Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты Жаратылыстану-математика факультеті

61 
 
жасушалық  беткейлік  интегриндер,  аденовирустың  37-  типі  Глико-
протеиндердің  сиал  қышқылы;  МНЖ  І  Адам  иммунды  тапшылық 
вирусы  –  АИВ  (ВИЧ)  Т-  жасушалардың  СD4  рецепторы; 
CCR6\CXCR4  хемокиндік  рецепторлар  қарапайым  ұшық  жасушасы 
TNF  рецептор;  комплименттің  С3в  компоненті  Цитомегаловирус 
эпидермалық  өсу  факторының  рецепторы;  қызылша  вирусы  СD46 
комплимент  жүйесінің  рецепторлары;  Грипп  вирусы  Гликопро-
теитердің сиал қышқылы; Қызамық вирусы Ацетилхолин рецепторы; 
С  гепатит  вирусы  Дендритті  жасушалардың  спецификалық  адгезия 
рецепторлары;  Құтыру  вирусы  Эпидермалық  өсу  факторының 
рецепторларымен байланысады.  
Вирустың жасушаға енуі вирус жабысуынан кейін келесі жағдай-
лардың  нәтижесінде  бірден  басталады:  ЦПМ  арқылы  вирустың 
жасуша  ішіне  қарай  ығысуы,  вирустық  бөлшектің  эндоцитозы, 
нәтижесінде  олар  цитоплазмалық  вакуольдерде  жинақталады, 
цитоплазмалық мембрананың вирус қабықшасымен бірігуі. Қосылып 
-  бірігу  процесіне  қатысатың  гликопротеиндердің  бәрінде  ортақ 
қасиеттері  бар:  олар  вирион  беткейінде  шамамен  100-150  нм 
көтеріңкі орналасады; олигомерлер түзеді және олардың пайда болуы 
вириондардың  жасуша  ішінде  тасымалдануына  елеулі  әсер  етеді; 
Қ
ұрылымында  біріктіруші  пептид  болады; 
Қ
абықшалы  вирустардың 
шешінуі  екі  кезеңмен  жүреді  -  жасушалық  мембранамен  қосылған 
беткейлік  ақуыздардың  жойылуы  және  мембраналық  ақуыздармен 
байланысқан ДНҚ немесе РНҚ-ның босансып шығуы. 
Қабықшасыз вирустардың шешінуі бірнеше кезеңдерден тұрады. 
Бұл  процестердің  механизмі  толық  зерттелмеген.  Вирустық  нуклеин 
қышқылдарының  репликациялануы.  Жаңа  жасушалық  бөлшектер  ол 
жұқтырылатын  жасушада  болмайтын  вирустық  нуклеинқышқыл-
дарының  және  вирустық  ақуыздардың  барлық  молекулалардың 
жиынтығы.  ДНҚ-лы  вирустар  генетикалық  ақпаратты  жасушалық 
геном  тәріздес іске  асырылады:вирустың геномдық ДНҚ-лы  > аРНҚ 
транскрипциялануы  >  вирус  ақуызының  трансляциялануы.  Оң 
жіпшелі 
РНҚ-лы 
вирустарда 
(пикорнавирус, 
флавивирус, 
тогавирустар)  РНҚ-ның  қызметін  атқаратын  геномдары  болады.  Ол 
рибосомалармен танылып, трансляцияланады. Теріс біржіпшелі және 
екіжіпшелі  РНҚ-лы  вирустардың  геномы  (ортомиксовирустарда, 
парамиксовирустарда,  рабдовирустарда)  екіжіпшелі  (реовирустарда) 
вирустың  нуклеин  қышқылымен  байланысқан  РНҚ-полимеразаның 

62 
 
қатысуымен  аРНҚ  транскибирленетін  матрица  қызметін  атқарады. 
Ретровирустардың  геномы  бірдей  екі  РНҚмолекулаларынан  тұрады. 
Вирустық  геномдардың  репликациясы  бір-бірімен  ерекшеленетін 
құрамдардан тұрады:  
1.екіжіпшелі ДНҚ 
2.біржіпшелі ДНҚ 
3.оң-біржіпшелі РНҚ 
4.теріс- біржіпшелі РНҚ 
5.екіжіпшелі РНҚ ұқсас оң-жіпшелі РНҚ 
6.екіжіпшелі. 
ДНҚ-вирустардың  репликациясы  әдеттегідей  жартылай  концер-
вативті  механизммен  жүреді:ДНҚ-ның  жіптері  сөгілгеннен  кейін 
оларға  комплиментарлы  жолмен  жаңа  жіпшелер  қосылады.  Бір 
аналық пен бір жаңадан түзілген жіпшеден тұрады. 
Біржіпшелі  ДНҚ-  вирустарының  жалғыз  өкілі  -  парвовирустар 
болып  табылады.  ДНҚ-полимеразаларды  репликациялық  түрі  деп 
аталатын  екіжіпшелі  вирустық  геномның  құрылуына  пайдаланады. 
РНҚ-вирустарының  құрамында  (ортомиксовирустарда,  парамиксо-
вирустарда,  рабдовирустарда)  РНҚ-тәуелді  РНҚ-полимераза  болады. 
Екіжіпшелі  РНҚ-вирусы  (ротавирус,реовирус)  репликациялану 
механизміне  теріс  болады,жасуша  цитоплазмасында  жүреді. 
Ретровирустар  (ұқсас  оң-жіпшелі  РНҚ)  терісжіпшелі  ДНҚ  синтез-
дейді. Содан соң қосарланған ДНҚ жіпшелі жасуша хромосомасымен 
интеграцияланып,  провирус  құрайды.  Вирустардың  қалыптасуы 
вириондар  өздігінен  жиналу  жолымен  қалыптасады:  вириондардың 
құрам  бөліктері  вирусты  жинақтайтын  жасуша  цитоплазмасына 
немесе ядро саласының орнына тасымалданады.  Вирион  компонент-
терінің  қосылуы  гидрофобтық,  иондық,  сутектік,  стерикалық 
сәйкестігі бар қосындылардың болуына негізделген. 
Вирустардың  жасушадан  шығуы  -  вирустардың  толық 
репликациясының  айналымы  5-6  сағаттан  (тұмау  вирусы)  және 
бірнеше тәуліктен соң (гепатовирустар, қызылша вирусы ) аяқталады. 
Жарылу  жолы:  жойылушы  жасушадан  бір  уақытта  көп  мөлшерде 
вириондардың  шығуы,жасушадан  жарылу  жолымен  липопротеинді 
қабықшасы  жоқ,  жай  құрастырылған  вирустар  шығады.  Көптеген 
зерттеушiлер,  вирустарды  тiрi  организмдер  емес,  олар  тек  күрделi 
құрылысты  химиялық  заттар  деп  есептейдi.  Бiрақ  вирустың  ДНҚ 
молекулалары өзiн-өзi өндiре алады, бұл қасиет ДНҚ тән, сондықтан 

63 
 
вирустық РНҚ генетикалық  информацияның көзi және РНҚ өзi бола 
алады.  Зақымданған  клеткада  вирустың  нуклеин  қышқылдарының 
бағдарламасы  бойынша,  иесiнiң  рибосомаларында  спецификалық 
вирусты ақуыздар синтезделедi және нуклеин қышқылдарынан жаңа 
вирустың бөлiмдерi түзiледi. Осы топтың барлық түрi сияқты қызыл-
ша  вирусы  өзiн-өзi  өмiрлiк  қажеттiлiкпен  қамтамасыз  ете  алмайды. 
Ол  тiрi  организмнiң  клеткаларын  бағындырып,  көптеген  вирусты 
бөлiмдерiн тудырады. Бiрнеше уақыт өткеннен кейiн вирустық клетка 
өледi де, вирустар басқа жаңа клеткаларды зақымдайды. 
Тұмау  вирусының  көптеген  түрлерi  бар.  Вирустар  бiрте-бiрте 
өзгерiп  жаңа  қасиеттерге  ие  болады,  сондықтан  ғалымдар  вирустың 
жаңа  түрлерiн  анықтауда.  Микроскоптың  көмегiмен  тұмау 
вирустарын зерттеп, ғалымдар адамдарды аурудан сақтайтын арнайы 
препараттарды  шығаруда.  Бұл  препараттар  вакцина  деп  аталады. 
Адам  организмiнде  мұрны  мен  тамағының  сiлекейлi  қабықшасын 
зақымдайтын  суық  тигiзетiн  вирустар  бар.  Ең  қауiптi  вирус,  бұл 
қанның  ақ  түйiршiктерiн  Т-лимфоциттердi  зақымдайтын  СПИД 
немесе  ВИЧ  вирусы.  Организм  антидене  түзу  және  ауруларға  қарсы 
тұру  қабiлетiнен  айырылады.  Қазiргi  уақытта  СПИД  вирусы  адам-
затқа  үлкен  қауiп  туғызады,  себебi  осы  вирусты  тасымалдаушы-
лардың саны күннен – күнге өсуде.Вирустар – бұл көлемi шамамен 20 
нм  –  ден  300  нм  –  ге  дейiн  болатын  өте  ұсақ  тiрi  организмдер; 
орташалап  алғанда  олар  бактериялардан  50  есе  кiшi.  Жоғарыда 
айтылғандай  вирустарды  жарықтық  микроскоптың  көмегiмен  көру 
мүмiн  емес  (себебi  олардың  көлемi  жарық  толқынының 
жартылайұзындығынан кiшi) және олар бактерия клеткаларын ұстап 
қалатын  сүзгiштен  өтiп  кетедi.Ал  вирустар  -  тіршіліктің  жасушасыз 
ерекше  пішіні.  Қорыта  келгенде,  жасуша  теориясы  “жасушаның” 
барлық  тірі  ағзалар  құрылымының  бірлігі  екенін,  жануарлар  мен 
өсімдіктер жасушаларының өзара үқсас екенін толық дәлелдейді. Бұл 
үқсастық  бүкіл  тірі  ағзалардың  шығу  тегінің  бір  екенін  айкындай 
түсті.  Жасуша  теориясы  тіршілікті  материалистік  тұрғыдан 
түсіндіруге,  ағзалар  арасындағы  эволюциялық  байланысты  ашуға 
негіз болды. 
 

жүктеу/скачать 1.59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: