептеледі:

I= ∑Pq / ∑P q= ∑P q/ i / P q

Мұндағы:

1. 
   ұлттық байлықтың физикалық көлемінің индексі.
   

∑Pq – базистік кезеңдегі ұлттық байлық;

∑Pq – есептік кезеңдегі ұлттық байлық;

I – ұлттық байлықты құрайтын элементтердің жеке индекстері.

Негізгі капиталдың статистикалық міндеттері:

1. 
   Ақпараттарды жинау және негізгі капиталдың көлемін анықтау;
   
2. 
   негізгі капиталдың құрылымын анықтау
   
3. 
   негізгі капиталды бағалау, қайта бағалау
   
4. 
   негізгі капиталды пайдаланудың және қозғалысының күйінің бар болуының статистикалық талдауы.
   

а) кәсіпорындардың меншігінің формасы

ә) экономика саласы

б) аймақ

Негізгі капиталдың статистикалық баланстары микродеңгейдегі, макродеңгейдегі, толық бастапқы және қалдықтық құнынан құралады.

Күрделі жөндеу көрсеткіштері мынаны сипаттайды:

1. 
   негізгі капитал құнының артуы;
   
2. 
   күрделі жөндеулерге жұмсалған ақшаларды игеру.
   

НК=НК + Т – Ш

Мұндағы:

НК – жыл аяғындағы капиталдың толық құны;

НК –жыл басындағы негізгі капиталдың толық құны;

Т – барлық бап бойынша жыл бойындағы негізгі келіп түскен құны;

Ш – барлық себептер бойынша жылбойындағы негізгі капиталдың істен шыққан және тозған құны;

Негізгі капиталды бағалау әдістері:

1. 
   Бастапқы құн (БҚ) – бұл негізгі құрал-жабдықтарды құру немесе сатып алу үшін нақты жұмсалған шығындар құны.
   
2. 
   Ағымдағы құн (АҚ) – бұл негізгі қаражаттардың қолданыстағы нарықтық бағасы бойынша құны.
   
3. 
   Баланстық құн (ҚҚ) – ол негізгі қаражаттардың жинақталған тозу сомасын шегергендегі бастапқы құн. Амортизация – латын тілінен аударғанда өтеу деген мағынаны береді, онда ҚҚ=БҚ-А
   
4. 
   Қалпына келтіру құны(ҚКҚ) – ол ғылыми техникалық прогресс пен бағалардың жаңа шартының есептері бойынша негізгі капиталдың құны.
   

5. Жойылу құны (ЖҚ) – сынған металлоломды өткізу бағасы бойынша анықталады, бұл – негізгі капиталдың тозуына және істен шығуына байланысты жойылғаннан кейінгі өткізуден алынған түсім.

Негізгі капитал тозуының коэфициенттері:

Ктоз ж.б = Тж.б / БКж.б немесе Ктоз.ж.а= Тж.а / БКж.а

Мұндағы: Ктоз.ж.б. және Ктоз.ж.а. – сәйкесінше жыл басы мен жыл аяғындағы тозудың коэфиценттері.

Негізгі капитал қозғалыстарының көрсеткіштеріне жататындар: істен шығу, жою, түсу және жаңарту коэфиценттері. Жою және жаңарту коэфиценттері мерзімге арналған негізгі капиталдың қайта өндірісінің кеңейтілуін көрсетеді.

Негізгі капиталды жою коэфициенті:( К жою)

К жою = Жойыл. / БК ж.б

Мұндағы: жойыл.- кезең бойынша жойылған негізгі капиталдың сомасы.

Негізгі капиталдың істен шыққан коэфициенті (Кш):

Кш = Ш / БКж.б

Мұндағы: Ш – кезең бойынша барлық бағыттар мен істен шыққан негізгі капиталдың сомасы.

Негізгі капиталдың түсу коэфициенті (Кт):

Кт = Т / БК ж.а

мұндағы: Т – кезең бойынша барлық көздерден түскен негізгі капиталдың сомасы.

Негізгі капиталдың жаңарту коэфициенті (Кжаңарту)

Кжаңарту = Жаңарт / БК ж.а

Мұндағы жаңарт. – кезең бойынша жаңартылған негізгі капиталдың сомасы.

Негізгі капиталдың жаңарту коэфициенті мынаны сипаттайды: а)негізгі капиталдың өсу көлемі; б)жаңа негізгі капиталдар құру үшін күрделі қаржы жұмсауға бағытталған қаржаттың азаюы.

3. Негізгі капиталдың ұдайы өндіріс статистикасы.
Негізгі капиталдың ұдайы өндірісі жай және кеңейтілген түрлерге бөлінеді.
Ұдайы өндірісті күрделі кеңейтілген жай ұдайы

жылдық = іске + жөндеу = ұдайы өндірістің + өндірістің көлемі

көлемі қосу көлемі
Жай ұдайы өндірістің құралу көздері:

1. 
   жай ұдайы ұдайы өндірістің кеңейтілген
   

(тенге)

2. 
   амортизациялық қор
   
3. 
   жылдық амортизациялық аударымдардың сомасы
   
4. 
   амортизация нормасы
   
5. 
   тозу және жарамдылық коэфициенттері
   
6. 
   жай ұдайы өндірістің үлесі.
   

Амортицазиялық аударымдар өнімнің өзіндік құнына жатады.

1. 
   Амортизациялық аударымдардың (А) жылдық сомасы:
   

Мұнда t - негізгі капиталдың қызметінің нормативтік мерзімі;

ә) Егер жөндеу жұмыстарының жаңғыртулар болса, онда
А= БК + ЖКЖ +ЖШ –Ж

t

Мұндағы: ЖЖҚ – жөндеу жұмыстарының құны,

2. 
   Амортизацияның жылдық нормасы (Na,%):
   

3. 
   Амортизацияны4 жалпы сомасы ∑ А = бастапқы құн + капиталды жөндеу жұмыстарының құны + жаңғырту шығындары – жойылған құн, ∑ А = БҚ +ЖЖҚ + ЖШ –Ж, яғни БҚ = ∑ А ЖЖҚ – ЖШ +Ж.
   

Негізгі капитал – бұл моментік көрсеткіш. Сондықтан негізгі капиталдың қолда бар болу көрсеткіштері:

1. 
   Ай, жыл басына негізгі капиталдың құны (НК ж.б.)
   
2. 
   Ай, жыл аяғына негізгі капиталдың құны (НК ж.а.)
   
3. 
   Периодтағы негізгі капиталдың орташа құнының бар болу (НК) себебі, олардың түсімі мен шығынына байланысты есепті кезең ішінде негізгі капиталдың қозғалыстары жүреді.
   

Кеңейтілген ұдайы өндірістің көрсеткіштері:

1. 
   Негізгі капиталдың жаңару және істен шығу сомалары;
   
2. 
   Негізгі капиталдың жаңарту және істен шығару коэффициенттері;
   
3. 
   Кеңейтілген ұдайы өндірістің клемі – негізгі капиталдың абсалютті өсімі;
   
4. 
   Күрделі қаржы жұмсалымының көлемі құрылымы;
   
5. 
   Жаңа негізгі капиталдың іске қосылуы;
   
6. 
   Кеңейтілген кеңейтілген ұдайы өнд.көлемі * 100
   

үлесі (%).

Негізгі капиталдың жаңару көрсеткіштері мынаны сипаттайды:

1. 
   негізгі капиталдың өсу көлемі
   
2. 
   жаңа негізгі капиталдар құру үшін күрделі қаржы жұмсауға бағытталған қаражаттың азаюын.
   

4. 
   Негізгі капиталды пайдалану статистикасы.
   

1. 
   Капитал қайтарымы – негізгі капиталды тиімді пайдаланудың маңызды көрсеткіші, мұнда негізгі капиталға жұмсалған әр теңге ақшасынан алынған өнімнің мөлшері сипатталады.
   

Q - өндіріске нәтиже берген келесі көрсеткіштер:

а) кәсіпорын деңгейінде – шығару пайда.

б)экономика саласының деңгейінде – шығару, пайда, қосылған құн.

в)макроэкономика деңгейінде – жалпы ішкі өнім , жалпы ұлттық табыс және т.б

2. Капитал сыйымдылығы – капитал қайтарымына кері көрсеткіш.

3. Еңбекті капиталмен жарақтандыру – орташа тізімдегі бір жұмыскерге шаққандағы негізгі капиталдың мөлшері.

4. Еңбек өнімділігі – орташа бір жұмыскерге шаққандағы өнім шығарылымы.
5. Айналымның капиталының статистикасы.
Айналым капиталы – бір өндірістік циклде немесе қысқа календарлық кезеңінің уақыт ағымында қолданылатын еңбек құралы. Ол кәдімгідей заттай жасалған өнімге кіреді және толығымен оған өз құндылығын көшіреді.

Өндіріс процесіндегі рөліне байланысты айналым капиталы өндірістегі капитал және айналыстағы капитал деп бөлінеді.

Өндірістегі айналым капиталының құрамы мен мазмұны:

0. 
   өндірістік қорлар – бұл кәсіпорынның аралық тұтыну ретінде өндірісте қолдану үшін қорда ұстайтын барлық тауарлары.
   
1. 
   Аяқталмаған өндіріс – кәсіпорын өңдей бастаған , бірақ әлі тіпті бір цех ішінде аяқталмаған, басқа институтционалды бірліктерге жеткізілуге арналған заттар.
   
2. 
   Дайын өнімдер – басқа институционалды бірліктерге жеткізгенге дейін өндірушілерге сақталатын, берілген кәсіпорында ешқандай өңдеуді қажет етпейтін , қалыптасқан нормаға сәйкес келетін сертификатпен жабдықталған және оралған тауарлар.
   
3. 
   Қайта сатуға арналған тауарлар – көтерме және бөлшекті саудагерлердің қайта сату мақсатымен сатып алған тауарларды, қайта сатуға арналған тауарларды көтерме және бөлшекті саудагерлер өңдемейді , олар тек өнімді тартымды және ыңғайлы түрге келтіруі мүмкін.
   
4. 
   Мемлекеттік материалдық резервтер – ұйымдардың болжанбаған жағдайлары кезінде тұрақты жұмысты қамтамасыз ету үшін мемлекет резервтеген материалдық ресурстар.
   

0. 
   Ақшалай қаражаттар – кассадағы қолма қол ақша, аккредитив, чектегі қолма қолсыз ақшалар.
   
1. 
   Сауда ұйымдарының қоймаларындағы өнім қорлары
   
2. 
   Дебиторлық берешек.
   
3. 
   Қысқа мерзімді қаржылық салымдар.
   

1. 
   айналым капиталының бар болуы туралы ақпаратты жинау, өңдеу және талдау.
   
2. 
   Барлық айналым капиталының құрамын, құрылымын динамикасын талдау.
   
3. 
   Барлық айналым капиталының , материалдың айналым қаражаттарының пайдаланылуын статистикалық зерттеу.
   

0. 
   Инвестиция статистикасы.
   

Ұлттық байлықты қайта өндіру инвестиция есебінен жүзеге асады. Инвестициялар- бұл табыс алу, не әлеуметтік тиімділікке жету мақсатында мемлекет ішінде және шетелде құрылыс пен қаржылық емес активтерге салынатын ақшалай капитал.

Инвестиция капиталының міндеттемелері:

1. 
   мәліметтер жинау,жалпы инвестиция мөлшерін анықтау.
   
2. 
   инвестицияның динамикасын, құрылымын, құрамын статистикалық зерттеу.
   
3. 
   инвестицияны пайдалану мен игерудің статистикалық талдауы.
   

Инвестицияны пайдалану мен игеру көрсеткіштері:

1. 
   инв. игеру дәрежесі =негізгі капиталды іске қосу / нег.капиталға салынған инв.
   
2. 
   негізгі капиталды іске қосу көрсеткіштері:
   

• 
  есепті кезеңдегі құрылысы аяқталған және іске қосылған кәсіпорындар, ғимараттар,үйлер құны.
  
• 
  Негізгі капитал құрал-жабдықтарының есебіне жатқызылатын аспаптардың және басқа заттардың құны.
  
• 
  Көлік құрал жабдығының бардық түрлерінің құны.
  
• 
  Көп жылдық екпе ағаштар құны.
  
• 
  Жерді суару және құрғату жұмыстарының құны.
  
• 
  Бұрғылау аяқталған және іске қосылған мұнай, газ пайдалану скважиналарының құны.
  

Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Ұлттық Шоттар Жүйесі бойынша Ұлттық байлық анықтамасын беріңіз.

2. Ұлттық байлық құрамындағы экономикалық активтер қалай аталады?

3. Негізгі капиталды бағалаудың қандай түрлерін білесіз.

4. Негізгі капиталдың қозғалыс, күй, пайдалану көрсеткіштері қалай есептеледі?

5. «Күрделі қаржы жұмсалымы» ұғымы нені білдіреді?

6. Айналым капиталына түсінік беріңіз және құрамын сипаттаңыз.

7. Материалдардың үлестік шығынының индекстері қалай есептеледі?

8. Материалдық шығындардың өзгерісіне әсер ететін факторлардың индекстік талдауы.

9. Инвестицияларға түсінік беріңіз және құрамын сипаттаңыздар.

Тақырып 4. Негізгі капитал статистикасы
Дәріс сұрақтары:

1. Шығындар және аралық тұтынудың түсінігі және құрамы

2. Шығындарды факторлық индекстік талдау
1. Шығындар және аралык тұтынудың түсінігі және құрамы
Шығындарды статистикалық зерттеудің теориялық негізі рет1нде өндipic және айналыс шығындары туралы экономика-лық ілім кызмет етеді. Кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің практикалық ic-әрекетінде өндіріс және айналыс шығындары өзіндік құн және шығын формаларына ие болады. Өнімді өндіруге және өткізуге кеткен шығындарды анықтауға арналган ақпарат көздері ұйымның, мекеменің бухгалтерлік және статистикалық есеп берулері.

Шығын және аралық тұтыну статистикасының міндеттері:

1. 
   Кәсіпорындарда, экономика салаларында және тұтас экономикада өнімді өндіру мен өткізуге кеткен шығындар сомасын анықтау;
   
2. 
   Кәсіпорындарда, ұйымдарда өнімнің өзіндік құнын есептеу;
   
3. 
   Шығын элементтері, кәсіпорынның меншік формасы, экономика салалары, экономика секторы бойынша шығынның кұрамы мен кұрылымын зерттеу;
   
4. 
   Өнімді өндіру мен өтк1зуге кеткен шығындар динами-
   касын талдау;
   
5. 
   Топтастыру, индекстер, корреляция теориясының көмег1мен өнімнің өзіндік құнына әсер етуші факторларды статисти­калық зерттеу.
   

Статистика өнімді өндіру мен өткізуге кеткен шығындардың көлемін келесі элементтермен анықтайды:

1. 
   Материалдық шығындар, барлығы.
   

• 
  шикізаттар және нeгізгi материалдар;
  
• 
  жартылай фабрикаттар, сатып алу бұйымдары;
  
• 
  көмекші материалдар (отын, энергия, табиғи шикізаттарды пайдалану үшін төлемақы);
  

• 
  басқа ұйымдар орындаған өндірістік сипатта көрсетілген, жұмыстар мен қызметтер үшін төлемақы (құрылымдық сипаттағы жүктерді тасымалдау, күрделі және ағымдағы жөндеу);
  
• 
  материалдық құндылықтардың жетіспеушілігінен және бұзылуынан болған шығындар;
  

• 
  басқа да шығындар;
  

2. 
   Негізгі капиталдың тозуы;
   
3. 
   Материалдық емес активтердің амортизациясы;
   
4. 
   Басқада шығындар, барлығы.
   

• 
  ic-сапарға кеткен шығындар;
  
• 
  жaлгepлiк төлемдер;
  

• 
  кен өндіруші салалардың дайындық жұмыстарына жұмсалған шығындар;
  

• 
  өкілдік шығындар;
  
• 
  банктік несиелер бойынша проценттер;
  
• 
  міндетті сақтандыру төлемдері;
  
• 
  салықтық төлемдер;
  

5. Еңбек төлеміне төленген шығындар, барлығы. Соның ішінде:

- тізімдік және тізімдік емес құрамның жалақысы;

- әлеуметтік сақтандыруға аударымдар;

- кәсіпорын қаражатының есебінен жұмысшыларға әлеуметтік жәрдемақы.

Өнімнің өзіндік құны өнімнің белгілі бір көлемін өндіру процесінде табиғи ресурстарды, шикізатты, материалдарды, отын, энергия, негізгі капитал, еңбек ресурстарын пайдаланумен байланысты ақшалай шығындардан құралады.

Агрегирлеу дәрежесіне байланысты өнімнің өзіндік құнының көрсеткіштері келесі түрлерге бөлінеді:

1. Барлық өнімнің жалпы өзіндік құны - бұл өнімнің белгілі көлемі мен құрамын дайындауға және өткізуге кеткен

Өнім бірлігінің өзіндік құны белгілі көлемдегі өнім өндірісіне кеткен шығындардың осы өнімнің санына қатынасы арқылы есептеледі:

3. Өнім бірлігінің орташа өзіндік құны - бұл өнімнің белгілі бір көлемін өндіруге кеткен шығындардың жалпы сомасының осы өндірілген өнімнің санына катынасы. Мысалы, шаруашылықтағы 1 центнер сүттің орташа өзіндік құны. Өнім бірлігінің орташа өзіндік құны өлшенген орташа арифметикалық шаманың формуласымен анықталады:

Мұндағы: Z - өнім бірлігінің өзіндік құны;

Ұлттық Шоттар Жүйесі шығындарының екі түрін бөліп көрсетеді:

1) бастапқы шығындар;

2) аралык тұтыну.

Бастапқы және аралық тұтынудың айырмашылықтары

Бастапқы шығындар өндірістің бастапқы факторларының шығындарын (еңбекке төлемақы, өндіріске салықтар, негізгі i капиталды тұтыну) қамтиды.

Аралық тұтыну (AT) - жаңа басқа тауарлар мен қызметтерді өндіруге кеткен тауарлар мен қызметтердің ақшалай шығыны. Бұл тауарлар мен қызметтер ағымдағы өндірісте өндірілген және толықтай жұтылган.

Аралық тұтыну (AT) - Ұлттық Шоттар Жуйесінде макро-экономикалық көрсеткіштер тобына жатады және берілген кезенде өндірістік қызмет процесінде отандық өндірушілердің (негізгі капитал және еңбек төлемінен басқа) жұмсаған өнімдердің құны. Аралық тұтыну макродеңгейдегі өнімді өндіру мен өткізуге кеткен шығындар туралы мәліметтер негізінде есептеледі.

Аралық тұтынуға келесі тауарлар мен кызметтердің түрлері кіреді: шикізаттар, жартылай фабрикаттар, негізгi және көмекші материалдар, отын, энергияны пайдалану, кызметтерге төлемдер, өндірістік ғимараттар жалдау, телефонға төлем, өкілдік шығындар, кеңесшілер мен адвокаттардың шығындары, басқа ұйымдардың жұмыстары мен кызметеріне төлем, көлік қызметтеріне, қаржылық қызметтерге, жұмысшыларды жұмысқа алуға кеткен шығындар, ic-canap шығындары (ic-canap кезіндегі тәуліктік шығындарды қоспағанда), тауарлық- материалдық қорлардьң жетіспеушілігі мен жетілуінен болған шығындар. Осылайша, аралық тұтынуға тауарлар мен кызметтерді тұтыну (бірақ тауарларды сатып алу кірмейді) және тек кана өндірілген тауарлар мен кызметтер жатады. Сондықтан, жер учаскелеріне жалгерлік төлемдер, лицензиялық төлемдер, патенттер және де басқа авторлық құқықтарға төлемдер аралық тұтынуға кірмейді.