Өзін-өзі тексеру сұрақтары

1.Мәтіндегі байланыс құралдары

2. Мәтіннің мағыналық тұтастығы

3. Мәтіннің коммуникативтік тұтастығы

4. Мәтіннің құрылымдық тұтастығы

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Баранов, А.Н. Лингвистическая экспертиза текста. Теоретические основания и практика: учеб.пособ.- М.: Флинта: Наука, 2007.- 591 с.

2. Г. Смағұлова. Көркем мәтін лингвистикасы Алматы. Триумф-Т 2007.

3. Актуальные проблемы современной лингвистики: Учебное пособие / Сост. Л.Н. Чурилина.- 4-е изд.- М: Флинта-Наука, 2009.- 411с.

4. Ахметова, М.К. Мәтін лингвистикасы [Эл.ресурс]: электр. оқу құралы - Орал, 2007.- 1 эл.диск.

Дәріс 4. Мәтін талдаудың әдістері мен аспектісі. Мәтінді лингвистикалық талдау әдістері Мәтін құрылымы Мәтінді бөлшектеу,оның композициялық бөлімдері

Дәріс мазмұны:

1. Мәтін талдаудың әдістері

2. Мәтін талдау аспектісі Мәтін құрылымы Мәтінді бөлшектеу,оның композициялық бөлімдері Көркем мәтіндегі композициялық баяндау формалары

Гносеологиялық аспект

Мәтін мен дискурс теорияларының негізгі нысандары болып табылатын прагмалингвистика да тіл білімінде айрықша көрініс табуда. Осы уақытқа дейін мәтін тек жазбаша материалдарға қатысты қолданып, жазуға байланысты қарастырылып келді. И.Р. Гальперин, Л.М. Лосева сияқты зерттеушілер мәтінді тек жазба тілге тән деп көрсетіп келді. Ол кезде дискурсқа мән берілмеген.

Мәтіннің ауызша және жазбаша формада келуіне А.А. Залевская былай деп пікірін білдіреді: «Как отмечается в работе (О.Б. Сиротинина и др.) это один из дискуссионных вопросов, по-разному решаемый лингвистами: некоторые из них признают текст только в письменной речи, другие допускают существование текста и в устной, но только монологической речи, третьи считают возможным говорит о тексте в диалогической речи как реализации любого речевого замысла. Большинство ученых все же считает текстом только определенным образом построенную, организованную речь»

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1.Гносеологиялық, онтологиялық аспектілер тұрғысынан зерттеуге мысал келтіріңіз.

2. Прагматикалық аспект тұрғысынан зерттеуге мысал келтіріңіз

Ұсынылатын әдебиеттер:

1 Баранов, А.Н. Лингвистическая экспертиза текста. Теоретические основания и практика: учеб.пособ. - М.: Флинта: Наука, 2007.- 591 с.

2 Дуличенко, А.Д. История интерлингвистики: учеб. пособ. - М.: Высш. шк., 2007.- 183 с.

3 Актуальные проблемы современной лингвистики: Учебное пособие / Сост. Л.Н. Чурилина.- 4-е изд.- М: Флинта-Наука, 2009.- 411с.

4 Ахметова, М.К. Мәтін лингвистикасы [Эл.ресурс]: электр. оқу құралы - Орал, 2007.- 1 эл.диск.

Дәріс 5. Мәтіндегі мағына бірліктері Фраза аралық байланыс түрлері Мәтінді контексті – вариациялық бөлшектеу

Мәтіндегі көркемдеуіш құралдар қызметі

Дәріс мазмұны:

1.Бүгінгі тілтанымдағы негізгі бағыттар

2.Мәтін талдаудың лингвистикалық бағыттары.

Тіл білімінің аумағына кіретін жас сала прагмалингвистика өткен ғасырдың 70-жылдары қалыптаса бастады. Прагматика (гр. іс-әрекет) – лингвистиканың бір саласы. Ол тілдегі белгілер қызметін зерттейді. Бұл терминді ХХ ғасырдың 30 жылдарында Ч.У. Моррис ұсынған. Прагматиканы лингвистикалық зерттеу 60-70 жылдарда Ч.С. Пирс идеяларынан кейін басталады. Оған игі әсерін тигізген Дж. Остин, Дж. Р. Серл, З. Вендлердің логика-философиялық сөйлеу актілері туралы теориясы, П.Грайстың мағыналардың прагматикалық теориялары және Л. Линский, П.Ф. Строссоның референцияның прагматикалық теориясы болатын. Лингвистикалық прагматиканың нақты белгіленген шекарасы жоқ, оған сөйлеуші мен тыңдаушы арақатынасынан туындайтын мәселелер кіреді .

Прагматика адамның коммуникативтік іс-әрекетінің ауызша (дискурс) және жазбаша (мәтін) екі формасын да қарастырады. Дискурс пен мәтіннің негізгі мәселелерінің қатарынан прагматика да орын алады.

Осыған орай ғалым З.Ш Ерназарова: «Қазіргі сөйлеу тілі синтаксистік бірліктерінің прагматикалық негіздер» атты еңбегінде мәтіннің ауызша, жазбаша да формасында сөйлеуші пен тыңдаушының сұхбаттасуы, коммуникацияға түсуі, қандай мақсатта қолданылуына, пайда болуына алып келеді. Коммуникация бейвербалды, вербалды түрде екі немесе одан да көп тұлғаның бір-бірімен ақпарат алмасуы прагматикаға қатысы арқылы жүзеге асады. Прагматиканың негізгі зерттеу саласының бірі – дискурс. Прагматика – динамикадағы мәтін – дискурсты оны дүниеге келтіруші адаммен байланысты қарастыратын ғылым деп, атауға болады – деген тұжырым жасайды .

Дискурсты сөйлеу тұрғысынан алып қарастырсақ та, сөйлеу ең алдымен ауызша формада жүзеге асырылатыны мәлім.

. Мәтінді контексті – вариациялық бөлшектеу

Мәтінді көлемдік-прагматикалық бөлшектеу мәтінді бөлудің контексті-вариациялық деп аталатын басқа түрімен тоғысады. Онда сөйлем тудыру актілерінің келесі түрлері анықталады:

а) автор сөзі, оған:

1) баяндау;

2) суреттеу (табиғатты, кейіпкердің сыртқы кейпін, жағдайды, оқиға орнын, т.б.);

3) автордың ой толғамы (қараңыз: мәтін үзінділерінің автосемантиясы);

ә) бөгде сөз:

1) диалогтан (авторлық ремаркалардың кіруімен);

2) цитациядан;

3) өзгелік төл сөзден тұрады.

Бөлшектеудің екі түрі өзара байланысты және мазмұндық-концептуалды ақпаратты имплицитті ашады.

Контексті-вариациялық бөлшектеуде автордың міндеті сөйлем тудырушы актілер формаларын ауыстыруға, мысалы, суреттеуден диалогқа, диалогтан авторлық ой толғамға т.с.с. ауыстыруға саяды. Бұлайша ауыстыру коммуникация жүріп жатқан жағдайды барынша тиянақты суреттеуге ықпал етіп, ақпаратты жеткізу құралдарын ауыстырып отыруға мүмкіндік береді. Бір жағынан, кейіпкерлердің сөйлеу әдібі мазмұндық-концептуалды ақпаратта үлкен роль атқарса, екінші жағынан, романның (повестің) сахналық эпизодына кіріп кеткен автордың ой толғамы сол ақпаратты елеулі толықтырады. Бұл ой-толғамдардың векторлық бағыты прагматикалық ұстанымға ие.

Түрлі шығарма актілерінің ауысып отыруы негізінен көркем проза мәтіндеріне тән. Баяндау формаларының алмасуының мұндай сан алуандығы басқа функциялық стильдің ешқайсысында кездеспейді.

Мәтінді контексті-вариациялық бөлшектеу-оқырманды айтылып отырған уақиғаға жақындату құралдарының бірі, ол оны сол оқиғаға қатысқандай етеді. Бұл, әсіресе, авторлық баяндау диалогқа ауысқанда ерекше сезіледі. Диалог жанама түрде оқырманға арналып, оны іс-әрекетке тартады. Ескертпе ретінде диалог монологқа қарағанда қарқынды, ол оқырманның назарын ненің, қалай айтылғанына аударады. Автордың монолог сөзін оқығанда, автор айтылымның формасына емес, мазмұнына назар аударады.

Көркем әдебиетте диалогтың негізгі екі типі бар: суреттеу және драмалық. Суреттеуге салыстырмалы түрде көлемі үлкен, әлдебір оқиға, әлдеқандай іс-әрекет туралы әңгіме, суреттеу, мінездеме мазмұнындағы дамыған ескертпелер, фактілерді белгілі бір сабақтастықта әңгімелеу тән. Мұнда қысқа ескертпелердің тез ауысуы, олардың қарама-қайшы қозғалысы жоқ. Диалогта ой бір бағытта, желілі дамиды. Бір кейіпкердің ескертпесі басқасының ескертпесінің мазмұнын нақтылайды. Ескертпелердің байланыс формалары бір типті-қайта сұрау, қайталау, іліп әкету. Көрші ескертпелерді біріктіре отырып, байланыстың лексикалық-грамматикалық формалары кеңінен қолданылады. Жалпы стилистикалық тұрғыда әдеби тіл нормаларына әдетте толық сәйкестігі, айшықты стилистикалық боямалы элементтердің болмауы, көптеген диалогтарда ауызша айтылған сөз ерекшеліктерін жаңғыртуға ұстаным жоқ, ескертпелердің монологтық қыры ойдың желісті дамуын алдын ала белгілеп отырады.

Қатысушыларына қарай мынадай диалог типтері бөлінеді: диалог – түсіндіру, диалог – қарама қайшылық, диалог – синтез, диалог – дау, диалог – ұрыс, диалог – унисон, диалог – толықтыру, сол сияқты диалог – хабар, диалог – талқылау, диалог – әңгіме және т.б.

Көркем әдебиетте бөгде (өзінің емес) сөз түрлері бар аралас сөз жиі қолданылады. Бұл сөз түрі айтушының өз сөзіне (автор сөзіне) бөгде сөз түрінде диалог сөзі көрінсе, бөгде айтылым немесе бірнеше адамның сөздері жеткізілсе, басқа адамның сөзінің қосылуына негізделген.

Мәтінге бөгде сөз ену жағдайын өз сөзі мен оған қосылған бөгде сөзді салыстырғанда анықтау оңай.

Айтушының адресатқа жетізген оқиғалар мен фактілер айтушының өз сөзінің объектісі болады. Ал айтушы басқаның сөзін жеткізсе, басқаның айтқаны немесе басқа адамдардың әңгімесі ақпарат объектісі болып табылады. Айтушы өзінің немесе адресаттың айтқандарының мазмұны туралы ақпаратты адресатқа бөгде сөз формасында мәлімдеуі мүмкін.

Бөгде сөзді жеткізу және оны мәтінге қосу тәсілдері сан алуан, сөйлеудің түрлі функционалдық тәсілдері үшін дифференциалды және әрқайсысының грамматикалық безендіру нормасы бар.

Басқаның сөзін жеткізудің ең қарапайым тәсілі – оны төл сөз формасында жаңғырту, яғни басқа кісінің айтқанын (жазғанын) сөзбе-сөз жеткізу. Мұндайда айтылым (әңгіме) жаңғыртылғанда ештеңе қосылмайды. Төл сөз жоғарыда суреттелген монологтың немесе диалогтың қасиетін сақтайды. Ол сол сөзді айтқан адамның атынан айтылып, оның жеке ерекшеліктері мен стилін сақтайды. Автор тек басқаның айтқан сөзін жеткізетінін ескертеді.

Басқаның сөзін жеткізудің өзге тәсілдері сияқты төл сөзді қолдану кейбір функционалдық стильдерде елеулі ерекшеліктерімен сипатталады.

Төл сөздің басты екі түрі:

а) көркем емес (ғылыми, публицистік, іскерлік) мәтіндерде өзгенің монологтық айтылымдарын келтіру;

ә) көркем шығармаларда кейіпкердің сөзі – көбіне диалог.

Төл сөзді жеткізуде экспрессивтік синтаксис амалдары: сұрақ, таң қалу (восклицания), параллелизм, лексикалық қайталаулар мен қолдау т.с.с.

Төл сөз кейіпкердің ішкі монологын өзінің өзіне арнау сөзі ретінде баяндаушының іштей сөйлеген сөзін бірінші жақтан жеткізе алады.

Төл сөздің бір түрі-таңбаланбаған төл сөз (несобственно прямая речь) – графикалық бөлектенбеген сөз, сөз немесе ой етістігінің көмегімен енгізіледі.

«...Ол үйден шыға ойлаған: ақырын ешкімге білдірмей, станцияға тайып тұрамын».

Әдеттен тыс – хайуандардың, құстардың, құрт-құмырсқалардың сөзі келтірілсе, төл сөз саласы кеңейеді.

Жансыз заттардың төл сөзі кейіпкердің сөзінің қайталамасы болуы да мүмкін.

Кейіпкерлердің диалогына жансыз заттардың төл сөзінің қосылуы мүмкін.

«Көктем, махаббат, бақыт! » – дегендей мына қайың.

Төл сөзбен берілген жансыз заттың сөзі өлең сөзіне де енеді. Мұндай сөз көбіне автордың ой толғамын білдіру тәсілі болып табылады (мысалы, Мұқағали өлеңдері).

Бөгде сөзді жеткізудің тағы бір аса маңызды тәсілі-төлеу сөз.

Төлеу сөз сөздің синтаксистік құрылымын түбегелі өзгертуді талап етеді, бұл оны төл сөзге қатысты қайталама, оны өзгертудің жемісі ретінде қарауға негіз болады.

Төлеу сөз бірнеше түрге, соның ішінде суреттеуші жанама (живописная косвенная) және жартылай төл сөзге (полупрямая речь) бөлініп, төлеу сөздің өз табиғатына қарама-қайшы келетін көріністерінің бар екенін көрсетеді.

Сөйлеу түрін таңдау мәтіннің жанры мен типіне, мәтіннің қандай типіне жататынына байланысты анықталады.

Айтылғандардан мәтінді бөлшектеудің екі – көлемдік-прагматикалық және контексті-вариациялық типі негізінің бағдарланатынын, автордың ниетінен туатынын көруге болады. Бұл баяндаудың әр типінде материалдың стилистикалық өңделгені сезілетінін білдіреді. Жазушының сөзі-әрдайым «көркем ақиқат» көрінісі.

Бөлшектеудің екі типінің құралдары әр түрлі болғанмен мақсаты біреу. Олардың негізінде объективті ақиқатты біздің санамыз қабылдайтындай етіп, үзінділерді реттеп, ұйымдастырып бөлшектеу жатыр. Көлемді мәтінді тарауларға, бөлімдерге бөлінбеген, баяндау формаларының өзгермеген түрінде көз алдыңызға елестетудің өзі қиын. Әскери және басқа жарғылар, заңдар жиынтығы, іскерлік құжаттар және өзгелері бұдан шет қалмайды.

Барлық дерлік мәтінде көлемдік-прагматикалық бөлшектеуден басқа контексті-вариациялық, сол сияқты алғысөз, цитация, аллюзия, қорытынды, бөтен сөзді жеткізудің жекелеген тәсілдері және басқа шектеулі бөлшектеуді табуға болады.

Бөлшектеудің басқа бөлшектеу категорияларына тәуелді екенін ерекше атап көрсету керек. Бөлшектеудің өзі ақпарат, интеграция, мәтін байласымы категорияларымен және басқалармен тікелей байланысты. Мәтіннің түрлі типтерінде белгілі бір үзінділер сол үзіндіде берілетін мәнге байланысты ерекшеленеді. Автордың контексті – вариациялық бөлшектеудің қай түріне мән бергеніне қарай әрбір бөлшектеу типін қарастыруға болады.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары

1.Мәтіндегі мағына бірліктері

2.Фраза аралық байланыс түрлері

3.Мәтінді контексті – вариациялық бөлшектеу

4.Мәтіндегі көркемдеуіш құралдар қызметі

Ұсынылатын әдебиеттер:

1 Баранов, А.Н. Лингвистическая экспертиза текста. Теоретические основания и практика: учеб.пособ. - М.: Флинта: Наука, 2007.- 591 с.

2 Дуличенко, А.Д. История интерлингвистики: учеб. пособ. - М.: Высш. шк., 2007.- 183 с.

3 Актуальные проблемы современной лингвистики: Учебное пособие / Сост. Л.Н. Чурилина.- 4-е изд.- М: Флинта-Наука, 2009.- 411с.

4 Ахметова, М.К. Мәтін лингвистикасы [Эл.ресурс]: электр. оқу құралы.- Орал, 2007.- 1 эл.диск

Дәріс 6. Мәтін мен дискурс талдаудың лингвистикалық бағыттары

Дәріс мазмұны:

1.Көркем мәтінді сатылы талдау

2.Стилистикалық әдістер

Мәтін лингвистикасын соңғы 10-15 жыл ішінде қарқынды дамып келеді деуіміздің бір реті – лингвистика мен мәтін стилистикасының аражігін ашып, бірін-бірі толықтыратын тең дәрежелі ғылым деп ұсынуға болатындығы. Мәтін – күрделі категория. Оны бір әдіс шеңберінде зерттеп, тануға келмейді. 1985 жылы 25-27 қыркүйекте Қазан университетінде мәтін стилистикасы бойынша өткізілген бүкілодақтық мәжілісте профессор М.Н. Кожин мәтін лингвистикасын «лингвистиканың перспективалы бағыты » ретінде бағалап, мәтін лингвистикасын функционалды стилистика дамуының заңды жалғасы деп таниды

Сонымен, қазірде мәтінді түрлі әдістермен, әр қырынан алып қарастыру кең өріс алып отыр. Мәселен:

– Онтологиялық тұрғыда – мәтіннің болмысы, алатын орны

– Лингвистикалық тұрғыда – мәтіннің тілдік ұйымдасуы

– Психологиялық тұрғыда – мәтінді қабылдау

– Прагматикалық тұрғыда – мәтін авторының обьективті болмысқа және мазмұнға деген қатынасы сипатталады.

Мәтін талдау – таксономдық жүйелеуден басталады. Мәтіннің хабарламалылығы. Семантикалық әдіс. Стилистикалық әдіс. Стильдік маркерлер қызметін анықтау. Синтездеу.

1. 
   Көркем мәтінді сатылы талдауға мысал келтіріңіз
   
2. 
   Стилистикалық әдіс түрлеріне мысалдар келтіріңіз
   

1 Баранов, А.Н. Лингвистическая экспертиза текста. Теоретические основания и практика: учеб.пособ. - М.: Флинта: Наука, 2007.- 591 с.

2 Дуличенко, А.Д. История интерлингвистики: учеб. пособ. - М.: Высш. шк., 2007.- 183 с.

3 Актуальные проблемы современной лингвистики: Учебное пособие / Сост. Л.Н. Чурилина.- 4-е изд.- М: Флинта-Наука, 2009.- 411с.

4 Ахметова, М.К. Мәтін лингвистикасы [Эл.ресурс]: электр. оқу құралы - Орал, 2007.- 1 эл.диск.

Дәріс 7. Мәтіндердің функциональды-стильдік типологиясы. Мәтін мен дискурс талдаудың стильдік ерекшеліктері

Дәріс мазмұны:

1. Типология. Мәтін типологиясы

Мәтін лингвистикасын соңғы 10-15 жыл ішінде қарқынды дамып келеді деуіміздің бір реті – лингвистика мен мәтін стилистикасының аражігін ашып, бірін-бірі толықтыратын тең дәрежелі ғылым деп ұсынуға болатындығы. Мәтін – күрделі категория. Оны бір әдіс шеңберінде зерттеп, тануға келмейді. 1985 жылы 25-27 қыркүйекте Қазан университетінде мәтін стилистикасы бойынша өткізілген бүкілодақтық мәжілісте профессор М.Н. Кожин мәтін лингвистикасын «лингвистиканың перспективалы бағыты » ретінде бағалап, мәтін лингвистикасын функционалды стилистика дамуының заңды жалғасы деп таниды

Сонымен, қазірде мәтінді түрлі әдістермен, әр қырынан алып қарастыру кең өріс алып отыр. Мәселен:

– Онтологиялық тұрғыда – мәтіннің болмысы, алатын орны

– Лингвистикалық тұрғыда – мәтіннің тілдік ұйымдасуы

– Психологиялық тұрғыда – мәтінді қабылдау

– Прагматикалық тұрғыда – мәтін авторының обьективті болмысқа және мазмұнға деген қатынасы сипатталады.

Мәтіндердің ең ауқымды және лингвистикалық типологиясы оның функционалдық стилі болып табылады. Кез-келген мәтін түрін белгілі бір стиль түріне негіздеуге болады.

1.Мәтіндердің функциональды-стильдік типологиясына мысал келтіріңіз

2. Сөйлеу мәтініне мысал жазыңыз

Ұсынылатын әдебиеттер:

1 Баранов, А.Н. Лингвистическая экспертиза текста. Теоретические основания и практика: учеб.пособ. - М.: Флинта: Наука, 2007.- 591 с.

2 Дуличенко, А.Д. История интерлингвистики: учеб. пособ. - М.: Высш. шк., 2007.- 183 с.

3 Актуальные проблемы современной лингвистики: Учебное пособие / Сост. Л.Н. Чурилина.- 4-е изд.- М: Флинта-Наука, 2009.- 411с.

4 Ахметова, М.К. Мәтін лингвистикасы [Эл.ресурс]: электр. оқу құралы - Орал, 2007.- 1 эл.диск.

Дәріс 8. Мәтіндегі көркемдеуіш құралдар қызметі Мәтіннің ақпараттылығы мен модальділігі Мазмұндық-фактуалды ақпарат

Төл сөз және төлеу сөз

Мәтін құрылымы.Көлемі. Басталуы. Аяқталуы туралы мәселелер

Дәріс мазмұны:

1.Мәтін талдау түрлері

2.Көркем мәтінді талдау түрлері

Ал ХХ ғасырдың соңғы ширегінде тіл білімінде мәтін лингвистикасы қарқынды дами бастады. ХХI ғасырда, әлемдік лингвистикада мәтін лингвистикасының ілгері қадамдар жасайтынына сеніміміз мол.

Қазіргі мәтін лингвистикасында мәтіннің бірнеше даму бағыттары көрсетіліп жүр. Олардың бірнешеуі төмендегідей болып келеді:

• 
  мәтінді жоғары дәрежедегі жүйе деп қарап, оның басты белгілері тұтастылық пен байланыстылық екендігін назарда ұстау;
  
• 
  лингвистикалық белгілерге сүйене отырып коммуникативтік параметрлер бойынша мәтін типологиясын құру (айтып жеткізу мен мазмұн бірлігі);
  
• 
  мәтінді құрайтын бірліктерді анықтау;
  
• 
  негізгі мәтіндік категорияларды анықтау.
  

1. 
   Көркем мәтінді талдау түрлеріне мысал келтіріңіз
   
2. 
   Шағын мәтінге кешенді талдау жүргізіңіз
   

1 Баранов А.Н. Лингвистическая экспертиза текста. Теоретические основания и практика: учеб.пособ. - М.: Флинта: Наука, 2007.- 591 с.

2 Дуличенко, А.Д. История интерлингвистики: учеб. пособ. - М.: Высш. шк., 2007.- 183 с.

3 Актуальные проблемы современной лингвистики: Учебное пособие / Сост. Л.Н. Чурилина.- 4-е изд.- М: Флинта-Наука, 2009.- 411с.

4 Ахметова, М.К. Мәтін лингвистикасы [Эл.ресурс]: электр. оқу құралы - Орал, 2007.- 1 эл.диск.

Дәріс 9. Мәтін классификациялары Монологтық мәтін және оның ерешеліктері . Диалогтық мәтін және оның ерешеліктері

Мәтіндегі күрделі синтаксистік тұтастық. Абзац мәселелері

Дәріс мазмұны:

1.Мәтін талдау түрлері

2.Көркем мәтінді талдау түрлері

Ал ХХ ғасырдың соңғы ширегінде тіл білімінде мәтін лингвистикасы қарқынды дами бастады. ХХI ғасырда, әлемдік лингвистикада мәтін лингвистикасының ілгері қадамдар жасайтынына сеніміміз мол.

Қазіргі мәтін лингвистикасында мәтіннің бірнеше даму бағыттары көрсетіліп жүр. Олардың бірнешеуі төмендегідей болып келеді:

• 
  мәтінді жоғары дәрежедегі жүйе деп қарап, оның басты белгілері тұтастылық пен байланыстылық екендігін назарда ұстау;
  
• 
  лингвистикалық белгілерге сүйене отырып коммуникативтік параметрлер бойынша мәтін типологиясын құру (айтып жеткізу мен мазмұн бірлігі);
  
• 
  мәтінді құрайтын бірліктерді анықтау;
  
• 
  негізгі мәтіндік категорияларды анықтау.
  

3. 
   Көркем мәтінді талдау түрлеріне мысал келтіріңіз
   
4. 
   Шағын мәтінге кешенді талдау жүргізіңіз
   

1 Баранов А.Н. Лингвистическая экспертиза текста. Теоретические основания и практика: учеб.пособ. - М.: Флинта: Наука, 2007.- 591 с.

2 Дуличенко, А.Д. История интерлингвистики: учеб. пособ. - М.: Высш. шк., 2007.- 183 с.

3 Актуальные проблемы современной лингвистики: Учебное пособие / Сост. Л.Н. Чурилина.- 4-е изд.- М: Флинта-Наука, 2009.- 411с.

4 Ахметова, М.К. Мәтін лингвистикасы [Эл.ресурс]: электр. оқу құралы - Орал, 2007.- 1 эл.диск.

Дәріс 10.

1.2 Мәтін классификациялары. Ғылыми мәтін тілі Көркем әдебиет тілі, публицистика лық мәтін тілі
Сөйлеу жанрлары мен мәтін жанрлары. Мәтін типтері

Дәріс мазмұны:

1.Сөйлеу жанрлары мен мәтін жанрлары. Мәтін типтері

2.Бүгінгі тілтанымдағы негізгі бағыттар

3.Мәтін талдаудың лингвистикалық бағыттары

Сөйлеудің ауызша формасындағы мәтіндер жазбаша формадағы мәтіндерден мүлдем өзгеше. Жазбаша мәтін алдын-ала ойластырылады, қабылдаушының қатысуынсыз түзетіледі, ал ауызша мәтінде барлық түзетулерді тыңдаушы қабылдайды. Жазбаша мәтін көру арқылы қабылдауға арналған, сондықтан онда бөлімдер, үзінділер және т.б. тақырыптар мен тақырыпшалар, абзацтар, шрифтік айшықтау мен астын сызу т.с.с. ажыратылады. Ауызша мәтін тыңдап қабылдауға есептелген, сондықтан айтылғанды түзету, «қайта тыңдау» (таспа жазуы болмаса) болмайды; сонымен бірге мәтіннің тыңдаушыға тәуелділігі (түсінбегенін қайта сұрау мүмкіндігі, айтушының мимикасының тыңдаушыға әсері т.б.) байқалады, монологтік емес сөйлеуде әңгімеге араласу мәтіннің тұтастығына ғана емес, әңгіменің аяқталмай қалуына да әсері айқын сезіледі. Ауызша мәтіннің жазбаша мәтіндегі амалдардан бөлек риторикалық амалы да бар.

Заманауи жанртану сөйлеу жанрлары мен мәтін жанрларын қызықты жіктеуді ұсынып отыр. Бұл жіктеудің негізінде М. М. Бахтин қабылдаған сөйлеу жанрлары мен оның бірінші (қарапайым) және екінші (күрделі) сөйлеу жанрлары туралы идеясы жатыр.

М. М. Бахтиннің пікірінше, сөйлеу жанрлары дегеніміз, «айтушы үшін өзі жасамаған, оған берілген», «айтылымның берік тақырыптық композициялық және стилистикалық типтері», «сөйлеу тұтастығын жасаудың типтік модельдері». «Егер сөйлеу жанрлары болмаса сөйлеу қарым-қатынасының болуы мүмкін емес еді» [7, 242].

Солай бола тұрса да, зерттеулерде сөйлеу жанрларына түрліше түсініктемелер беріледі. Ол ең алдымен зерттеушілердің жанртанудың басты термині-сөйлеу жанрын түрліше түсіндіріп жүргенінен туып отыр. Кейбір зерттеулерде «сөйлеу жанры» кең мағынада түсіндіріледі, басқаларында «сөйлеу жанры» ұғымын сөйлеу актісіне балама ретінде түсіндіріледі, үшіншісінде мәтін типтерімен байланыстырылады.

Ғалымдардың көпшілігінің пікірінше, сөйлеу жанрының басты нышандары-адресат, адресант, бақылаушы, референттік жағдай, байланыс арнасы, әрекеттестіктің жалпы контексті, уақыт, орын және қоршаған ортадағы ахуал, коммуникативтік мақсат, автор бейнесі, адресат бейнесі, өткендегінің бейнесі, келешек бейнесі, диктумдық (оқиға) мазмұнының типі, сөйлеу жанрының тілдік жүзеге асырылуы.

М. М. Бахтиннің негізгі және қосымша сөйлеу жанрлары туралы идеясы ғалымдардың отандық жанртанудың дамуын дәстүрлі семиотикалық жүйеде - семантика (жанрдың аты) – синтактика (жанрдың композициясы) - прагматика (айтушының мақсаты және оның тиісті жанрды таңдауы) қарастыруына және олардың сөйлеу жанрларын зерттеуді үш бағытқа бөлуіне мүмкіндік береді.

Бірінші бағыт (семантикалық): сөйлеу жанрлары адамдардың әлеуметтік әрекеттестігінің типтік жағдайын вербалды безендіру ретінде анықталады. Қосымша жанр негізгіден функциялық саласымен немесе стилистикалық өңделуімен ерекшеленетін онтологиялық туынды ретінде түсіндіріледі.

Бұл бағыт қазіргі жанртанушыларға (әсіресе күнделікті коммуникация саласында):

- информативтік және нақты сөйлеу жанрларын;

- субжанрлар (бір актілі айтылымдар), гипержанрлар (мысалы, дастархан басындағы гипержанр-тост, дастархан басындағы әңгімелер жанры және т.б.) жанроидтар (түрлі жанрлардың элементтері енген гибридтер, мысалы, өсек-аяң, ақтарыла сырласу, ұрыс-керіс пен отбасы әңгімелері), протожанрлар (негізінен жеті жасқа дейінгі балаларға тән жанрлы формаларды меңгеру);

- сөйлеу немесе арнайы жоспарланбаған, риторикалық немесе саналы түрде жоспарланған, элементарлық, кешендік және басқаларын бөліп, сипаттауға мүмкіндік берді.

Жағдайлар, оқиғалар (қарапайым және күрделі) аттары, коммуникативтік әрекеттер аты, сол сияқты сөйлеу шығармалары-мәтіндерінің әр типті түрлерінің аты сөйлеу жанры атының ролін атқарады. Мысалы, әңгіме, уағыз, кешірім, жауап сияқты сөйлеу әрекеттері мен оқиғалары, және мәтіндер-өтініш, реферат, бұйрық, анекдот, құттықтау сөйлеу жанрларының да аттары болып табылады, мысалы, әңгіменің, уағыздың, өтініштің, бұйрықтың, рефераттың, анекдоттың және т.б. сөйлеу жанрлары.

Екінші бағыт (синтактика): Г. И. Богин мәтіндер типологиясын дихотомия принципі бойынша: жеке және ұжымдық, табиғи және жасанды, моноадрестік және полиадрестік, көркем және көркем емес, толық және толымсыз түрінде анықтайды және сөйлеу жанрларының жазбаша түрлерін төмендегідей топтастырады:

- сөйлеу субъектісі бойынша (бүркеншек, бейтарап, ұжымдық, жеке авторлық);

- объект бойынша (жеке бағытталған-жеке хат, көпшілікке бағытталған-кітаптар, газеттер, жазылымдар, белгісіз бағдарлы, екі- жақты бағдарлы-жаздым және дереу жауабын күтемін);

- уақыт бойынша (дереу оқу үшін-төралқаға хат, дереу оқып, сақтау үшін, сақтамай баспалық жаңғырту үшін-газет, баспалық жаңғырту үшін-кітап);

- мәтін ішіндегі автор сөйлеуі бойынша: субтілді, әлеуметтік диалект, ақпараттық қуат [8, 12–22 б.].

Үшінші бағыт (прагматикалық): қосымша сөйлеу жанры негізгі сөйлеу жанрының құрылымдық элементі болып саналатын мәтіндер типі ретінде сипатталады. Сөйлеу жанры ұғымын сөйлеу әрекеттерімен емес, мәтіндермен байланыстырған жөн және сөйлеу жанры қажетті әрі прагматикалық мәнде көрінетін үш аспектіні белгілейді:

- когнитивтік –құрылымдық аспект (жанрлық қағидаттары сол социумға тән сөйлеу әрекеттерінің жасалу тәсілдері мен өтуінің әдеттегі тәртібін тіркейтін сценарийлер, коммуникативтік жағдайлар модельдері);

- әлеуметтік-психологиялық аспект сөйлеу жанрының таңдалуы белгілі бір шамада субъектіні сипаттайды және тұлғалық қасиеттің көрсеткіші ретінде «автор бейнесін» жасауға ықпал етеді;

- әлеуметтік-мәдени аспект, мұнда сөйлеу жанры - сөйлеу әдібінің мәні, әр социумның маңызды конститутивтік белгісі, осы белгілер арқылы «менікі», «бөгде», «біздікі» анықталады.

Сонымен, сөйлеу жанрлары ұғымында түрлі мәтін жанрларын зерделеуге болады:

- функционалдық стиліне қатысты (іскерлік жанрлар: хаттама, өтініш, іскерлік хат, т.б.; публицистикалық: хроника, мақала, сұхбат, портреттік очерк, т.б.); көркемдік: әңгіме, ертегі, мысал, т.б. ғылыми: пікір, рецензия, аңдатпа; ауызекі тілде: жеке хат, альбомдағы жазу, күнделік жазбалары);

- сөйлеудің функционалды-мағыналық типіне қарай (суреттеу, әңгімелеу, пайымдау);

- адресанттың, адресаттың прагматикалық ұстанымына байланысты (қолпаштау, тост, әңгіме, пікірталас жанрлары және т.б.);

- қарым-қатынас саласына қарай (әлеуметтік-саяси, әскери, академиялық, сот, діни, т.б.).

Әдеттен тыс мәтіндер де болады, мысалы, фотографиясы немесе суреті бар мәтіндер, фотозарисовка, фотографияның астына қол қою, мәтінді көркемдеуші, фотографиялар.

Сөйлеу жанрларымен салыстыра отырып, біз тіл білімінде қолданыста жүрген түп нұсқалы (первичные) мәтіндер және оларға комментарий ретінде көрінісі бар екінші қатардағы (вторичные) мәтіндер классификациясын ұсынамыз. Түп нұсқалы мәтіндерге: авторлық өмірбаян, хат, БАҚ-тардағы мақалалар, әңгіме, күнделік жазбалары, жарнамалар, ал екінші қатардағы мәтіндерге: пікір, аннотация, рецензия, мазмұндама, конспект, инсценировка, түйін сөздер жатады. Мәтін лингвистикасы үшін ең маңызды топтастыру – ол көркем және көркем емес мәтіндер.

Бұл жерде біз Г. Әбікенованың еңбегінде мәтін типтеріне арналған 1-кестесін ұсынамыз [9, 17]

Прагматика адамның коммуникативтік іс-әрекетінің ауызша (дискурс) және жазбаша (мәтін) екі формасын да қарастырады. Дискурс пен мәтіннің негізгі мәселелерінің қатарынан прагматика да орын алады.

Осыған орай ғалым З.Ш Ерназарова: «Қазіргі сөйлеу тілі синтаксистік бірліктерінің прагматикалық негіздер» атты еңбегінде мәтіннің ауызша, жазбаша да формасында сөйлеуші пен тыңдаушының сұхбаттасуы, коммуникацияға түсуі, қандай мақсатта қолданылуына, пайда болуына алып келеді. Коммуникация бейвербалды, вербалды түрде екі немесе одан да көп тұлғаның бір-бірімен ақпарат алмасуы прагматикаға қатысы арқылы жүзеге асады. Прагматиканың негізгі зерттеу саласының бірі – дискурс. Прагматика – динамикадағы мәтін – дискурсты оны дүниеге келтіруші адаммен байланысты қарастыратын ғылым деп, атауға болады – деген тұжырым жасайды .

Дискурсты сөйлеу тұрғысынан алып қарастырсақ та, сөйлеу ең алдымен ауызша формада жүзеге асырылатыны мәлім.

Мәтін талдаудың негізгі бағыттары: мәтін лингвистикасы, мәтіннің лингвостилистикасы, поэтикалық лингвистика.