«Өлкетану тарихи атаулардан басталады»

№ 15 орта мектеп

Әрбір атау - тарихтың табы сіңген нысаналы белгісі. Мұндай ұлттық және рухани байлығымыз саналатын топонимдерді зерттеу бүгінгі күн талабынан туындап отыр. Кез келген аймақтың жер-су атаулары өзінің бойына көптеген тарихи деректерді, этнографиялық мәліметтерді, географиялық сыр-сипаттарды сақтап отырады. Топонимдегі деректер белгілі белгілі бір географиялық ұғым атаулары болғандықтан, олар арнайы сұрыпталған лексикалық қабаттардан тұрады. Көне дәуір куәсі болып табылатын аймақ топонимдері халықтың этнографиялық, қоғамдық, әлеуметтік жай-күйінен, өткендегі өмір-тіршілігінен әр қилы мәлімет береді. Мұның өзі топонимдерді зерттеудің өте күрделі құбылыс екендігін, ол істе белгілі бір ғылыми әдіспен ғана мақсат-мұратқа жету мүмкін еместігін көрсетеді. Демек, тілдік құбылыстың табиғатын тек оның тілдік заңдылықтарына ғана сүйеніп емес, сонымен қатар сол тілде сөйлеуші этностың (халықтың) дүниетанымына, салт-дәстүріне, ұлттық менталитетіне байланысты да айқындауға болады. Сондықтан белгілі бір аймақтың топонимиясын зерттеуді қолға алмас бұрын сол жердің тарихына, саяси-әлеуметтік жағдайына және оны мекендеуші халық өмірінің этникалық мәдени тарихына ерекше көңіл бөлу керек екендігін зерттеушілер атап көрсетеді.

Географиялық атаулардың пайда болуының басты екі белгісі – уәжделік және тұрақтылық. Нақты атаудың пайда болуы қандай да бір ішкі фактімен тарихи уәжделіп, күні бұрын сақталады.

Өте көне замандардан бастап адам баласы бір жерге орналасқан да, өз айналасындағы қоршаған ортаға атау бере бастайды. Олар белгілеген әрбір атау белгілі бір мағынаға ие болады. Мысалы, өзендердің атауы көбінесе оның ағысына, тереңдігіне, түсіне байланысты қойылса, елді мекен атаулары көбінесе ландшафт, өсімдіктер әлеміндегі ерекшеліктерімен немесе қоныстанушылар өмірлеріндегі фактілерге сәйкес беріліп отырады. Сондықтан географиялық атаудың пайда болуы кездейсоқ емес, тарихи себепті болады.

Э.М.Мурзаевтің пікірі бойынша, ерте кездегі топонимия жергілікті географиялық терминдер (ЖГТ) болып саналған, сондықтан да сол кездегі адамдар тауды – тау, ал өзен мен көлді – су деп атаған.

Алғашқы топонимдер өзінен бұрын болмаған нақтылы дерегі, тірегі жоқ атау ретінде пайда болса, екінші топонимдер атауы бір нысанның атынан екінші нысанның атына ауысу барысында пайда болады. Олар көбінесе топонимдік метонимия жолымен не топонимдердің ауысу жолымен жасалады. Мәселен, «Наурызым – аудан, қорым»; Амангелді – кісі, «Амангелді - аудан» т.б. Ал енді бір топонимдер сол жердің тұрғындарына танымал, түсінікті болып келеді де, негізгі лексикалық мағынадан басқа қосымша мағынанны да аңғартады. Мәселен, Қаражар, Тастыталды, Қарақұдық, Ақсуат т.б. атаулар сол өңірдің өзіндік қасиеті мен географиялық сипатынан мол хабар бермек(жардың тікелігі, тастың көптігі, құдықтың көптігі т.б.).

Географиялық нысандардың негізгі атауларының нақтылы сыр-сипат, себеп-салдары нысандардың түр-түс, көркін бейнелейтін жалпы есім сөздерден, сол жерде тұратын адамдардың әдет-ғұрып, салт-санасын және діни, идеологиялық жағдайларын сипаттайтын сөздерден қойылып отыруы көп елдерге тән құбылыс. Жер-су атауларының шығу тегі алдымен мені өзіндік қасиет ерекшелігі мен тарихи маңыздылығымен қызықтырды. Сондықтан топонимдердің этимологиясын зерттеу, оларды топтастыру, біріктіру, жинақтау әрекеті арқылы оқушыларды отансүйгіштікке, патриоттық сезімдерін оятуға әкелері хақ. «Отанды сүю отбасынан басталады» дегендей, бүгінгі ұрпақтың еліне, жеріне деген сүйіспеншілігі туған тілін, тарихын, мәдениетін сүюден, оны жақсы білу, құрметтеуден басталуы тиіс.

Сонау аты аңызға айналған, алты ай бойы алапатта жеңілмеген Отырардың қақпасын жауға ашып берген опасыздың қария әкесі:

«Ең негізгі кінә, әрине, өзімде,

Бұл баланы жаңа туған кезінде

Перзент үні тұсаған жан мұратын,

Афрасиабтың әр жағында тұратын

Нағашысы бауырына басқан-ды.

Қателігім осы арадан басталды.

Кіндік кескен өлкесінің сорына

Ержеткен соң қайта келді қолыма.

Бөренені жарып шаққан сынадай

Бабалардан бізге жеткен,

Құлақтыны іздеп өткен

Өсиет бар мынадай:

«Әр нәресте қашан есі кіргенше,

Жер қадірін,

Ер қадірін білгенше,

Алғашқы әнтек қылығына

Өз ұялып күлгенше,

Көтергенше балаң ойдың желкенін

Қинаса да қиқар соқпақ, қиыс жол,

Өзің туған қасиетті өлкенің

Ауасымен дем алуға тиіс ол!»деп басталатын жат жерде өсіргеніне өкінген сөздері мені ойға қалдырған еді.

Егер бүгінгі күнгі әрбір шәкірт туған елінің, жерінің тарихын білсе, бес қаруы – бойында, ертеңгі халық сүйер ер, қайраткер болып шықпай ма? Бүгінгі күннің өзекті мәселесі де – осы, яғни, қазақстандық отансүйгіштікті тәрибиелеу, өз халқының өткен тарихына құрметпен қарау, азаматтық білім беру, ұлттық этномәдениеттік дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды оқып-үйрену, экологиялық, т.б. тәрбие беру.

Жер – су атаулары,ғылыми тілде «топонимика» деп аталады. Бұл грек сөзі, қазақшаға аударсақ «мекен немесе орын атауы» деген мағынаға лайық. Қазақ халқының атам заманнан орнығып, өмір сүріп жатқан жерінің өзен, көл, тау, қырат секілді жер бедеріне меншіктелген атаулардың да мыңдап саналатыны мәлім. Ертеде өткен ата – бабаларымыз солардың әрқайсысына ат қойып, айдар тағу жағынан жай ұқыпты ғана емес, шебер де тапқыр болғандығын байқаймыз. Бұл жолы алға қойып отырған міндетіміз – ғылыми ізденіс арқылы бірқатар жер – су атауының сырын ашып, алғашқы мағыналарын тану. Бір еске сала кететін нәрсе – халық арасындағы жер – су атауларының мағынасы турасындағы жорамалдарға көп жағдайда аңыздар негіз етіледі.

Жер – су атауларының арасында ұшырасатын бөгде тілден енген сөздерге жатсына қараудың жөні жоқ. Өйткені халқымыздың өзінің мыңдаған жылдық өмір жолында түрлі тарихи тағдырды бастан кешіп, алуан нәсілді жұртпен араласып тұрды. Осының нәтижесі жер – су атауларында да өзінің ізін қалдырды. Оның ішінде көбіне монғол тілінен алынған сөздерде жолығып қалатыны рас. Өйткені, монғол тілінің түркі тілдеріне етене жақын туыстығы ғылымда дәлелденген жағдай екені, бізге ертеден мәлім. Сондай-ақ жер – су атауларының ішінде бірен – саран араб, парсы тілдеріндегі сөздер арқылы пайда болғандары да жоқ емес.

Облысымыздағы ойконимдердің лексика-семантикалық құрамы да әр алуан. Жер аттары қоғамдық дамудың сипатына қарай өзгеріп отырған. Жергілікті халық өздері мекендеген, көшіп-қонып жүрген жердің бет-бедеріне, судың ащы-тұщылығына, көлемі мен ағысына, табиғатына, жалпы олардың алуан түрлі қасиеттері мен белгілеріне орай ат (оним) қойып отырған. Сондықтан да ондай атаулар белгілі бір мағынаға ие. Олай болса, ойконимдерді семантикалық тұрғыдан зерттеудің де мәні айрықша.

Ойконимдердің семантикасы аталып отырған белгілі бір нысан жайында тиісті дәрежеде мағлұмат беріп қана қоймай, сол жерге адамның қатыстығын да көрсетіп, білдіріп отырады. Сондықтан ойконимдер семантикасының қыры мен сырының егжей-тегжейін жан-жақты, терең де мазмұнды етіп айқындап, анықтай түсуде кеңінен қолданылатын әдістің ең басты жолы – лексика-семантикалық сыныптау (классификация) болып табылады. Ол арқылы ойконимдерді топқа бөліп саралауға болады.

Соңғы жылдар ішінде топонимдерді лексика-семантикалық тұрғыдан талдау жөнінде біраз еңбектер жарық көрді. Ол еңбектерді толықтырған, жаңадан ой-пікір айтқан тың зерттеулер саны да көбейіп отыр.

Түркі топонимиясын семантикалық жағынан топтастыру А.Абдрахманов, Т.Жанұзақов, Қ.Қоңқабаев, О.А.Сүлтаньяев, О.Т.Молчанова, Е.Керімбаев, Қ.Рысберген, А.А.Қамалов, Б.Бияров, Б.Тілеубердиев, Ұ.Ержанова т.б. ғалымдар еңбектерінде орын алды. Т.Жанұзақов «Қазақ топонимикасындағы лексика-семантикалық классификацияларға назар аударуының ең басты мәні топонимдерді лексикалық тұрғыдан топқа бөле отырып, мән-мағынасын ашу, олардың адамның іс-әрекет, тұрмысы, қоғамдық өмірмен байланысын анықтап білу болып табылады» деп қазақ ономастикасы алдындағы міндетін түйіндеп берген.

Қостанай облысы ойконимдері басқа облыстар ойконимдері сияқты қоғамдық дамудың сипатына қарай өзгеріп, жаңарып отырған. Жергілікті халық өздері мекендеген жердің, қоршаған ортаның бет-бедеріне, түрлі қасиеттеріне, белгілеріне, болған тарихи оқиғалар мен жаңалықтарға, іс-әрекеттерге сай атаған. қазақ тіліндегі ойконимдер мағынасы жағынан сан алуан болып келеді.

О.Т.Молчанова зерттеулерінде жалқы есімдердің қалыптасуына негіз болатын бірнеше (тілдік, тәжірибе, жеке және жалпы психология, қоғамның маңызы, сыртқы жағдай) факторларды көрсетеді .

Кез келген атаудың пайда болуы стихиялы түрде қалыптасып, қоғамдық құбылыстар арқылы жүзеге асады. Сонымен Қостанай облысы ойконимдері алдымен үлкен екі топқа бөліп қарастырылады:

қоршаған ортаның физика-геграфиялық қасиетін көрсететін ойконимдер; (Арқалық, Қошалақ, Қорасан, Алқау, Қызбел, Шұбалаң, Татыр т.б. )

адамдардың іс-әрекет, тұрмысы, этномәдениетін, қоғамдық өмірін көрсететін ойконимдер. (Амангелді, Әулиекөл т.б.)

Ұлы дала төсіндегі жер-су аттары көркем, сол жердің ерекшеліктерін айқын көрсететін, дәл айтылған, әрқашанда бір естігеннен есте қалатындай болып келеді. Біздің Қостанай-Торғай өлкесінде олар: Қоңыраулы, Қызбел, Қабырға, Бестау, Ақкөл, Саумалкөл, Мамыркөл, Тырнакөл, Мүктікөл болып жалғаса береді. Бірде ол атаулар сол жер мен судың көзге көрініп тұрған ерекшеліктеріне байланысты болса, енді бірде сол жерде болып өткен тарихи оқиғалар мен тарихи тұлғаларға байланысты болып келеді. Осы күнге дейін біз олардың көбінін неге солай аталғандықтарын, болмаса сол топонимнің қандай тарихи оқиғаға байланысы бар екендігін анықтап болғанымыз жоқ. Ең бір өкініштісі, көптеген тарихи топонимдер өзгертіліп, бұрмаланып, болмаса мүлдем ұмытылып, ел жадынан шығып барады. Мысалы, біздің өлкемізде: Қарасиыр, Үшбурыл, Орыскескен деген топонимдер болған. Ел ақсақалдары болмаса, бүгінгі ұрпақтың көбі оларды білмейді.

Атақты «Ақтабан шұбырындыдан» кейін қазақтың дені, қалмақтардан ығысып, Торғай-Ырғыз-Тобыл маңына жиналды. Осы жерде, яғни Қарасиыр жерінде бар қазақ ес жиып, бас қосып, үлкен күшке айналды.

Қарасиыр – «Ақтабан шұбырындыдан» кейін қазақ қолдарының қалмақ қолдарына алғашқы соққы берген жері. Қазақтардың бұл жеңісі Өлкейік өзенінің бойындағы Қалмаққырғанда жалғасын тауып, кейін Бұланты-Бөленті арқылы Аңырақай жеңісімен аяқталғаны белгілі. Сол алғашқы жеңістің бастауы болған Қарасиыр жері».

Екінші ұмытылып бара жатқан топонимдер, бұл – Үшбурыл мен Орыскескен.

Үшбурыл – қазақтың соңғы ханы Кенесары Қасымұлының 1844 жылы орыстардың «Жаңа шекерасына» шабуыл жасағанда бұл жаққа келіп, дайындалған, күш жинаған жері де, Орыскескен – Кенесарының ала алмаған – Екатеринский, Елизаветинский форпостары, солардың ішіндегі қазіргі Мариновка, Атамановка, Наледницкая, Бреды (Күйік) деген орыс бекіністерінен қолға түскен мың қаралы орыстарды сүндетке отырғызған жері.

Үшбурыл жайында ел аузында қалған аңыз-әңгімелер болмаса, тарихи құжаттарда ешқандай дерек кездеспейді. Ал Орыскескен жайлы деректер жетерлік және де бүгінгі географиялық карталарда Орыскескен сайы белгіленбегенімен, Қостанай облысының 1902, 1910 жылдарда жарық көрген географиялық карталарында Орыскескен сайы анық жазылған.

Үшінші бір, топонимдердің бүгінгі ежіктемесіне (транскрипциясына) қарай мағынасы дұрыс түсіндірілмей, атаудың мәні дұрыс берілмей жүрген - Өгізбалық, Бөрлі, Қарабалық, Тоғызақ, Шортанды, Құмақ деген жерлер.

Балықты – «қорған, қала» деген оймен келісе отырып, огиз дегеніміз өзен емес, оны оғыздан іздеу керек пе деймін.(Қ.Орманов) Өғыз (огиз) халық та, Өғызбалық дегеніміз – Оғыздардаң қаласы деген ұғымды білдіреді деген тұжырым айтуға болардай.

Араб саяхатшысы әл-Масудидің деректеріне сенсек, тоғызыншы ғасырдың аяқ шенінде оғыздар Арал теңізінің солтүстік жағында қаңлыларға шешуші соққы беріп, Еділ-Жайық бойына жетеді.

Біздің ойымызша, Оғызбалық қаласы сол заманда, яғни тоғызыншы-оныншы ғасырларда осы маңға келген оғыздар салған қала, болмаса бекінісі болып табылады. Сондықтан да оны «Балығы өгіздей көл» емес, оғыз халқынан қалған тарихи жәдігер деп түсінген жөн болар ма деймін.

Тап осылайша біздің облыстың көлеміндегі: Қарабалық, Бөрілі, Тоғызақ, Шортанды, Құмақ, Әйет топонимдерінің мәндерін де айқындап, оларды тарихи құжаттармен дәлелдеп шығуға болады.

Қарабалық - бұл маңға ХІ ғасырдың аяқ кезінде Қимақ мемлекетінен бөлініп келіп, қоныстанған Алып Қара Ұран бастаған қыпшақтардың қаласы (болмаса бекінісі), Бөрілі – ХІ – ХІІ ғасырларда осы маңды мекен еткен Елбөрі (Бөрілі) қыпшақтардан, Шортанды, Құмақ – ХІІ – ХІІІ ғасырларда біздің өлкемізде өмір сүрген Шортан қыпшақтар мен Қимақтардан қалған, ал Әйет топонимі біздің жерімізде ХҮІ – ХҮІІ ғасырларға дейін өмір сүрген Әй (Ай, Әйле) қыпшақтарынан қалған ескерткіш болса керек.

Жайық өзені жайлы алғашқы деректерді біз Птоломейдің картасынан көреміз. Онда өзеннің аты – «Даіх» («Даикс», яғни «Дайық») деп берілген.

Бізше, «Даіх» сөзінің мағынасын – «жайылып жатқан өзен» емес, сол заманда біздің өлкемізде өмір сүрген Дай халқының атынан іздеген дұрыс сияқты. Бүгінгі қазақ тілінің заңдылықтарына сүйене отырып, «Даіх» сөзі – «Дай» және «Ық» сөздерінен тұрады деуге болады. Дай дегеніңіз – дай халқы десек, «Ық» сөзі бізбен көршілес жатқан башқұрттардың көне тілінде «су» деген мағынаны білдіреді. Орал тауының арғы жағында, Башқұрт жерінде Ық деген – Үлкен ық, Кіші ық және Ық деген үш өзеннің көне аттары осы күнге дейін сақталып келеді. Егер бұл мәселеге осы жолмен келетін болсақ, «Даикс» - Жайық дегеніміз – «Дай халқының суы» болып аударылады, яғни Жайық дегеніміз – «Дайлардың өзені» деген ұғымды білдіреді.

«Қостанай» топонимі екі компоненттен тұрады. Оның біріншішсі – «Қос» - «екі» деген мағынаны, ал «танай» - «өзен» деген ұғымды білдіретін, скиф тайпасының аты, сайып келгенде «Қостанай» топонимі – «Қос өзен» деген ұғымды білдіреді. Ол қос өзен «Тобыл» мен «Обаған» өзендері.

Қостанай топонимінің екінші компоненті – танай. Геродоттан тартқанда – су, өзен екені айдан анық. Ал қос деген сөз нені білдіреді?

Топонимнің Танай компонентін Геродоттың заманынан тапқаннан кейін, қос сөзін де сол заманнан іздедік. Ол – скиф-сармат заманы болатын. Бүгінде сармат сөздері барынша мол сақталған украин тілінде қос деген сөз арал деген ұғымды білдіреді. Енді осы екі – қос және танай сөздерін қосып көрелік. Жоғарыда айтып өткендей, Қос – арал да, танай - өзен, тұтастай оқығанда Қостанай топонимі - Өзендегі арал деген ұғымды білдіреді.

Алқау – Торғай облысындағы Жангелдин ауданына қарайтын жер атауы. Алқау – аудан орталығы Торғай поселкесінен 40 шақырымдай, солтүстік шығыс жағында, Торғай өзенінің оң жағасына орналасқан жазық жер.

Ескерте кететін бір жайт – бұл атау осы кезегедейін жер – су атауын зерттеушілердің біреуінің де қаламына ілікпеген. Сондай-ақ , осы атауға негіз боларлық, қазақ тілінде дәл мұндай дыбыстық құрамда сөз де кездеспейді. Алайда, дыбыстық құрамы әрі мағынасы жағынан «Алқауға» жақын деп, жалғастырарлық сөзді басқа түркі тілдерідеректерінен табуға болады. Біріншіден, В.В.Радлов сөздігінде «алы-ко» немесе «алы-кои» тұлғалы сөздердің түрік тіліндегі мағынасы «бөгеу», «кідірту». Екіншіден, түрік тілдерінің бірі – тофаларда «алһығ» - қазақ тіліндегі «жазық, кеңістік» мағыналарын меншіктенсе, ертедегі түркі тілдері сөздігінде дәл осындай түсінікті «алқығ» сөзі бере алған. Үшіншіден, түркі тілдерімен туыстас монғол тіліндегі «алгуу» дыбыстық құрамдағы тұлға «жай, баяу» дейтін мағына береді.

Көрсетілген тілдік деректерді ескере келіп, біз мынадай тұспалға тоқтауды мақұл көрдік.. Жоғарыда келтірілген үш тұлғаның қай – қайсысы да тек дыбыстық құрам жағынан ғана емес, мағыналары жағынан да бірінен – бірі өрбіген. Мағына жағынан бұлардың алғашқысы – көне түркі тілдері сөздігінде кездесіп отырған «жазық , кеңістік» түсінігін беретін - «алһығ» сөзі және ол кейбір түркі тілдерінде сақталғанын да ∕тофаларда∕ көріп отырсыздар. Ал түрік тілі мен монғол тіліндегі осы тұлғалас сөздердің мағынасын туынды деп санаймыз. Өйткені жазық, тегіс жерден ағып өтетін өзен суы (бұл жерде Торғай өзені еске салынды) В.В.Радлов көрсеткендей - «бөгеле», «кідіре» ағатыны немесе монғол тіліндегідей – «жай, баяу» жылжитыны да әркімге аян.

Қорыта айтқанда, әңгіме болып отырған «жер атауы – Алқау» сөзінің тұңғыш мағынасы «жазық» , «тегіс» дегенді білдіреді. Бұл ойымызды сол жердің бедері де анықтағандай.

Бұл деректерден байқайтынымыз, «татыр»тұлғасының түбірі «тат» және алғашқы мағынасы – «судың тартылып, азаюы, құруы» екен, ал «татыр» қалпы жұрнақ арқылы пада болып, «сортаң, сор» дейтін мағына беретін болған. Шын мәнінде де, осы атауды меншіктенген жердің шөбі аз, топырағы құнарсыз болып келеді.

Көл болсын, өзен болсын өз атауларын соны мекендеген балықтың бір түрі – шортанмен байланысты алғандығы даусыз. Бұл сулардағы шортанның көптігі – ды жұрнағы арқылы көрстіліп тұр. Сырт қарағанда, атау төркінінде іздестірерліктей еш нәрсе қалмаған тәрізді. Бірақ атауға негіз болған – «шортан» сөзі нені аңғартады? Мәселе – осы жөнінде.

Түсіндірме сөздікте балықтың бұл түрі – «денесі ұзынша, басы сопақша келген ... үлкен балық» деп сипатталады. Осындағы «ұзын», «соқпақ» сөздері «шортанның» төркіні жөніндегі жорамалымызға арқау болғалы отыр.

Біздегі «шортан» - буряттың әдеби тілінде – «сурхаэ» болып айтылады, бұл біздегі «шотанның» кішірек түрінің атауы «шорағаймен» сәйкес. Бурят тілінің жергілікті ерекшеліктерінің біріндегі «сордон» сөзі біздегі «шортанға» жуықтай түседі. «Сордон» сөзінің негізгі мағынасын, бурят тілін зерттеушілер, сол тілде біздегі «ұзын», «сопақша» мағыналарын беретін – «сордогор» тұлғасы деп біледі. Бұл пікірге қосыла отырып, біз мына бір жорамалға ден қойдық:-сөздің түбірі «сорд», ал-он біздегі – ан қосымшасының дыбыстық түрі болса керек / мысалы, саз + ан – «сазан» және т.б/ Ал, «сордон» сөзінің, біздің тілімізде «шортан» болуы – түркі, монғол тобындағы тлдердегі «с» мен «ш» , «д» мен «т»дыбыстарының сәйкестік заңынан туған құбылыс.

Мұның бәріне ғылыми талдау жасауды мұрат еткен жоқпын. Бұл жұмыстың мақсаты - өздеріңізге жақсы таныс немесе бейтаныс бірқатар жер атауларының қайдан шыққандығы, қандай мағынаға ие болғандығы жайында, айқын да анық мағлұмат беру ғана. Еліміздің тарихын, жер-су аттарын сақтап, мүмкіндігінше қайтарып, келер ұрпаққа жеткізіп насихаттау. Өйткені, кешегісін, елінің, жерінің тарихын білмеген ұрпақ, елінің ертеңін де бағдарлауы неғайбыл. Тәуелсіздіктің туы астында өткен 16 жыл ішінде экономика, әлеуметтік сала, мәдениет пен өнер ғана емес, қазақтың кім екенін, оның тарихын зерттеу, жалпы Қазақстанды бүкіл дүние жүзіне таныстыру да айтарлықтай іс тындырылды. Соның бір тамшысы болып менің еңбегім саналып жатса, мен үшін үлкен мақтаныш болмақ.

1. Рысбергенова К. «Историко-лингвистический анализ топонимов Южно-Казахстанской области». Ф.ғ.к.дисс. Авторефераты. - А., 1993, 13-б.

2. Горбачевич К.С. «Русские географические названия». - М., Л., «Наука», 1965, 70-б.

3. «Местное георафические термины и их роль в топонимий». - Вопр. гегр., 1970, 16-б.

4. «Ұлағат» журналы. - 2006, №4

5. «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы. - 2007, № 1

6. «Қазақстан географиялық атауларының сөздігі».-

А., 1990.

7. «Структурные типы тюркских топонимов горного

Алтая». - Саратов, 1982, 73-79 – б.

8. Бектасова Б. «Қостанай облысының қысқааша жер-су аттарының сөздігі» Ә.Нұрмағанбетов. «Жер-су аты – тарихтың хаты». - «Балауса», 1994, 4,51,60 беттер.
«Без памяти не прожить»

Ксения Литвинова, Константин Зубрилин,

10 класс, ГУ «Гимназия №5»

Руководитель: А.Б. Брусова, учитель математики

г.Рудный

Введение.

Мы любим свой город Рудный! И уверены, что это чувство присуще всем рудничанам. Однако, беседуя с жителями города, учащимися нашей гимназии прихожу к выводу, что не все хорошо помнят историю его возникновения, традиции, памятные места нашего города, созданные для увековечивания людей или истинных событий. По словарю Даля:

«Память - это свойство души хранить, помнить; сознание о былом». И нам хочется, чтобы все жители города Рудного от малышей до взрослых не только любили наш замечательный, довольно молодой город, но и хорошо помнили его историю, знали его культурное достояние. И мы задались целью восполнить этот пробел, который исходит из названия нашей работы «Без памяти не прожить».

Нами определен ориентир работы и поставлены очень важные задачи: ознакомиться с историей нашего района, углубившись в далекие века и до современных дней, изучить становление г. Рудного. Рассказать о героях нашего города - ещё одна не менее важная задача. Это донесение до школьников и молодёжи значение памятников, историю их создания, как их можно сохранить для настоящего и будущего. Памятники имеют огромное значение в жизни каждого народа. Они могут рассказать нам многое о далекой седой старине. Кто жил, и чем занимались люди былых времён: или разводили скот, или занимались земледелием, выращивая различные культурные растения? Какие у них были орудия труда, в каких жилищах они жили? Какой посудой пользовались, какая была культура, какие они соблюдали обычаи и обряды, какую носили одежду, какие были украшения, какие доспехи носили воины?

Сочное и сильное разнотравье веками устилало древнюю землю Казахов, кочевавших вслед за травостоем по бесконечным просторам степи среди сказочно красивых гор. Чистые и прохладные воды рек и озер струились и сверкали на ее необъятной груди и склонах гор, бездонное и глубокое небо покрывало их - все это было средой обитания казахов, все это кормило их из века в век, и все это оберегали они от врагов, как зеницу ока. Земля эта обильно полита кровью и слезами казахского народа. По этой земле некогда ступали копыта Тайбурыла - могучего коня Кобланды – батыра – славного сына казахского народа. Не мог знать в то время батыр, что огромные богатства лежат под землей, которая кормит его и народ и которую он охраняет от врагов всю свою славную жизнь. Слаб был человек в то время в своих знаниях. Это стало известно потом, спустя много веков после того, как навеки закрылись зоркие глаза батыра. Вместе со временем стали мудрее и потомки Кобланды.

В 1889 году в верховье на берегу реки Аят, профессор Краснопольский обнаружил запасы бурых фосфоритных железняков. Вернувшись в Москву, Краснопольский делает доклад царскому правительству. В докладной записке он указывает, что найденная им руда богата по содержанию железа, запасы ее практически неисчерпаемы, с выходом прямо на поверхность. Добычу руды можно будет вести открытым способом, и что это будет самая дешевая руда. Но так рассуждал ученый Краснопольский, а царское правительство думало иначе. Тургайские степи считались далекой и глубокой окраиной. Требовались квалифицированные рабочие, железная дорога. Все это было в то время очень дорого. К тому же на Урале было достаточно железорудного сырья. Поэтому доклад Краснопольского был царским правительством отклонен и забыт. Долгие годы Большой Тургай не привлекал к себе внимания исследователей, считался малоперспективным районом в отношении полезных ископаемых.

В 30-е годы прошлого столетия замечательный русский ученый академик А.Е. Ферсман предсказал, что Тургайская впадина богата полезными ископаемыми. Он писал: «Наибольшее привлекает внимание восточные склоны Урала и его южная часть в районе погружения склона Урала под поверхность казахских степей; здесь путем ряда глубинных бурений, несомненно, будут открыты комплексы ископаемых, связанных с длительными материковыми перерывами и в первую очередь руды алюминия, марганца и железа».

16 августа 1941 года был принят военно-хозяйственный план на IV квартал 1941 года и на весь 1942 год. По этому плану намечалось более быстрое развитие основных отраслей народного хозяйства в районах Поволжья, Урала, Сибири, Азии, в соответствии с требованиями военного времени. Обеспечение потребности страны в металле в военные годы ставилось делом первостепенной важности.

Поэтому объем геологоразведочных работ за годы войны значительно вырос. Только институт геологических наук Казахстана, возглавляемый академиком К.И Сатпаевым, организовал 160 геологических экспедиций для выявления и изучения месторождений черных, цветных и редких металлов, горючих ископаемых, хим. сырья, огнеупоров, строительных и водных ресурсов. Большую работу выполняли геологические экспедиции, направленные в Казахстан с Урала. Таким образом, в годы Великой отечественной войны развернулось планомерное изучение территории Казахстана с целью дальнейшего выявления, изучения и освоения его минеральных богатств.

После окончания войны поисковые работы проводились в непрерывно возрастающих объемах, что вызывалось объективной необходимостью в связи с бурным развитием отечественной черной металлургии.

В послевоенный период внимание ученых и исследователей сосредотачивается на изучении Тургайского прогиба, так как геологи располагали обширными данными о перспективности этого района. А разведанные запасы железных руд на Урале не обеспечивали возрастающей потребности в сырье для металлургических заводов Южного Урала и Казахстана, возникла острая необходимость в создании новой рудной базы. В связи с этим началось интенсивное изучение Тургайского геологического района с широким применением авиации.

Министерству геологии в 1946 году поручалось организовать поисково-разведочные работы Аятского месторождения по оконтуриванию всего этого железорудного района и прилегающих к нему участков, оценку по промышленным категориям. Аятское месторождение, оказавшееся крупнейшим в стране, разведывалось в течение 1946-1950 гг. Правительственная комиссия под председательством академика И.П.Бардина дала очень высокую оценку бассейну: «Аятское месторождение руд является мощной сырьевой базой не только для развития черной металлургии на Востоке страны, но и как надежный источник получения фосфористых удобрений (томасшлаки), потребность в которых вызывается интенсификацией и повышением производительности сельского хозяйства».

Однако в эти годы фосфоритные бурожелезняковые руды, требующие особой технологии плавки, металлургические предприятия использовать не могли. Они нуждались в магнетитовых рудах. Поэтому Уральский трест развернул детальное изучение Тургайского прогиба, в 1948 году геологи открыли Куржункульскую и Козыревскую магнитные аномалии, указавшие на возможность залегания в недрах Большого Тургая магнетитовых руд.

Особенно плодотворным для геологов Казахстана оказался 1949 год. В результате аэромагнитной съемки они обнаружили Соколовское, Качарское и другие месторождения магнетитовых руд. В этом же году было открыто крупнейшее месторождение бурых железняков в районе села Лисаковки.

Природа наделила Кустанайскую область поистине сказочными богатствами. На небольшой территории в радиусе всего нескольких десятков километров находятся крупнейшие железорудные месторождения.

«Рассвета дымка голубая

И даль блестит, как гладь свинца...

Просторам старого Сарбая

Не видно края и конца.

И если в молодые годы

Сумел ты степи полюбить,

То эту ширь под небосводом

Тебе навеки не забыть

Не мог я знать, что под равниной,

Где сверху лишь солончаки,

Хранит земля в веках былинных,

Богатств жемчужных тайники.

Но то не сказка, быль земная

И к этой сказке путь открыт

Заря грядущих лет, я знаю,

Ту степь навеки обновит.

И завтра зацветут, быть может,

Сады над голой степью той.

Уже сегодня сила множит

Горняцкий город молодой.

... Рассвета зорька огневая,

И даль блестит, как гладь свинца...

Богатством нового Сарбая

Не видно края и конца. » /Л.Кузнецов/

Город Рудный по большому счету начинался в небе! Именно здесь, в небе, подобно могучему степному орлу парил самолет ПО-2, который пилотировал летчик гражданской авиации Михаил Григорьевич Сургутанов. Все кто заходит в Рудненский городской музей, останавливается в первую очередь у макета его самолета. А с портрета с ясной, искренней улыбкой смотрит сам М. Сургутанов. Смотрит из далекого 1949 года.

Славный отряд геологов смотрит на нас с фотографий, размещенных на музейных стендах. Волевые, решительные и мужественные лица под стать характерам. В.П.Носиков - геофизик. Это ему принадлежит открытие в 7 километрах от Сарбая крупного Соколовского месторождения магнетитовых руд. Разведку его возглавлял главный геолог Соколовской комплексной геологоразведочной партии В.К. Пятунин. Разведкой Сарбайского месторождения руководил главный геолог Сарбайской геологоразведочной партии И.А. Кочергин. Успехи геологоразведчиков Казахстана неразрывно связаны с именем крупнейшего геолога страны, главного инженера Кустанайского геологоразведочного треста, координатора всех поисковых работ С.Д. Батищева-Тарасова. Его имя носит одна из первых улиц города. И знайте все, живущие в Рудном сегодня, что на этой улице стояли когда-то первые палатки геологов, геофизиков и первостроителей.

Их подвиг был оценен по достоинству. Первооткрывателю Сарбайского месторождения летчику М.Г.Сургутанову и группе геологов - С.Д.Батищеву-Тарасову, А.И.Кочергину, В.К Пятунину, СВ. Горюнову Д.Д. Топоркову, В.П. Носикову, О.Ф. Родину присвоено звание лауреата Ленинской премии. В советское время это соответствовало высокому званию.

В 1951 года руководство Казахстана издало указ на дальнейшее форсирование разведочных работ на магнитных месторождениях Кустанайской области. Темпы геологоразведочных работ не ослабевали и в дальнейшем. Все это дало возможность рассматривать Тургайскую впадину, как один из районов, имеющих большие перспективы промышленного развития. Геологи передали эстафету в надежные руки горняков и строителей.

« Руда!

Для цели той конечной,

Лишь люди чести безупречной,

Лишь одержимые могли...»

В августе 1952 года было принято решение о разработке новых железорудных месторождений в Кустанайской области - одна из славных и ярких страниц в героической летописи Казахстана.

Весной 1953 года правительство утвердило задание на проектирование Соколово-Сарбайского горно-обогатительного комбината, выполнить эту работу поручено было Ленинградскому институту «Гидроруда». Сроки были предельно сжаты. Проект ССГОК а был готов 1 октября 1953 года.

День основания ССГОКа считается 30 июня 1954 г. В этом же постановлении было отмечено о начале строительства города, но между 30 июня 1953 и 30 августа 1957 года лежало еще три года и долгих, и таких коротких, период, необычайно наполненный энтузиазмом и романтикой. Уже в 1955 году по комсомольским путевкам прибыли на Большой Тургай первые 4 тысячи человек. Ехали надолго, многие навсегда, поэтому, кроме огромного стремления, построить горнорудный гигант, было и страстное желание иметь свой дом...

Будущий город заложили 3-4 километрах в от Алексеевки. Первый генеральный план строительства поселка, разработанный в 1953 году, был рассчитан на 22 тысячи человек. Но уже в 1954 был пересмотрен, численность населения увеличена до 30 тысяч человек.

« Как подвиг бессмертный и трудный

Под песни целинных ветров

Родился наш город, Рудный,

И гордостью стал горняков».

/Велькошевский/

30 августа 1957 года Рабочий поселок горняков и строителей преобразован в город областного подчинения.

Своеобразна и интересна история самого имени - Рудный. Так его называли строители, первые горняки называли его - Рудногорск и были уверены, что это звучит оптимистичнее.

Под официальными документами руководители строительного треста и комбината в обратном адресе ставили свое название поселка, зачеркнув « чужое». Этой доброжелательной войне положил конец четырнадцатый номер журнала «Огонек» за 1955 год. Приехавший из Москвы специальный корреспондент «Огонька» Владимир Полынов, пожив в поселке, сделал много снимков горняков и строителей, а в опубликованном очерке написал: «Этого города нет на карте, у него нет еще названия. Но пионеры новой Магнитки считают, что самое подходящее имя ему - город Рудный». Сам очерк так и назывался — «Поселок Рудный». Журнал разошелся по стране, и уже трудно было что-то изменить, ведь со всех уголков страны шли письма желающих принять участие в новостройке по адресу: г. Рудный, Кустанайская область. Спор подытожил директор комбината Н.Ф.Сандрыгайло, зная о том, что народ уже давно решил назвать его Рудный: «Решил, так решил! Так и предложим облисполкому и в республике».

В связи с преобразованием рабочего поселка в город появилась необходимость нового генплана, который был уже разработан в 1960 году. Ленинградский проект был рассчитан на численность населения 140 тысяч человек со сроком развития до 1980 года.

Капитальную застройку города выполняли 3-5 этажными домами поточным методом, целыми кварталами с полным комплектом входящих в их состав зданий культурного, бытового и коммунального назначения.

Первой главной улицей стала Пионерская, названная в честь первых горняков и строителей. Жилые дома по улице Пионерской, Горняков и Строителей возводились по проекту Ленинградского архитектора Кулина. Улицу Пионерскую замыкали с обеих сторон первые в городе Дом культуры « Строитель» и кинотеатр «ВЛКСМ» ныне не действующие.

Прошло с тех славных дней уже около 50 лет для вселенной это мизерный миг, а для молодого города это время становления и превращения в мощный индустриальный и культурный центр с широкими улицами, высотными домами, спортивными и культурно-развлекательными сооружениями, скверами, парками. Про развитие города и комбината написано много книг, брошюр, статей, проспектов в которых отмечались успехи в труде строителей и горняков, юбилейные даты.

К пятилетию города 1962 году численность населения составила уже 75 тысяч. За 5 лет в городе родилось около 10 тысяч юных рудничан. К 10 летию города была выпущена брошюра директором того времени Сандрыгайло Н.Ф. о трудовых достижениях рудничан за этот период. К 10-летию города, раньше на 2 года (1965г.) на полную проектную мощность (26.5 млн. тонн руды) заработал комбинат. За достигнутые успехи ССГОК награжден орденом Трудового Красного Знамени. Большая группа горняков и строителей награждена орденами и медалями, 4 человека — Л.Ф.Петров, А.И. Политкина, Н.Ф. Сандрыгайло, А.А. Шпак удостоены были звания Героя Социалистического Труда.

В 60-е годы главной улицей становится улица Ленина. В 67 году в современное архитектурное здание на площади въехали управления ССГОК. Здесь же из стекла и бетона выросло великолепное здание Дворца культуры Горняков, а в юбилейном 2004 году ССГПО было реконструировано и стало еще прекрасней со своими зелеными газонами и редкими сортами насаждений. ДК стал еще более привлекательным, уютным и удобным для занятий и отдыха. Появились новые дискоконцертный зал с современным светозвуковым комплексом, киноконцертный зал с прекрасной акустикой, построен боулинг, бильярдный зал, детский развлекательный центр, детское кафе с игровыми автоматами и итальянской пиццерией. Впервые в Казахстане под одной крышей совместились развлекательный и образовательный центры, в кружках которого занимается более тысячи юных рудничан. Напротив дворца красуется здание акимата города. Общая численность населения Рудного в 1967 году составила около 100 тысяч человек, 29 национальностей.

В брошюре «ССГОК 1954-1974» отмечалось о выполнении семилетнего плана и досрочного ввода мощностей по добыче руды „ К 20-летию города в газете «Рудненский рабочий» были напечатаны стихи местного поэта-врача Э. Шерниховского:

С днем рожденья, город Рудный,

Юбилей сегодня твой

Мы достойно отмечаем,

Новой славой трудовой!

Как, бежит, однако, время...

20 лет тому назад

Мы с палаток начинали

Строить Рудный - город-сад.

И это действительно так. В бескрайне выжженной степи первостроители, горняки решили построить город-сад, создать единый архитектурный ансамбль одетых в зелень микрорайонов и это им удалось. Первые шаги по озеленению проводились силами треста «Соколоврудстрой» и жителями города. Зеленый массив Рудного продолжает свое наступление на степь, приводя в восхищение гостей города. В его парках и скверах более 140 тысяч лиственных и хвойных деревьев, более 600 тысяч кустарников, около 400 тысяч квадратных метров газонов и около 7 тысяч квадратных метров цветников. Эта традиция красивая, здоровая, вызывающая нежность и уважение продолжается нашими современниками.

К 20-летию город шагнул еще дальше. Начал строится 13 микрорайон. Именно в эти годы строительная организация «Соколоврудстрой» была награждена орденом Ленина, ССГОК - орденом Октябрьской Революции, орденом «Знак почета» - трест «Кустанайсельстрой-14». Весь город в 1974, 1975, 1976 годах победитель республиканского соревнования три года подряд удерживал переходящее Красное знамя. По итогам девятой пятилетки город был занесен в Золотую книгу Почета КазССР.

К двадцатипятилетию в городе проживало 118 тысяч человек. Кроме жилых домов, торговых и бытовых учреждений строители сдали в эксплуатацию 2 плавательных бассейна. Ледовый дворец спорта, индустриальный институт, техникум. В октябре 1981 года состоялся митинг на площади, посвященный трудовой победе - была добыта 500-миллионная тонна руды. “А все же первые тонны самые памятные”, - говорил лауреат Государственной премии, машинист экскаватора Николай Никитович Рожков: “Каждый горняк мечтает добраться до рудного клада первым. Тогда в 1961, мы на Сарбае каждую смену ждали, что вот-вот это случиться. Некоторые машинисты умудрялись работать по две смены. Повезло мне - ковш зачерпнул черную, цвета антрацита, породу. Тяжела! Выскочил из кабины, взял горсть - будто свинец. Руда! От радости горло перехватило. Это был первый день встречи с рудой дорогой, желанной, из-за которой и началась эта стройка. А сейчас - вот она, драгоценная руда, лежит перед нами, как бы стыдясь своей обнаженности впервые за миллионы лет и как бы говоря: «Вот она я, любуйтесь мною как драгоценностью древних скифских захоронений, пользуйтесь - отдаюсь в ваши надежные и умелые руки”.

Вместе со всеми на митинге стояли и потомки Кобланды - батыра, потомки древнего кочевого народа, они тоже добирались до руды и строили молодой цветущий город.

В мае 1981 года коллектив награжден переходящим Красным Знаменем и занесен на Всесоюзную Доску почета ВДНХ в Москве.

Железорудная целина воспитала 10 Героев Социалистического труда, 13 лауреатов Государственной премии, 33 кавалера ордена Ленина.

К 30-ти летию в городе уже проживало 134.4 тысяч человек 64-х национальностей.

Каждая 14-я тонна стали в стране выплавлялась из руды, добытой и переработанной на ССГОК’ е. Продукция города поступала по 170 адресам бывшего Союза.

Следующие 10-летие, пожалуй, одна из самых тяжелых периодов в жизни города. Как, впрочем, и в жизни всей Республики и всего бывшего Союза. Для глобальных политических катаклизмов, которые произошли за это время, экономических реформ, социальных потрясений, испытаний нравственных и гражданских, которые выпали на долю всех, проживающих на бесконечных просторах бывшей сверхдержавы, рамки 10-летия слишком малы. И, тем не менее, пройдя через бурю полной смены общественной экономической формации, познав тяжесть экономического кризиса, инфляции, коммунальной реформы, оптимизации системы образования и медицины, город Рудный встретил свое 40-летие. Глубоко ошибались, те, кто думал, что тяжесть этих лет «притушит» в людях порывы творчества, радость жизни и счастья любить...

«... начиналось все с палаток: нужно должное отдать

Тем, кто стужу, холод, слякоть предпочел не избегать

И теперь, когда красиво стали в ряд дома стоять,

Разрешите Вам спасибо с уважением сказать.

Если спросит Вас приезжий незнакомец невзначай,

Чем так дорог этот нежный и любимый степной край,

Объяснять ему не надо, все равно ведь не поймет,

Пусть он, здесь хотя бы годик для начала поживет»/

(А.Рудик)

Сегодня Рудный - крупный промышленный город не только Кустанайской области, но и Казахстана в целом. В этом городе живут сейчас люди различных национальностей, каких не видывал и не слыхивал в свое время батыр. Живут дружной семьей, делая одно дело на пользу общему дому, имя, которому - Казахстан.

Не видел Кабланды в то время, чтобы между народами была такая дружба, чтобы они жили в мире и согласии, как люди одного рода-племени. Рудный - это сейчас колыбель железорудной целины, мощное инженерное хозяйство, такая же мощная система жизнеобеспечения жителей города. Сотни километров труб, проложенных под городом, ТЭЦ, очистные сооружения, бесперебойно снабжающие население и предприятия всем необходимым; сложившаяся система городских коммуникаций: транспорт, почта, телефонная связь, радио, телевидение...

Президент ССГПО М.М.Турдахунов отметил: «Только за 2003 год выполнено 53.6 млн. кубических метров вскрыши, добыто 33.2 млн. тонн сырой руды, произведено свыше 14.5 млн. тонн товарной руды. На юбилейный год намечены более высокие позиции: производство горной массы 180 млн. сырой руды - 38 млн. тонн товарной руды 15.9 млн. тонн с чем объединение успешно справилось. В ССГПО разработанная инвестиционная программа на 2001-2005 годы по замене устаревшего оборудования, улучшения качества выпускаемой продукции и внедрению новых технологий полностью освоена.
Память в памятниках.

Наиболее значительные события, оставившие глубокий след в истории города за этот период отображены в монументах и памятниках. Скульптурные произведения - это самое древнее из изобразительных искусств. Люди еще не умели писать и рисовать, а уже пытались из вязких материалов лепить фигурки человека или животных. Рассказать о своих современниках, показать героя наших дней так, чтобы по его образу в искусстве будущие поколения могли узнавать и понять наше время, стремится каждый скульптор. Каждая эпоха, и наша в том числе, раскрывает новые стороны человеческой красоты. Когда мы говорим «красота человека», это вовсе не означает, что скульпторы специально выбирают красивых людей и создают их портреты. Нет, они раскрывают внутреннею красоту: силу духа, мужество, волю, мудрость, ум. Лучшим людям своей эпохи, историческим личностям или безымянным героям устанавливаются памятники, в которых скульптор показывает фигуру, лицо, передает сложнейшие переживания, настроения, характер, красоту и силу духа, рассказывает о его внутреннем мире, стремлениях, порывах, надеждах. Много знаний, ума, много чувства вкладывает скульптор в свое творение. Задумывая произведение, автор заранее учитывает, в каком материале он будет осуществлять свой замысел. Совсем неслучайно одна работа выполнена в дереве, другая в мраморе, третья в бронзе, четвертая в металле или в бетоне... Все зависит от образа от идеи, которую скульптор раскрывает в нем. Если для правильного воплощения замысла нужно большее обобщение, выбирают камень. Работа в бронзе дает возможность большей детализацию. Дерево обладает пластичностью, цветом. Мрамор - теплотой. Строгость и суровость воплощается в бетоне. Тайна искусства состоит в том, что беря какое-то жизненное событие или человека, художник создает вполне конкретный образ и вместе с тем вкладывает в него большие идеи, наполнит огромным содержанием так что глядя на скульптуру, мы увидим его красоту, закипевший в нем протест, и решимость, и веру в свою правоту. И не только увидим, но и поверим в этого человека и станем на его сторону.

В городе Рудном нет ни городской политики, ни народной мудрости, которая бы учила... предков память не чтить, над минувшим глумиться... Рудный относится к числу наиболее молодых городов Казахстана, да, он молодой, но даже в своей молодости хранит имена, ценит первостройки, бережет традиции. В этих памятниках, монументах - история города и рудничан, и гордиться ей не только можно, но и должно, не уважать ее есть постыдное малодушие...

Казахи и русские братством согреты, Давайте и дальше так жить, И главные в городе нашем приметы: Все помнить, трудится, любить... Помнить и любить - это большой труд. Труд души! А она, как известно, обязана, трудится и день, и ночь... Никто не забыт, ничто не забыто. Эта фраза утверждает, что человеческая память способна навсегда сохранить все добро жизни.