§ 4.8. Суармалы жерлерді тегістеу

Суармалы жерлердің бетін тегісгеудің улкен мяңызы бар, өйт-кені ол арқылы:

• 
  ауыл шаруашылық дақылдарын суару жүмыстарының са-
  пасы мен сорланған топырақтарды шаюдың сапасын арттырады;
  
• 
  суару жұмыстарының енімділігін арттырады;
  
• 
  суарылатын жерлер мен суды және табиғи жауын-шашын-
  дарды пайдалайуды бірыңғайландырады;
  
• 
  ауыл шаруашылық жумыстарының сапасын жақсартумен
  бірге (жер жырту, түқым себу, егін жинау) ауыл шаруашылық
  машиналарын пайдаланудың тиімділшн арттырады;
  
• 
  пайдаланылатын тьіңайтқышта.рдың тиімділігін арттырады;
  

ділігін 1,5—2 есе арттырумен бірге, олардың өзіндік құнын да кемітеді. Әсіресе, суарылатын жерлерді тегістеудің мелиоративтік жағынан қолайсыз, бетінің бедері мо.л жерлерде алатын орнь; өте зор.

Суармалы жерлердің бетін тегісстеуге қойылатын талаптар. Жер бетін тегістеу көбіиесе суару әдіістррі мен техникасына, суа-рылатын дақылдардың түріне және жердің бедерімен топырақ жағдайларына байланысты болады.

Суарылатын дақылдардың түріне қ;арай суару техникасы анык-талады.

Мысалы, курішті қаптата суару ә;дісі қолданылады; отамалы дақылдар, көкөніс және жемістер борсоздалап және жаңбырлатыл

108

Ал отамалы дақылдармен жаппай себілетін дақылдар, бақтар және жүзімдер егілетін жерлерді тегістеу арқылы бұрынғы жер бетіне түрі келетін жобаланған топографиялық бет деп аталатын жер беті жасалады.

Тегістелген жер бетінің еңісі суару бағытына қарай 0,02-ге дейін болып (кейде 0,03-ке дейін) және көлденең бағытына қарай еңіс мөлшері одан да аз болуы керек. Әдетте көлденең еңіс тек бір бағытта ғана болып, кейбір жағдайларда нольге тең болады. Бойлау бағыты бойынша еңіссіз бороздалап және тақталап суа-рылатын учаскелердің ұзындығы 20—40 метрден көп болмауы керек.

Бороздалап және тақталап суарғанда топырақтың біркелкі дымқылдануы үшін учаскені бойлау бағыты еңісінің мөлшері бір-те-бірте азая бергені және көлденең еңістің болмағаны жөн.

Орта Азия жағдайында көп кездесетін сұр топырақтың табиғи құнарлылығы оны тегістегеннен кейін екі-үш жыл ішінде орнына келеді, ал енді 60 см дейін кесілген жерлерге органикалық және минералды тыңайтқыштар төгілгенде мақта егісінің енімділігі бір жылдын, ішіиде ғана қалпына келеді.

Қара топырақты, қызыл қоңыр топырақты, бозғыл қоңыр то-пырақты және басқа да топырақтарда топырағы кесілген жердің қүнарының қалпына келуі өте баяу болады. Сондықтан бұндай топырақты жерлерде топырақты- кесуді ете тыңғылықты жобалау керек. Жобаларда топырақты кесудің мүмкін болған ұйғарынды мөлшерін 16 таблица арқылы алады. Бүл мелшерді әрбір нақты-лы жағдайда топырақтың түріне, оның жоғарғы құнарлы қабаты-ның қалыңдығына, ауыспалы егістің құрамына, жер бетінің мик-робедеріне және тегістеу жұмыстарын жүргізудің экономикалық тиімділігіне қарай кабылдайды. Топырақты 16 таблицада көрсе-тілген мөлшерден көп кесу тек тегістелу жұмыстары (көлемі) 3— 5%-тен аспайтьщ учаскелерде ғана мүмкін болады.

Егерде топырақты кесу мелшері оны кесудің мүмкін болған мөлшерінен өте көп болса, онда суару жүйесінің басқа вариантта-рын ойластырған жөн.

Қыйыршық тасты қабаты жақын жатқан топырақтардың беті тегістелгеннен кейін жоғарғы уақ топырақты қабаттың қалыңды-ғы 40 см артық болғаны жөн. Егерде бүл қабаттың қалыңдығы

109

16. Топырақты кесудщ	мүмкін болатын	(-йғарынды мөлшері. ■
	Ңабаттың қалыңдығы, см		Кесуіің мұмнін
Топыраңтың түрі		оның ішінде А	болғфі мөдшері,
	А + В,	ңабатының
Қара топыракты жә
шалғын қара топырақ:
Қалың және өте қаль	80 және одан да
	көп қалың	—	30—35
орта кабатты	40—80	—	20—30
аз қабатты	30—40	—	15—20
Қызыл коңыр және
шалғын қызыл топыра
қалың қабатты	50	20—30	15-20
орта қабатты	30—50	20—25	10—15
аз қабатты	20—30	15—18	5-15
ықшамды	20-дан аз	—	0—5
Қарақошқыл, шалғын
қарақошқыл, сұр кара-
қошқыл	20—35	15	5—10
сұр және шалғын сұр	80—140	25—45	30—35
Өзен алқабы:
шалғын	—	40—120	15—40
қоңыр шалғын және да-
ланала басталған шал-
Ғын	—	20—80	5-30
қабатталған шалғын	—	20	5
Құм қабаты төселген
ықшамды	—	15-ке дейін	0
Сортаң және сортаң-			Ілантаждан
далған	—	5—15	кейін
			15—20

40 см аз болса, онда тегістеу жұмыстарьш жүргізу мүмкін емес, сондықтан жаңбырлатып суару әдісін қолдану керек.

Тегістеу жұмыстарын жүргізудің гәсілдері. Жер бетін тегістеу

жұмыстары дағдылы тәсілдермен жүфгізіледі. Дағдылы тәсілдер-ді қолданғанда жер бетінің көтеріңкі жерлерінің топырағы жап-пай кесіліп төменгі жерлерге жылжыгылады.

Жер бетін осы әдіспен тегістеудің төрт түрі бар: 1) ықтырма-лау; 2) топырақтың жоғарғы қабатын тақталап бір орыннан екін-ші орынға екі рет жылжыту; 3) тощырақтың жоғарғы кабатьін тақталап бір рет қана жылжыту; 4) ■топырақты үймелеп тегістеу.

Жер бетін тегістеудің осы әдістеріш қалай жүргізу керек екен-дігі С. Р. Оффенген және басқа да аівторлардың «Гидромелиора-циялық жүйені пайдалану» деп атала:тын оқулығьшда толық кер-сетілген. (М:, «Колос», 1972 ж.)

Суарқ әдістерінің, әсіресе орман және далалы аймақтарда қол-дануға бйлатын суару тәсілдерінің ең кеп тараған, ең қолайлысы және эко\юмикалық тұрғыдан тиімді түрі жаңбырлата суа-ру тәсілі болып саналады. Жаңбырлата суару ылғалдану жағдай-ын табиғи ^Үрге жақындатып, атмосфераның жерге жақын төмен-гі қабатын ылғалдандыруды және оның температурасын төменде-тіп, микроклиматқа жақсы әсер етеді.

Жаңбырлатып суарудың жоғарыда көрсетілген тиімді жақта-рымен бірге, олардың кемшіліктері де жоқ емес. Біріншіден, жаңбырлатып суару үшін қолданылатын машиналарды жасауға көп металл кетеді. Бүл әдісті қолданғанда жаңбырлатқыш маши-наларды жүргізу үшін қосымша қуат керек болады және желі күшті аудандарда топырақтың дымқылдануы біркелкі болмайды. Сондай-ақ, ауыр топырақты жерлердің топырағын өте тереңге дымқылдандыру мүмкіншілігінің жоқтығы.

Жаңбырлатқыш машиналар өте тиімді болуымен және метал-мен қосымша қуатты көп жұмсауымен бірге суару нормасын суа-ру учаскесіле біркелкі таратуды қамтамасыз етуі керек; жерді пайдаланудың жоғарғы коэффициентін қамтамасыз етіп суарумен бірге егістікті қоректендіріп, ауыл шаруашылық дақылдарына

111

зиян келтіретін жәндіктер мен ауруларды болдырмау үшін улы химикаттарды шашыратуды қаамтамасыз етуі керек; еңбек өнім-ділігінің жоғарылығын қамтамасыз егіп, пайдаланудың өте сенім-ді болуын, қозғалыс ептілігін және оларды пайдаланудың ұзақ болуын қамтамасыз етуі керек.

Қақпалы саптамаларда айналып гуратын жаңбырлатқыш ап-параттарды пайдаланады. (22 сурет). Өздерінің конструкциясына қарай бұлар бір-бірінен аса көп айырмашылықтары жоқ. Деген-мен, оларды пайдаланатын жаңбырлаітқыш машиналардың өзде-рінің айналу принциптеріне, судың қшсымы мен мөлшері, жаң-бырлатудың мардымдылығы және жащбырдың сапасы, суды ша-шырату алыстығына қарай өзгешіліклтері болады.

112

Аппараттың бағаны мен қақпасының деңгелек бойымен 360°, немесе еектор бойынша 60—300° айналуы көптеген жағдайда әр-түрлі ж^абдықтардың жәрдемімен қақпадан үшатын судың реак-тивтік күші арқылы қамтамасыз етіледі. ДДН-45, ДДН-70, ДДН-100 жаңбырлатқыш машиналарында аппарат козғалтқыш арқы-лы айналады (механикалық энергия).

Импульсті аппараттар жаңбырлатудың мардымдылығы орта мөлшерде болғанда учаскелерді күнде суарып, өсімдіктердің өсу-іне қолайлы жағдай туғызады.

Жаңбырдың сапасы жаңбырлатудың мардымдылығы, жаңбыр тамшыларының диаметрі және олардың топырақпен өсімдіктер бетін ұру күші арқылы сипатталады. Тамшының диаметрі мен жаңбырлату мардымдылығы неғүрлым аз болса, солғұрлым олар топырақтың құрамын аз бұзады және топыраққа жақсы сіңеді. Бұған керісінше, тамшылар диаметрі үлкейген және жаңбырлату мардымдылығы молайған сайын топырактың қүрамы қатты бүзы-лып, оның бетінде шалшықтар пайда болып, су аға бастайды, ал суарып болғаннан кейін топырақ беті қабыршақтанып қалады. 11 суретте топырақтың су сіңіру мөлшері жанбырлата суарғанда бет-кейлеп суарумен салыстырғанда кем болатыны көрсетілген.

Жаңбырлату жүйесі. Жаңбырлату жүйесіне насостық-күштік жабдықтар, жаңбырлатқыш аппараттар және машиналар жата-ды. Өзінің жүмыс істеу принципіне қарай жаңбырлату жүйесі тү-рақты, жартылай тұрақты және бір орыннан екінші орынға жыл-жып отыратын болып үшке бөлінеді.

Тұрақты жүйелерде жаңбырлатқыш аппараттан басқа эле-менттердің барлығы тұрақты жағдайда жұмыс істейді. Бұл жүйе-лер парниктер мен теплицаларда қолданылады.

Ал бір жерден екінші жерге жылжытылып отырылатын жүйе-лердің элементтері суару кезінде жылжып түрады. Мысалы, жыл-жымалы насос станциясы бір позицияда суарып болғаннан кейін, екінші позицияға қүбырлармен бірге жылжытылады.

Жартылай тұрақты жүйелердің кейбір элементтері тұрақты (мысалы, насос станциясы, су тасушы құбыр), ал қалғандары жылжытылып отырылады (мысалы, су таратқыш құбырлар мен жаңбырлатқыш құбырлар, жаңбырлатқыш машиналар және қон-дырғылар).

Жаңбырлатқыш қондырғылар деп бір жерден екінші жерге жылжытылып отырылатын өте жеңіл және жылдам бөлшектене-тін трубопроводтар арқылы суды шашқылайтын құралдармен жабдықталған жаңбырлатқыш конструкцияны айтады. Әдетте жаңбырдатқыш қондырғылар бір, немесе екі қанаттан және қо-■салқы (Жәрдемші) трубопроводтар мен саптама, немесе аппарат деп аталатын жаңбырлатқыш қүралдардан тұрады.

Ал жаңбырлатқыш машиналар деп өз бетімен механикалық әдіспен жүре алатын жаңбырлатқыш механизмдерді айтады.

Егерде өз бетімен жүретін жаңбырлатқыш машиналар суды жіберу және оның қысымын жасайтын насостармен жабдықтал--ған болса, онда олар жаңбырлатқыш агрегаттар деп аталады.

Суды шашудың алыстығына қарай жаңбырлатқыш қондырғы-лар оны жақынға шашырататын (ҚДУ), орташа шашырататын (СДУ) және алысқа шашырататындарға (ДДУ) бөлінеді.

Суды жақынға шашырататын қондырғылар оны 10 метрге дей-ін, ал орташа шашырататын қондырғылар —25—30 метрге және алысқа шашырататындар 60 метр жерге дейін суды шашырата алады.

Әр түрлі жаңбырлатқыш қондырғылардың суды жаңбырлат-қандағы тамшысының шамасы мен жаңбырдьщ мардымдылығы ор түрлі болады. Тамшының шамасы—1—2 мм мөлшерінде болған жағдайда топырақтың жақсы ылғалдануымен, оның құрамы да жақсы сақталады және өсімдіктердің өсіп-өнуіне қолайлы мүмкін-шілік туады. Жалпы жаңбырдьщ мардымдылығы ауыр топырақ-тар үшін 0,1—0,2 мм/мин, орта топырақтар үшін 0,2—0,3 мм/мин және жеңіл топырақты жерлерде 0,5—0,8 мм/мин шамасынан көп болмағаны дұрыс. Жаңбырдың мардымдылығы осы мөлшерде болғанда су жерге жақсы сіңіп, жер бетінде ешқандай шалшық және су ағысы болмайды.

Жалпы жаңбырдың мардымдылығын оның жер бетіне түсу жылдамдығы бейнелейді. Жаңбырлатқанда белгілі бір уақыт ішінде жер бетіне минутына миллиметр (мм/мин) есебімен әлше-нетін су қабатының мелшері — оның мардымдылығын бейнелейді. Бұл мөлшер топырақтың суды сіңіру қабілеттілігіне тең, не бол-маса одан аз болуы керек.

Өзінің жұмыс істеу принципіне қарай жаңбырлатқыш қондыр-ғылар жүріп келе жатып жұмыс істейтіндер және позициялы бо-лып екіге белінеді.

Жылжымалы қондырғылардың насостары мен жаңбырлатқыш агрегаттары құлақ-арықтың бойымен жүріп отыратын тракторге орналастырылады, сондықтан олар насос арқылы арықтан суды сорып алып өзінің шашыратқыш қүралдарының көмегімен жер бетіне шашыратып отырады. Ал позицияда түрып жұмыс істейтін жаңбырлатқыштар бірден қысымды трубопроводтарға қосылады, не болмаса оларға су жылжымалы насос станциялары арқылы ашық каналдардан келеді.

Ғылыми-зерттеу мекемелері мен озат шаруашылықтардың тә-жірибесіне сай жан,бырлатып суару үшін төмендегі жаңбырлатқыш машиналар мен қондырғыларды қолдануға болады.

Суды жақынға шашырататын жаңбырлатқыш машиналар мен қондырғылар. Суды жақынға шашырататын жаңбырлатқыш ма-шиналардың ішінде көп тарағаны ДТ-МА және ДТ-75 тракторла-рына қондырылған ДДА-Ю0М деп аталатын, екі қанатты жаңбыр-латқыш агрегаттар болып саналады.

ДДА-ЮОМ агрегатын жүргізетін ДТ-54А тракторының басқа тракторлардан ерекшелігі оның үстіне арнаулы жалғау қорабы орналастырылып, қуатты саралау білігінің орнына жұдырықты муфта арқылы тракторды артқа жүргізетін білікпен -жалғасты-рылған орталықтан тебетін насостың білігі орналастырылуында.

Бүл агрегаттың негізгі бөлшектері не әр қайсысы 55 метрге тең, екі қанатты ферма, орталықтан тебетін насос, сору сызығы және тыңайтқыштарды шашу үшін қолданылатын кішірек бак жатады.

Жаңбырлатқыш фермасының көлденең кесіндісі сүйір үші жо-ғары қаратылған үш бұрыш болып келеді. Оның төменгі белдігі су шашыратқыш қондырғыларға су жіберіп тұратын екі трубадан кұралады. Бүл трубалардың диаметрі, машинаның ортақ сызығы-нан қанаттардың шетіне қарай кеми береді. Ферманың төменгі екі трубасының бойына аралығы 4 метр суды жақынға шашырататын дефлекторлы қондырғылар орналастырылады.

Ал енді ферманын, шеткі жақтарында суды орташа шашырата-тын саптамалар орналастырылады. Суды жақынға шашырататын барлық саптамалардың шашатын су мөлшері тұрақты болуы үшім олардың диаметрі ферманың орталығынан шетіне қарай бірте-бір-те, 11 мм 13,5 мм дейін кәбейе береді. Ферманың ортасында айна-лып тұратын шеңбер болады.

Агрегатты транспорттық жағдайға келтіргенде ферма осы шең-бер арқылы өзінің тік білігі бойымен айнала алады. Ылди жер-лерде ферманың жантайып кетпеуі және оныц өткіштігін арттыру үшін агрегат домкрат-көтергіштермен жабдықталады.

Трактордың артқы мостына каналдардан суды сорып түру үшін насос қондырғылары орналастырылады.

ДДА-ЮОМ жаңбырлатқыш агрегатына гидравликалық қорек-тендіргіш орналастырып, ол арқылы егісті суарумен бірге оған тыңайтқыштар, не болмаса улы химикаттар себуге болады.

115

Жаңбырлатңыш агрегаттың жұ-мыс кезінде жылжу жылдам-дығы, сагатына метр есебімен	Машинаның канал бойымен неше рет өтуіне бай-ланысты суару нормасының мөлшері, гектарына текшеметр есебімен
	1	3	5	7 ■
300 360 ., 400	90 83 75	270 249 225	450 415 375	630 581 525

Жалпы ДДА-ЮОМ жаңбырлатқышы арқылы суарылатын ал-хаптын, ені 120 метр болғандықтан, уақытша кесілетін көрші ка-налдардың арасы 120 метрден аспауы керек және оның еңісі 0,003—0,004 шамасынан көп болмауы керек. Каналдардың еңісі осы мөлшерде болған жағдайда жаңбырлатқыш агрегат каналдар-дың 100—140 метрлік бөлшектерінің бойында жұмыс істейді. Ал енді су сорғыш насостар каналдың су жібергіш кабілеті 120 л/с жәке ондағы судың тереңдігі 30 см кем болмаған жағдайда ғана жұмыс істей алады. Суарғыш каналдар арнаулы КОР-500, КЗУ-0,ЗБ, КЗУ-0,5Б және КПУ-2000А деп аталатын канал қазғыштар-мен екі рет өту арқылы кесіледі.

шылық жағдайында суару нормасының мөлшерін анықтау үшін 17-таблицаның деректерін пайдалануға болады.

БІр ДДА-100 М жаңбырлатқыш агрегатпен суарылатын егістің көлемі 120—150 гектар шамасында болады. 23-суретте ДДА-Ю0М

жаңбырлатқышы көрсетілген.