Мәтін бірліктері 2.Дискурс бірліктері

Мәтін жазбаша түрде ғана емес, сөйлеу әрекеті жағдайында да пайда болады. Сондықтан қарым-қатынас үстіндегі сөйлеу әрекеті өзіндік ерекшеліктері арқылы даралана отырып түрлі қасиеттерге ие болады. Ол термин ретінде тіл білімінде « дискурс», «дискурстық талдау» деп беріліп жүр.

Осыған орай Ю.А. Левицкий: «Речь можно осуществляться в двух формах–устной и письменной. Следовательно и тексты могут быть устными и письменными» ,– деп атап көрсетеді

Сонымен тіл білімінде дискурс, дискурсивті анализ (талдау) сияқты ұғымдар қалыптасты. Екі негізгі бағыт белең алды. Олар: мәтін лингвистикасы және дискурс.

Дискурс туралы ойлар қазақ тіл білімінде де, дәл сол терминмен аталмаса да қолданыста болған деуге болады. «Дискурс» сөзінің алғашқы мағынасы «ақылды ойлану» (разумные размышление) деген ұғымға да жақын. Дискурс терминінің жан-жақты кеңеюіне, әр түрлі сипатқа ие болуына Д. Ван Дейк мектебі әсер етті. Мектеп өкілдері дискурс табиғатын толық ашуда когнитивті-прагматикалық әдіс-тәсілдерді пайдалануға болатынын айтқан. Бүгінде дискурс сөйлеуші---- мәтін-----тыңдаушы тұрғысында қарастырылып, тыңдаушының қабылдауына айрықша көңіл бөлініп отыр.

Дискурс ХХ ғасырдың 70-80 жылдарынан бастап лингвистикада алғашында «сөйлеу»мағынасында қолданылса, жалпылама түрде «коммуникативтік оқиға», «коммуникативтік жағдай» терминдерімен берілуде.Сондай-ақ, дискурс дәстүрлі стиль ұғымын ары қарай нақтылау үшін және жеке жазушы, ақынның мысалы, Абай тілі, Әуезов стилі дейтін бұрыннан қалыптасқан тіркес мағынасын жаңалап айтатындар. Мәселен, қазіргі орыс саяси дискурсы, ғылыми дискурс, педагогикалық дискурс, публицистикалық дискурс, көркем әдебиет дискурсы, әдеби сын дискурсы деп аталып жүр.

Мәтіннің қатысымдық табиғаты – дискурс. Дискурс – тілдік әрекет, сөйлеудің жолы, тәсілі. Дискурс – іс-әрекет, сұхбаттасушылардың өзара қарым-қатынасы.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1. 
   Мәтіннің зертелуі, ерешеліктері және дискурс.
   

3.Мәтін және дискурс және оның дефиницалары.

4.Дискурс пен мәтін бірлігінің ерекшеліктері

Ұсынылатын әдебиеттер:

1 Баранов, А.Н. Лингвистическая экспертиза текста. Теоретические основания и практика: учеб.пособ. - М.: Флинта: Наука, 2007.- 591 с.

2 Дуличенко, А.Д. История интерлингвистики: учеб. пособ. - М.: Высш. шк., 2007.- 183 с.

3 Актуальные проблемы современной лингвистики: Учебное пособие / Сост. Л.Н. Чурилина.- 4-е изд.- М: Флинта-Наука, 2009.- 411с.

4 Ахметова, М.К. Мәтін лингвистикасы [Эл.ресурс]: электр. оқу құралы - Орал, 2007.- 1 эл.диск.

5. Г. Смағұлова. Көркем мәтін лингвистикасы Алматы. Триумф-Т 2007.

Мәтінді бөлшектеу мәтін құрайтын бөлімдердің шығарманың бірлігін, тұтастығын сақтай отырып, қалай бірігетінін, сол сияқты айтылатын уақиғалардың, фактілердің, іс-қимылдардың үзіліссіздігін, континуумын қалай қамтамасыз етілетінін көрсетеді.

Мәтінді зерделеумен айналысатын зерттеушілердің бәрі мәтіндегі байланыс құралдарын бөледі, алайда осы байланыс құралдарын әр түрлі белгілер бойынша сипаттап, жіктейді. Әр түрлі формальды байланыс ретінде когезия (лат. cohaesus, cohesion – байланысты, тіркесті) және мәтінді басқа мәтіндерден тұтастық ретінде бөліп тұратын тұтастықтың мағыналық ұйымы ретінде когеренттілікті (лат. coraerens, coherence – байланыста тұрған) бөледі.

Л. М. Лосева формальды байланыс құралдарына сипаттама береді. Ол күрделі фразалық тұтастықта байланыстың жанаспалы, аралық және тізбелі түрлерін және грамматикалық байланыс құралдарын:

а) құрмалас сөйлемнің бөліктерін біріктіру, сол сияқты дербес сөйлемдер үшін ортақ (жалғаулық, демеулік, қыстырма-модаль сөздер, етістік-бастауыштың шақ түрі, есімдікпен және оны синониммен алмастыру және т.б.);

ә) дербес сөйлемдерді біріктіру үшін ғана қолданылатын фразааралық байланыс құралдарының өзін (сөйлем шегінде өзінің семантикасын ашпайтын сөздер мен сөз тіркестері, лексикалық қайталау, екі құрамды жай сөйлем формасындағы кейбір айтылымдар, жекелеген сұраулы және лепті сөйлемдер, атаулы көріністер);

б) бір-бірінен алшақ мәтіндік байланыстың қашықтық құралдарын (мысалы, көсемшелік орам) бөледі [13, 9–15 б.].

И. Р. Гальперин, Т. В. Матвеева, О. И. Москальская, Е. А. Реферовская құрылымдық та, мағыналық та байланыс құралдарын сипаттайды [1,74; 12, 21–27 б.; 5, 42–51 б.].

И. Р. Гальперин мәтіндегі байланыс түрлері мен құралдарын сипаттай келіп, когезия (яғни формальды байланыс құралдарына) терминіне басымдылық береді.

Алайда И. Р. Гальперин когезия деп континуумды қамтамасыз ететін «ерекше» байланыс түрлерін, яғни жекелеген хабарлардың, фактілердің, іс-қимылдардың т.с.с. логикалық сабақтастығын (темпоралды және/немесе мезгілдік), өзара тәуелділігін, яғни мағыналық байланыс құралдарын да түсіндіреді. И. Р. Гальперин күрделі фразалық тұтастықтағы грамматикалық байланыстың бес типін – тізбекті, параллельді, сәулелі, біріктіруші, жағдаяттық түрі туралы айтып, мәтіндегі байланыстың грамматикалық, логикалық, ассоциациялық, бейнелік, композициялық-құрылымдық, стилистикалық, ырғақ түзуші құралдарын бөледі.

Т. В. Матвеева мағыналық және құрылымдық байланыс құралдарын сипаттап, түрлі стильді мәтіндерде тақырыптық тізбелер мен ой желісінің тізбелерін бөледі.

О. И. Москальская монолог, диалог және аралас типті күрделі фразалық тұтастықтың мазмұндық, коммуникативтік және құрылымдық тұтастығын қамтамасыз ететін мағыналық, коммуникативтік және құрылымдық байланыс құралдарын бөліп, сипаттайды.

Қорыта келгенде, күрделі фразалық тұтастықта да, қомақтылау мәтін үзіндісінде де мағыналық (ассоциациялық пен бейнелік т.с.с.), коммуникативтік және құрылымдық (соның ішінде грамматикалық және логикалықпен қатар композициялық-құрылымдық, стилистикалық және ырғақ түзуші) байланыс құралдары негізгі байланыс құралдары болып табылады.
Мәтіннің мағыналық тұтастығы
Мәтіннің мағыналық тұтастығы оның тақырыбының біртұтастығымен анықталып, мәтіннің мағыналық ұясы, мәтіннің жинақталған мазмұны түсінігін береді. Тұтас сөз туындысының тақырыбы жеке тақырыптардың арифметикалық сомасы емес. Бұл көркем әдебиет жанрында барынша анық көрінеді.

Күрделі фразалық тұтастыққа кіретін тақырып ұсақ жеке тақырып болып табылады. Ол құрамына – сөйлемдерге кіретін ұсақ тақырыптардың қосындысы емес және одан әрі бөлшектенбейді.

Күрделі фразалық тұтастық монотақырыпты. Оны құрайтын сөйлемдерді бір тақырыптың маңайына шоғырландыру – оның мағыналық тұтастығының көрінісі. Айтылып өткендей, бір тақырыптан екіншісіне ауысу – бір күрделі фразалық тұтастықтың аяқталып, екіншісінің басталғанын білдіретін шекаралық белгі.

Күрделі фразалық тұтастық пен тұтас мәтін тақырыбының бір тұтастығы тақырыппен байланысты тірек сөздердің жүйелі қайталаушылығымен көрінеді. Жүйелі қайталаушылық оларды сөзбе-сөз қайталаудан, тақырыптық қолданылуында жақын және синоним сөздерді қолдануда, сол сияқты есімдіктенуден (есімдік тобына көшу) байқалады.

Көптеген ғалымдар топиктер (тақырыптар) мен топиктік тізбелер түзудің тілдік құралдарын: сөздерді немесе сөз тіркестерін қайталау, түрлендіріп қайталау, есімдіктік қайталау (зат есімнің орнына есімдік қолдану), эллипсистік қайталау (сөз тіркесі компоненттерінің бірінің түсіп қалуы), синонимдік іліп әкету (узуальды синонимдерді қолдану, композиттер мен оның компоненттерінің бірін түрлендіру, қосу қатынасымен байланысты сөздерді қолдану), тақырып немесе семантикалық ортақтасығымен байланысты сөздерді қолдану, антонимдерді қолдануды көрсетеді, топик (тақырып) элементін перифазалау ғылыми мәтіндерге көбірек тән.

Түрлі функциялық стильдегі тақырыптық тізбелердің айырықшылығын Т. В. Матвеева жан-жақты қарастырған. Т. В. Матвееваның пікірінше, мәтіннің тақырыбын бірінші тақырыптық тізбек (көбіне бейтарап, жалпылама қолданылатын сөзбен белгіленетін заттың тура атауы) және субституттер, синонимдер, есімдіктер жататын екінші (қосымша) тақырыптық тізбек көрсетеді [12, 21–35 б.].

Тақырыптың біртұтастығы күрделі фразалық тұтастық шеңберінде сәйкес сөздер референциясының барабарлығымен, яғни күрделі фразалық тұтастық бойында сол сөз бен оны алмастырушыны (есімдікті, синонимді және т.б.) шендестірумен қамтамасыз етіліп, күрделі фразалық тұтастық пен бірыңғай тақырыпта жалпы не жалқы есімнің орнына синоним не есімдік қолданылса да, әңгіменің бір зат туралы болып отырғанының түсінікті болуы.

Күрделі фразалық тұтастық тақырыбының біртұтастығымен және референцияның барабарлығы жағдаяттық байланыстарға немесе бөлшек пен тұтастықтың қатынасына негізделген импликация құбылысымен де байланысты. Әлдебір зат, әлдебір жағдаят туралы айтылғанда айтушының немесе тыңдаушының ойына солармен байланысты заттардың бар екені түседі.

Мәтінде негізінде тақырып айқындалатын тірек сөздің болмауы да мүмкін. Тақырыптың мәтін мазмұны элементтерді жинақталған ұғымға әкелу жолымен немесе жеке сипаттау негізінде құрылуы мүмкін.

Ассоциациялық когезияның негізінде коннотация, ретроспекция, субъективті – бағалау модальділігі жатады. Ассоциациялық когезия әрдайым сезіле бермейді. Алайда ол мазмұндық-контекстуалды ақпаратты ашу үшін маңызды сипатталушы құбылыстардың арасындағы байланысты анықтайды.

Ассоциациялық когезия коннотациядан басқа негізде жүзеге асады. Есіне түскені, соған ұқсас, ойына оралды, жадын жаңғыртты сияқты сөздер ассоциациялық когезияның вербальды сигналдары болып табылады.

Көркем шығармада ассоциация аяқ астынан тумайды. Ол – логикалық тіректері байланыспайтын, алыс түсініктер сипатталған құбылыстар арасындағы түсінікті байланысқа айналатын көркем шығармашылық үдерістің нәтижесі.

Халық поэзиясында когезияның ассоциациялық формалары табиғат құбылыстарын адамдардың қатынасына ұқсастандырумен құрылады.

Когезияның ассоциациялық формалары сол мәтіннің шегінен шығып, түсінуді қиындатады. Мәселен, аллюзия – ең алдымен ассоциациялық когезияның формасы.

Когезияның ассоциациялық формалары негізінен көркем әдебиетке тән, публицистикалық мәтінде жиі кездеседі, алайда әдетте оған ғылыми және іскерлік сипаттағы мәтіндердің композициясында орын табылмайды. Ассоциациялық ұғымның енуі тілдің функциялық стильдерінің біртұтастығын бұзып, ыдырауына соқтырады, себебі ассоциациялық когезия құбылыстардың арасын әлдеқалай шығармашылықпен пайымдауды талап етеді.

Ассоциациялық когезиямен ұштасып, ақиқаттың сезім арқылы қабылданатын объектілері туралы түсінік оятатын байланыс түрлерін И. Р. Гальперин бейнелік когезия деп түсіндіреді. Сөзбен бейнелеу-синтетикалық бейненің алғашқы элементі. Бейненің сезімдік көркі сөзбен жасалып, сөз арқылы көрінеді. Бейнелік когезияның өте белгілі формаларының бірі – ұлғайған метафора. Алайда бейнені тек метафора емес, көркем мәтіннің кез-келген сөзі жасай алады. Көркем сөзде әрбір элемент бейнелі. Оның мәтінде өзектендірілуі мүмкін. Өзектендіруге барлық тілдік деңгейлердің – фонетикалық (аллитерация, ассонанс, ырғақ, метр т.б.), орфографиялық (сөздің көпшілік қабылдаған графикалық бейнесін-графонды саналы түрде бұзу), морфемалық (морфемалардың жаңа тіркестерімен, қайталануымен берілген) деңгейлердің бірліктері қатысады. Алайда, өзектендірудің негізгі көзі – лексикалық деңгей: тірек және тақырыптық сөздерді бірнеше рет қайталау; сөздің жеке-көркемдік мәнін (контексуалды мәндісін) қолдану; тропалардың негізінде жатқан атауларды көшіру (метафоралар, метонимиялар, синекдохалар т.б.) [1, 80–81 б.].

Бейнелік когезияның ерекшелігі автордың заттар мен ақиқат құбылыстарын емес, солардың бейнелерін ұқсастыруында.

Таза лингвистикалық тұрғыда бейнелілік әлдебір абстракты ұғымды нақты заттардың, құбылыстардың, ақиқат үдерістерінің атауында және керісінше, әлдебір нақты заттарды немесе ұғымдарды абстрактылы немесе басқа нақты ұғымдардың атауында жаңғыртудың тілдік құралы. Осылайша хабарды қосарлы қабылдауға қол жеткізіледі, онда контекстке қарай біреуі басым болғанмен екіншісі шеттетіліп қалмайды.

Әдебиет кейіпкерінің бейнесін тілдік бейнемен барабар етуге болмайды. Абстракциялау фактісі оларға ортақ. Алайда нақтыны абстракцияға, сол сияқты абстракцияны нақтылыққа айналдыру тәсілдері, түрлері мен құралдары бір-бірінен мүлде өзгеше.

Бейне – ақиқатты нақты, дара құбылыс түрінде көркем жинақтап қабылдау формасы. Қабылдау қосарлығы – бейнені эксплицитті және имплицитті дамытуға тән ерекшелік болып табылады. Абстрактылық пен нақтылық бейнеде қатар жүреді.

Барлық бейнелер бір ортақ оймен байланысты. Көркем шығарманың барлық элементтерінің өзара байланысы мен өзара шарттылығы оның бейнелік жүйесін құрайды. Онда кейіпкерлер бейнесі басты орында. Автордың немесе кейіпкердің эмоциялық-психологиялық жай-күйін жеткізу функциясына ие болғанда пейзаж көркем бейнеге айналады. Пейзаж өнерде бір-біріне қарсы екі функцияға ие, ол кейіпкердің табиғатпен үйлесімділігін немесе олардың антагонизмін танытады.

Нақты фон функциясын зат бейнелері – жағдай, төңіректі заттар да атқара алады. Кейіпкер бейнесіне бағынышты зат бейнесінің басты функциясы – кейіпкерді нақтыландыру, дараландыру.

Адамдардың табиғатты қабылдауында әлдебір ортақтық бар, мысалы, көлеңкелі тоғай суретін көргенде тыныштықты сезінгендей боламыз. Киген кіиімі, ұстаған заттарына қарап, кісінің талғамын, мінезін білгендейміз.

Кейіпкерлердің, табиғаттың, заттың бейнесі контекст шеңберінде шоғырланған сөздік бейнелердің негізінде біртіндеп жасақталады.

Дегенмен мәтіндегі бейнелік когезияның сипатын ақиқаттың бейнелік суретінің формаларын тыңғылықты талдаудың көмегімен ғана көруге болады.

Күрделі фразалық тұтастық құрайтын тақырып-ремалық тізбектің кең тараған моделі алдыңғы сөйлемнің ремасын адымдай тақырыптандыруға енетін қарапайым желілік тақырыптық прогрессия деп атайды

↓(Т3 – Р3)

Мұндай тақырып – ремалық тізбектің сегменттері параллельді байланыстан туындайды.

Әрине, коммуникативтік прогрессияның көрсетілген модельдерінің таза күйінде ғана емес, бір-бірімен түрлі комбинацияларда да кездеседі.

Кейде күрделі фразалық тұтастық құраушылардың арасындағы тақырып-ремалық тізбек күрделі иерархиялық құрылым құрайды. Тақырып пен реманы ажыратқанда күрделі фразалық тұтастық мазмұнын кеңейтетін, алайда баяндауды жалғастыру үшін міндетті бола қоймайтын әлдебір қалдықтың табылуы мүмкін. Олар мәтінде басы артық дүние емес, оны байытып, сипаттау детальдарын қосады, уақиғалар мен кейіпкерлерді сипаттайды, субъективті-модальдық мәнін жеткізеді, бір сөзбен айтқанда баяндаудың толық болуын қамтамасыз етіп, тыңдарманға (оқушыға) әсер етеді, мәтіннің стилистикалық байлығын көрсетеді.

Егер күрделі фразалық тұтастықты объективті лингвистикалық құбылыс деп есептесек, онда субъективті-авторлық ескертпеден ауытқып, онда тақырып пен ремадан тұратын «объективті негізді» («объективный костяк») бөлуге болады, мәтінде барлық субъективті сәттер (эмоциялық-экспрессивті) тыс қалып, мәтін мазмұнының негізгі желісі ғана сақталады.

Мәтіндегі субъективті – экспрессивті сәттер ретінде айырықшаланып жазылған сөйлемдер әңгіменің негізгі желісін (мысықтың әрекеті) бұзбай шет қалады, бірақ сипатталған көріністі жақсырақ елестетуге көмектеседі.

Коммуникативтік мүшелеудің негізінде сөздердің субъективті және объективті орын тәртібі жатады, өйткені ол идеяларды қандай адамның жеткізуіне байланысты – сабырлы немесе тым эмоционалды.

Г. А. Золотова баяндаудағы сөйлемдерді біріктірудің параллельді және сабақтасты тәсілдеріне назар аударады. Фразааралық байланыстарды параллельді дамытуда алдыңғы сөйлемнің тақырыбы кейінгісінің тақырыбымен есімдікпен алмастыру, синонимдік, тек-түрлік, посессивтік, партативтік (бөлшек пен бүтін) қатынаста болады, сабақтасты тәсілде осы қатынастар алдыңғы сөйлемнің ремасы мен соңғы сөйлемнің тақырыбы арасында байқалады [2, 385 б.].

Мәтіннің суреттеу фрагменті не атаулы предикатты, не лексикалық жағынан осалданған етістікті сөйлемдерден құрылады (гипертақырыпты және гиперремалы тақырып – рема тізбегі). Бұл мәтін фрагменттерінде: 1) кеңістік-мекен қатынастарын суреттеу; 2) заттардың сапасының сипаттамасы; 3) іс-әрекет туралы хабарлар болады.

Мәтін аз көлемдегі ақпарат принципі бойынша құрылуы, яғни мейлінше тұжырымды болуы мүмкін, сондай-ақ өзгеше баяндауға оқырманда мазмұнның тереңдігі мен көп қырлылығы, мәтіннің стилистикалық байлығы мен мәнерлілігі әсерін қалдыратындай көптеген егжей-тегжейлі ақпарларды қосумен құрылуы мүмкін. Алайда тақырып-рема суреті бірінші мәтінде де, екіншісінде де ұқсас болып шығады.

Тек тақырыбы немесе тек ремасы бар сөйлемдерден басқа күрделі фразалық тұтастық құрамына кіретін барлық сөйлемдердің әрқайсысының өз тақырыбы мен ремасы бар. Алайда сөйлемдердің бәрі бірдей, яғни күрделі фразалық тұтастық сөйлемдерінің тақырыбы мен ремалардың бәрі бірдей оның тақырыбы мен ремасына кірмейді, тек баяндаудың негізгі желісін жеткізуші сөйлемдердің тақырыбы мен ремасы енеді.

Мәтінді құрайтын айтылымдары ремаларының сабақтастығын жасайтын «ремалық өзек»-тің (Т. В. Шмелеваның термині) мәтінді коммуникативтік ұйымдастыруда маңызы ерекше. «Ремалар» бойынша оқу әрбір мәдениетті адамға аян, мәтіннің не жайлы екені алдын-ала оған белгілі болғандықтан, хабардың маңыздысын алу үшін солай істейді. Мұндай оқудың құпиясы – жазбаша сөзде ремалар көбінесе сөйлемдердің соңында орналасады.
Мәтіннің құрылымдық тұтастығы
Күрделі фразалық тұтастық пен тұтас мәтіннің құрамына кіретін сөйлемдер тек тақырыптың ортақтығымен және коммуникативтік прогрессия қатынастарымен ғана емес, олардың бір бүтіннің бөлшектері екенін, өз жиынтығында құрылымдық бірлік құрайтынын көрсететін әр алуан сыртқы сигналдармен де байланысты.

Мәтіннің құрылымдық тұтастығы оның мағыналық (тақырыптық) және тұтастығының сыртқы көрінісі. Сондықтан күрделі фразалық тұтастық ішіндегі, тұтас мәтін ішіндегі тақырыптық, коммуникативтік және құрылымдық тұтастықты сипаттағанда әр қырынан көрінетін сол бір құбылысты ұшыратамыз. Оқшауланған сөйлемдерді қарастырғанда бұл құбылыстарға жеткілікті түсініктеме табыла қоймайды, олардың функциясы тек күрделі фразалық тұтастық пен тұтас мәтін шеңберінде ашылады, алайда олар күрделі фразалық тұтастықты, сондай-ақ тұтас мәтінді құрайтын сөйлемдер арасындағы сол жақты және оң жақты байланыстарды анықтауға белсене қатысып, мәтін түзуші функциясын атқарады.

Сондай-ақ сөйлемдер арасындағы және сөйлем ішіндегі бөліктері арасындағы анафоралық және катафоралық байланыстар байланыс құралдары болып табылады.

Анафоралық байланыстар (бір айтылымның мағынасы алдындағысына сілтеме болып келетін айтылымдар арасындағы қатынастар) күрделі фразалық тұтастық пен мәтінде ортаңғы және соңғы позициядағы сөйлемдердің мағыналық және құрылымдық дербессіздігін көрсетеді, яғни сол жақты байланыс қызметін атқарады. Мысалы:

Сіз оқулық сұрадыңыз ба? Менде ол жоқ.

Катафоралық қатынас (анафоралыққа керісінше) оң жақты, келесі байланыстың сигналы ретінде катафора мәтінде ортаңғы және алғашқы позициядағы сөйлемдердің құрылымдық және мағыналық дербессіздігін көрсетеді. Мысалы:

Анық бір нәрсе – менің кетуім керек

Сөйлемдер арасында И. Р. Гальперин, О. И. Москальская, Л. М. Лосева және басқа ғалымдар бөлген а) дәстүрлі грамматикалық және ә) логикалық байланыс құралдары құрылымдық байланыс сигналдары болып табылады.

Л. М. Лосева мезгілдік, кеңістіктік, сол сияқты заттық, акционалдық және сапалық байланыс құралдарын атайды [13, 9–15 б.]

Логикалық когезияға санамалау формалары: біріншіден, екіншіден, үшіншіден, графикалық құралдар «а», «ә», «б» немесе айтылым бөлімдерін цифрлармен «1», «2», «3», т.б. бөлу де жатады.

Бұл когезия құралдары логикалық-философиялық ұғымдарға – сабақтастық, мезгілдік, кеңістіктік, себеп-салдар қатынастарына еніп, оңай байқалады. Оларда байланыстың грамматикалық және мәтіндік формаларының қиылысқаны көрінеді. Когезияның логикалық формаларында екі-грамматикалық және мәтін құраушы функцияның бір мезгілде өткерілетіні байқалады.

Синонимдік алмасулар мен перифразаны қоса алғанда мәтінде тірек сөздердің жүйелі қайталануы күрделі фразалық тұтастық пен тұтас мәтін ішінде сөйлемдердің арасындағы байланыстың формальды көрсеткіші болып табылады. Мысалы, фразааралық байланыс құралы ретінде лексикалывқ қайталау, перифраза, тақырыптық жағынан жақын сөздер тізбегі және т.б.

Сыртқы сөздік көрінісі жоқ, бірақ имплицитті логикалық қатынастар сигналы болып табылатын лексикалық қайталамасыз, грамматикалық анафора құралдарынсыз, логикалық және басқа құралдарсыз құрылымдық байланыс көмескілеу айтылады.

«Нөлдік» анафора деп аталатынның сондай байланыс құралы болуы мүмкін.

Нөлдік анафора тақырыптық негіз жасау құралы да болып табылады.

Қатысушылар санын санамалайтын сан есімдер жиі катафоралық байланыс сигналы болып табылады.

Сыртқы құрылымдық көрсеткіштерсіз қатарлас орналасқан сөйлемдер арасында мынадай байланыс түрлерінің жүзеге асырылуы мүмкін:

а) себеп-салдарлық байланыс;

ә) айырықшылық (жалпыламадан жекеге; мәтін негізінен синтаксистік параллелизм принципі бойынша құрылады.

Синтаксистік параллелизм арқылы сөйлемдер арасындағы тектік-түрлік қатынасты мәтіндер құрылады.

б) диагностикалық интерпретация.

Күрделі фразалық тұтастықтағы мағыналық қатынастарды сипаттауға қажетті логикалық байланыс түрлері ретінде мыналар қарастырылады:

1) дизъюнкция (лат. disjunctio – болу, қарсы қою) – немесе жалғаулығының логикалық эквиваленті (риторикада силлогизм дилемма); осы жалғаулықтың негізгі логикалық қасиеттерін формалаушы операция:

Өзің таңда: мойындасаң – боссың, мойындамасаң – қамаласың;

2) импликация (лат. implico – тығыз байланыстырамын) – егер ... онда орамының жуық логикалық эквиваленті, осы орамның формалаушы логикалық қасиеті, импликация әлдебір мәннің айтылымсыздығы сияқты қолданылады, байланыс импликациясы да болуы мүмкін, антонимдер: импликация – экспликация: Өнерпаз болсаң арқалан;

3) конъюнкция (лат. conjunction – одақ, байланыс) - және жалғаулығының логикалық эквиваленті, осы жалғаулықтың формалаушы логикалық қасиеттері:

Күн күркіреп, жаңбыр жауды;

4) эквиваленция (лат. aeguivalens (tis) – тең мәнді, тең бағалы) – әлдебір қатынаста басқасымен тең бағалы, тең мәнді немесе сәйкес зат немесе сан, басқаша айтылуы немесе алмастыруы бола алады. Эквиваленттілік – теңдік қатынасы: Абай – ұлы ақын.

Бұл байланыс құралдарының импликациядан басқасы күрделі фразалық тұтастықтағы сөйлемдердің арасында да, әртүрлі байланыстағы құрмалас сөйлемнің бөліктерінің арасында вербальды және вербальсыз айтылуы мүмкін. Импликация вербальды айтылмайды.

Әр мәтіннің негізінде ақиқат туралы күрделі пайымдау ғана емес, коммуникация жағдаятымен және сол жағдаятқа сәйкес айтушының өзінің алдына қойған міндеттерімен (хабарлау, уәде беру, сақтандыру, сұрау, қорқыту, әңгімеге тарту, түсіндіру, т.б.) жасақталатын белгілі бір коммуникативтік мақсат жатыр. Мұндай мақсат күрделі фразалық тұтастық құрайтын компоненттердің арасындағы мағыналық қатынастарға елеулі ықпалын тигізеді. Күрделі фразалық тұтастық құраушылардың арасындағы мағыналық қатынастар жүйесі (реляциялық жүйе) ең алдымен семантикалық мәні нақты контекстік шеңберде олардың логикалық-грамматикалық мәнінен едәуір өзгеше жалғаулық пен жалғаулық сөздерге қатысты. Мәселен, және жалғаулығы негізгі мәнінде логикалық және жалғаулығымен (біріктіруші функция атқаратын) сай келеді. Алайда осы жалғаулық нақты сөйлемдер мен нақты күрделі фразалық тұтастықта синтаксисте зерделенетін себеп-салдар, шартты-салдарлы, қарсылықты және басқа қатынастармен байланысты сөйлемдер мен сөйлем мүшелерін біріктіруі мүмкін.

Күрделі айтылымда санамалаумен біріккен оқиғалар бір мезгілде немесе хронологиялық ретпен өтеді, яғни біріктіре санағанда темпоральды қатынас әрқашан көлегейленіп тұрады. Темпоральды сөздердің болуы (жалғаулықтар мен т.б.: сонда, сағат алтыда, кейін, кешке, т.б.) санамаланған оқиғалар арасындағы мерзімдік қатынастарды ашып көрсетеді. Алайда темпоральды сөздерді енгізу әрдайым темпоральды қатынас алғы шепке шықты дегенді білдіре бермейді және күрделі айтылымды семантикалық талдағанда атап көрсетілуге тиісті емес.

Сонымен, сөйлемде және сөйлегенде (мәтінде) қолданылатын жалғаулықтардың ерекшелігі – әрқайсысының әр алуан бағыттарда ортақ өз мәнімен логикалық жалғаулыққа тән ортақ мәнді нақтылап, онымен тоғысуы.

Коммуникативтік семантика тұрғысынан мәтінде мәтіннің терең құрылымында өзге коммуникативтік мақсаттағы (жанама сөз актілері) синонимдік немесе омомнимдік үстіңгі құрылымдар қолданылады. Мұндай құрылымдар асқан ізеттілік таныту, сөздік әрекеттің жағымсыздығын жасыру, ишара білдіру, кекету және басқа да субъектінің іс-әрекетін сипаттайтын манипуляциялар жасау керек болғанда қолданылады. Мысалы:

Жел соғып тұр! Терезені жабыңызшы, соққан желден тоңып кеттім.

Не айтқыңыз келіп тұр? –Айта беріңіз қысылмай.

Жанама сөз актісіне мағыналы үнсіздік те жатады

1. Мәтінге берілген анықтамаларды саралап, өзіндік тұжырым жасаңыз

2. Мәтіннің анықтамаларына сүйене отырып, белгілерін жазыңыз