ОҚУ Әдістемелік материалы семей
-апта. 34-тәжірибелік сабақ
жүктеу/скачать 2.22 Mb.
|
12-апта. 34-тәжірибелік сабақ Грамматика: Үстеу. Үстеудің түрлері (мезгіл, сын-бейне, күшейткіш) 403-тапсырма. Қазақстанның тәуелсіздік шежіресінен мағлұмат алып, өз білетіндеріңізбен толықтырып, мазмұндаңыздар. Қазақстанның тәуелсіздік шежіресі * * * * * Тәуелсіздік – қазақ халқының сан ғасырлық арманы. Тәуелсіздікке қол жеткізу шежіресі: цифрлар мен фактілер Тәуелсіз Қазақстан. 1988 жылы Қазақ КСР Компартиясының ОК 1920-1950 жылдарда қуғын-сүргінге ұшырап, жазықсыз атылып кеткен қайраткерлерді ақтау туралы қаулы қабылданды. Соған сәйкес Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ш.Құдайбердиев, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Х.Досмұхамедов, М.Тынышпаев сынды көптеген Алаш қайраткерлері мен ғылыми-шығармашылық зиялы қауым өкілдерін ақтауға және олардың мұраларын қайта қалпына келтіруге мүмкіндік берілді. Сол тарихи кезеңдегі басты оқиғалардың бірі – 1989 жылы 22 қыркүйекте қабылданған «Тіл туралы» Заң еді. Бұл Заңда қазақ тілі мемлекеттік тіл, ал орыс тілі ұлтаралық қатынас тілі деп бекітілді. Осылайша, тәуелсіздік жолында ұлттық тарих пен ұлттық тіл қоғамды жұмылдырушы, әрі біріктіруші күшке айналды. 1990 жылы 24 сәуірде Республикада Президенттік басқару институты енгізілді. Жоғарғы Кеңестің сессиясында Н.Ә.Назарбаев Қазақ КСР Президенті болып сайланды. Одақтас республикалар Кеңес Одағын егеменді мемлекеттердің одағына айналдыру реформасын дайындай бастады. 1990 жылы 25 қазанда Қазақстан Жоғарғы Кеңесі «Қазақ КСР-ның мемлекеттік егемендігі туралы Декларация» қабылдады. Бұл тарихи құжат еліміздің тәуелсіздігіне жасаған маңызды қадамы болды. 1991 жылы 29 тамызда ҚР-ның Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жарлығымен Семей ядролық полигоны жабылды. Бұдан басқа Қазақстанның өзекті мәселелерінің бірі – елді ядролық қарусыз мемлекетке айналдыру мәселесі шешілді. 1991 жылы 1 желтоқсанда Қазақстанда бірінші рет бүкілхалықтық Президент сайлауы өткізіліп, Елбасы болып Н.Ә.Назарбаев сайланды. 1991 жылы 10 желтоқсанда Н.Ә.Назарбаев Қазақ Советтік Социалистік Республикасының Қазақстан Республикасы болып аталуы жөніндегі Заңға қол қойды. 1991 жылы 16 желтоқсанда «ҚР-ның мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Конституциялық Заң қабылданды. Бұл күн Тәуелсіздік күні болып жарияланды. 1991 жылы 30 желтоқсанда Минскіде Қазақстанның ядролық қарусыз ел болуға деген ұмтылысы жөнінде жарияланды. 1992 жылы 25 қаңтарда ҚР-сы БҰҰ (Біріккен Ұлттар Ұйымына) қабылданды. 1992 жылы 4 маусымда ҚР-ның Туы, Елтаңбасы және Әнұраны туралы Заңға қол қойылды. 1993 жылы 15 қарашада ҚР-ның ұлттық ақшасы – теңге айналысқа енгізілді. 1995 жылы 1 наурызда Қазақстан халықтарының Ассамблеясы құрылды. 1995 жылы 30 тамызда ҚР-ның Ата Заңы – Конституциясы қабылданды. 1997 жылы 20 қазанда Президент Жарлығымен Астана қаласы ҚР-ның астанасы болып жарияланды. 1997 жылы 11 шілдеде «Қазақстан Республикасындағы Тіл туралы» Заң қабылданды. 1999 жылы 10 қаңтарда Елбасын екінші рет бүкілхалық болып ҚР-ның Президенті етіп сайлады. 1998 жылдың 30 желтоқсаны. 1999 жылды «Ұрпақтар бірлігі мен сабақтастығы жылы» деп жариялау туралы Жарлыққа Президент қол қойды. 1998 жыл «Халық бірлігі мен ұлттық тарих жылы», 1997 жыл «Қоғамдық келісім және саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу жылы» болып жарияланды. 1999 жыл, 10 қаңтар. ҚР-ның Президентін сайлау болды. Президенттікке түскен төрт үміткердің ішінен Н.Назарбаев 79,78% дауысқа ие болды. Сөздік: қуғын-сүргін – репрессия ұмтылыс – стремление; порыв үміткер – претендент; надеющийся; возлагающий надежду 404-тапсырма. Жоғарыда көрсетілген цифрлар мен фактілерді толық меңгеріп, есте сақтаңыздар. 405-тапсырма. Мәтіннен үстеулерді тіркескен сөздерімен бірге теріп жазып, олармен сөйлемдер құрастырыңыздар. 406-тапсырма. Сөйлемдерден мезгіл үстеулерін тауып, оларға сұрақтар қойыңыздар. Бүгінгі таңда қай ұлтты, қай халықты алса да, бәрінің өз ана тілі бар. Әр халық өз ана тілін ардақтайды. Тілді жасаушы – халықтың өзі. Әр ұлттың өкілі өз ана тілінің ертеңін ойлауы керек. Тіл – өмір бойы халыққа қызмет етеді. Ана тілін қадірлемеген адамның ертеңі, болашағы жоқ. Ана тілінсіз ұлт мәдениеті, ұлт әдебиеті жоқ. Қазір қазақ тілі мейлінше дамып, өрісі кеңейіп, байып, жетілуде. Бүнгі қазақ тілінің байлығы – қазақ халқының, қазақ ұлтының байлығы. Осы байлықты қашанда бағалап, құрметтеу керек.
Сыртта, бірталай, дәлме-дәл, мүлдем, әдейі, құр босқа, бір-бірден, ілгері, сонша, анда-санда, түнеугүні, ала жаздай, айрықша, әбден, кенет, зорға, аздап, шапшаң. Үстеу. Үстеудің түрлері Үстеу. Іс-әрекет қимылдың түрлі белгісін, мезгілін, мекенін, себебін, мақсатын, тағы да басқа сипатын білдіретін сөздердің лексика-грамматикалық тобын үстеу деп атайды. Үстеу (Наречие) – это часть речи, которая обозначает признак действия и его состояние, признак и степень качества, признак предмета, а также различные обстоятельства при которых совершается действие. Үстеу мағынасына қарай (по значению) 8 түрге бөлінеді. 
 
  
  
 
  
  
408-тапсырма. Сөйлемдерді қазақ тіліне аударып, үстеулердің түрлерін ажыратыңыздар. Я намереваюсь поехать летом в деревню. Ержан очень хорошо усвоил материалы урока. Азамат никогда не опаздывает на занятия. Столько овощей и фруктов на базаре. Надо положить яйца в тесто по одному. 409-тапсырма. Төмендегі әр бағанадағы сөздерді мағынасына қарай іріктеп, тиісті орын тәртібі бойынша қойып, мағыналарының дұрыс сақталуына назар аударып, сөйлемдер құрастырыңыздар.
Сын-бейне үстеулері (Наречия образа и способа действия) Қимылдың жүзеге асу амалын білдіреді. Сұрақтары: қалай? (как?), қалайша? (каким образом?), қайтіп? (каким способом?). Әрең, ақырын, жылдам, тез, сөйтіп, емін-еркін, дереу, шапшаң, кенет, тікелей, бірге, зорға, аздап, қолма-қол, көзбе-көз, жедел. Мезгіл үстеулері (Наречия времени) Қимылдың мезгілін білдіреді. Сұрақтары: қашан? (когда?), қашаннан бері? (с каких пор?). Бүгін, былтыр, күндіз, кеше, ертең, қазір, кешке, таңертең, биыл, анда-санда, күні бойы, қыстыгүні, ала жаздай, оқта-текте.
Қимылдың белгісі мен сапасын тым күшейтіп, не солғындатып көрсетеді. Сұрақтары: қалай? (как?), қандай? (какой?). Әбден, тым, ең, ылғи, мүлдем, нағыз, орасан, айрықша, небір, тіпті, керемет. 410-тапсырма. Төмендегі сөздердің ішінен күшейтпелі үстеулерді тауып, оларды бөлек бағанаға бөліп жазыңыздар. Қалам, оқиға, жаратылыс, зорға, әрең, дереу, жылдам, орасан, жоғары, шарасыздан, ілгері, өте, барлау, іздестіру, қасақана, тым, алыс, жақын, нағыз, мүлдем, оң жақ, әдейі, тіпті, керемет, айрықша, әбден, ұзақ, бірден. 411-тапсырма. Берілген мезгіл үстеулерін қатыстырып, сөйлемдер құрастырыңыздар. Ертең, анда-санда, бүрсігүні, таңертең, күні бойы, ала жаздай, қазір, ежелден, ертесіне, кеше, биыл, былтыр. 412-тапсырма. Көп нүктелердің орнына тиісті мезгіл үстеулерін қойып, сөйлемдерді толықтырыңыздар. ....................... олардың жатақханасына барып, өзара әңгімелесерміз. Қасен менің басыма ........................ келмеген ойды әкеп салды. ......................... оның сауда айналымы губерниялық тұтынушылар корпорациясынан асып кетті деген. ......................... шықсаң, алдыңнан күн шығады, ........................ шықсаң, алдыңнан түн шығады. ......................... Абайдың жасы он үшке толған еді. Жаңбыр әлі жауған жоқ, тек ............................ аздап сіркіреп тұр. ............................ ол жақ жылы. ............................. бұрқ еткен бүлікшілікті сол сәтте басып тастамасаң, .......................... ол өрттей лаулап етек алып кетеді. Сөйлемдерді толықтыруға керекті үстеулер: Бүгін, бұрын, былтырлары, таңертең, кешке, жаздыгүні, оқта-текте, биыл, ертемен, күні бойы. 413-тапсырма. Тәуелсіздік шежіресінің жалғасын меңгеріп, есте сақтаңыздар. Тәуелсіздік шежіресі (жалғасы). 1999 жыл, 23 ақпан. «Егемен Қазақстан», «Ана тілі», «Жас Алаш», «Спорт», «Жетісу», «Алматы ақшамы» газеттері бірігіп, «Қарадомалақ – 2000» бастамасын көтерді. Онда демографияны жақсарту жайында айтылған. 1999 жыл, 25 ақпан. Тәуелсіз Қазақстанның тұңғыш халық санағы басталды. 1999 жыл, 5 сәуір. Премьер-министр Н.Балғымбаев «ҚР Үкіметі мен Ұлттық банкінің теңгенің айырбас бағамына алдағы уақыттағы саясаты» туралы мәлімдеме жасады. 1999 жыл, 9 сәуір. Түрікменстанның астанасы Ашхабад қаласында Орта Азияның бес мемлекеті – Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Түрікменстан елдерінің басшылары бас қосып, басқа да мәселелермен бірге Арал теңізінің аянышты жайын қозғады. Осыған байланысты Арал теңізі мен оның маңайында қоныстанған халықтарды сауықтыру жөніндегі «Ашхабад деклорациясы» қабылданды. 1999 жыл, 7 мамыр. Сталин мен компартияның «сценариі» бойынша, Рейхстагқа орыс Егоров пен грузин Кантариялардан бұрын барып ту тіккен қазақ Рахымжан Қошқарбаев есімін Мәскеу 54 жыл бойы елемей келген болатын. Енді тәуелсіздігіміздің арқасында Р.Қошқарбаевқа жоғарғы ерекшелік белгісі – «Халық қаһарманы» атағын беру туралы Н.Назарбаевтың Жарлығы шықты. 414-тапсырма. Берілген сын-бейне үстеулерінің мағынасын түсіндіріңіздер. Тез қимылдады, шапшаң сөйледі, әрең қозғалды, қолма-қол құрастырды, көзбе-көз беттесті, дереу жауап қатты, бірден келді, емін-еркін жүр, кенеттен тоқтады. 415-тапсырма. Сын-бейне үстеулерін тіркескен етістіктермен бірге теріп жазыңыздар. Жай соққандай сарт етіп, әлденесі сынды да, конвейер кенет тоқтап қалды. Аққасқаны Қасен мен Бейсенбай зорға дегенде айырып алды. Аққасқа көлденең келіп, көксеректі құлақ шекеден ала түсті. Абай бір кезде оқыстан әжесінің басын құшақтап алып, сыбырлай күбірлеп, бірнәрсені шұбырта жөнелді. Осы ойынан ол тез айныды. Өйткені ол қандай жағдай болмасын, өзінше баға беретін адам. Әжесі мен немерелері әрең ажырасты. Парасат әдетінше Мәдиге қарады да, бірақ ойына бірдеңе түскендей жұмсара қойған жоқ. 416-тапсырма. Сын-бейне, мезгіл, күшейткіш үстеулерін қатыстырып, «Мемлекет тағдыры – жастардың қолында» тақырыбына мәтін құрастырыңыздар. 417-тапсырма. Төмендегі үстеулердің ішінен сын-бейне үстеулерін теріп жазып, олармен сөйлемдер құрастырыңыздар. Дәлме-дәл, бекерге, әдейілеп, шапшаң, мүлдем, дереу, қыстыгүні, соншалық, недәуір, бірден, анағұрлым, зорға, жылдам, онша, жедел. 418-тапсырма. Көрсетілген торларға сын-бейне, күшейткіш, мезгіл үстеулеріне жататын сөздерді тиісті орындарына жазыңыздар. 
 
  
  
419-тапсырма. Күшейткіш үстеулерді тауып, олардың сын-бейне белгісін немесе іс-әрекетке күшейтпелі мағына беріп тұрғанын ажыратып, түсіндіріңіздер. Ұлытаудың етегіне бау-бақшасымен кең жайыла орналасқан кілең аласа үйлі қала. Қасқыр сөйте-сөйте жақындай береді де, жылқының нақ алдына келіп ойнайды да, кенеттен тамағына шабады. Бұндай жағдайда аса сақ болмаса болмайды. Мылтықпен атқаннан кейін, қасқырдың сілесі әбден қатты. Қазақстанның бүгінгі келбеті өте қатты өзгерген. Бұнда жаз айында жер беті жасыл бояумен көмкерілген түске еніп, ал алтын күзде төңіректің бәрі сары жамылып, нағыз ырыс аймағына айналады. Топтанып алған қасқырлар тайдың жағын сындырғаны болмаса, ешбірін жығып, емін-еркін жей алған жоқ. Асан екеуіміз ақырын әңгімелесіп келеміз. Әрең дегенде ауылдың шетіне келіп тоқтадық. Олар дереу бізді көріп, бет-бетімен үйге тарқаса бастады. 420-тапсырма. Берілген күшейткіш үстеулерін қатыстырып, сөйлемдер құрастырыңыздар. Аса, орасан, керемет, тіпті, тым, айрықша, кілең, өңкей, нағыз, әбден. 421-тапсырма. Сын-бейне, күшейткіш, мезгіл үстеулерін пайдалана отырып, «Әжелер – отбасының алтын діңгегі» тақырыбына әңгіме құрастырыңыздар. Анда-санда, күні бойы, таңсәріде, түгел, осылай, жедел, тез, бетпе-бет, тікелей, мейлінше, нық, дәл, тіпті, керемет, нағыз, ең, орасан. 12-апта. 35-тәжірибелік сабақ Грамматика: Мекен, мақсат, себеп-салдар үстеулері. 422-тапсырма. Тәуелсіз Қазақстандағы орнатылған монументтердің мазмұнымен танысып, мағынасын түсініп, өз білетіндеріңізбен толықтырып, мазмұндаңыздар. «Тәуелсіздік», «Қазақ елі» монументтері, «Тәуелсіздік таңы» ескерткіші * * * * * « Т ә у е л с і з д і к » м о н у м е н т і Авторлары: Қазақстан Республикасына еңбегі сіңген сәулетші, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты – Шота Уәлиханов; мүсіншілер – Нұрлан Далбаев, Әділет Жұмабаев; сәулетшілері – Қазбек Жарылғапов, Қ.Монтақаев және т.б. 1996 жылы 16 желтоқсанда Алматыдағы Республика алаңында Қазақстан тәуелсіздігінің бес жыл толуы құрметіне, 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісінің 10 жылдығына орай, осы бақытты бостандық үшін жан аямастан күрескен ата-бабаларымызға арнап «Тәуелсіздік» монументі ашылды. Ескерткіштің ашылуына Н.Назарбаев пен Түркия Президенті С. Димерель қатысты. Қазақтың қолданбалы өнерінен туындаған монументтің негізгі орталық композициясы ұлттық өрнекпен көмкерілген, текшелі діңгек тастан (стелла) құралған, биіктігі 28 метр. Діңгектің ұшар басы көк аспанға қарай биіктеген, ортасындағы дөңгелектің басы жұмырланып мүсінделген, оған Қазақстанның Елтаңбасы ойылып түсірілген. Оның үстіңгі жағындағы қоладан құйылған қанатты барыстың үстінде тұрған сарбаздың оң қолында қыран құсы, сол қолында садағы, белінде қанжары мен асынып алған сауыты бар. Алтынға малынған жебелері бар жас сарбаздың айбарлы, сұсты тұлғасы «Тәуелсіздік» монументінің беріктігін, мықтылығын аңғартады. Бұл сарбаздың бейнесі б.д.д. IV-VII ғасырдан қалған Есік қорғанынан табылған «Алтын адам» түрінде салынған. Сарбаздың болмысы 6 метрлік, 4 тонналық қоладан құйылып, алтынмен әдіптелген монументтің екі жағында қазақ халқының тарихи өмір белестерінен мағлұмат беретін архитектуралық-мүсіндемелік бейнелер, сонау сақтар дәуірінен тәуелсіздікке дейінгі тарихи кезеңдерді қамтиды. Яғни Томирис заманынан бастап әл-Фараби, Қазақ хандығының құрылуы, Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама, жоңғар шапқыншылығына қарсы күрес, ұлт-азаттық қозғалыстары, екінші дүниежүзілік соғыс, Желтоқсан көтерілісі, Тәуелсіздіктің жариялануы туралы көрініс-суреттер тиімді орналастырылып, көркемдік жарасымын тапқан. Ортадағы діңгектің жанына қойылған тас белгілерде Әнұран мен Ата Заңнан үзінділер, Ұлыбритания, Ресей, Қытай сияқты мемлекеттердің шекарамызға, тәуелсіздігімізге қол сұғуға болмайтындығына берген кепілдіктері, Н.Назарбаевтың Тәуелсіздік жөнінде айтқан аталы сөздері қазақ-орыс тілдерінде ойып жазылған. «Тәуелсіздік» монументі ХХ ғасырдың аяғындағы ұлттық сәулет өнері тарихында өз орны бар мүсіндік және сәулетшілік шығармашылықтан туған озық архитектуралық жәдігерлердің біріне айналды. Сөздік: қола – бронза садақ – лук қанжар – кинжал жебе – стрела көмкеру – обшивать края; окаймлять жәдігер – наследие; память; реликвия діңгек – колонна; стойка; столб; ствол; мачта текшелеу – складывать пачками; сложить рядами; слоями қыран – беркут; орел; сокол; ловкий; хваткий; зоркий сауыт – бронь, кольчуга; щит; урна; посуда; сосуд
– Еуропада мұндай үлкен оқиғаларға байланысты монументтер қандай түрде тұрғызылған?
424-тапсырма. Сөйлемдерден мекен үстеулерін тауып, оларды тіркескен етістіктерімен бірге көшіріңіздер. Сенің бері келуіңе мен себепкер болсам, менің бірден қайтуыма көлік себепкер болған. Ертай – алда, біз арттамыз. Жоғары-төмен үйрек, қаз ұшып тұрса, сымпылдап. Алды-артына кетеді, қосылмайды бастары. Атқа мініп алып, Бақтығұл тұрған сайды жоғары өрлей шапты. Бақтығұл болыстың құлағанын көріп қалып, енді шапшаң төмен қарай түсті. Кібіртіктеген қонақтар ілгері қарай аттай алмай, босаға жаққа жалп-жалп отыра кетті. Шырақтарым, тұс-тұстан келсеңдер де, туғаным болып қалып едіңдер. Біз ілгері аттаған сайын, жел желіге түседі, көкіректен артқа қарай итере түседі. Желге ерегескендей, біз де алға қарай ұмтыламыз. 425-тапсырма. Мекен үстеулерін қатыстырып, сөйлемдер құрастырыңыздар. Мұнда, ішкері, жоғары, артқа, тысқары, сыртта, бері, төмен, ілгері, тұс-тұсында, сонда, алға. Мекен, мақсат, себеп-салдар үстеулері Мекен: Қимылдың болу орны мен бағытын, мекенін білдіреді. Сұрақтары: қайда? (где? куда?), қайдан? (откуда?). Әрі, бері, ілгері, жоғары, ішкері, төмен, алға, артқа, ішке, мұнда, сонда, тысқары, сыртта, алды-артында, тұс-тұсында. Мақсат: Қимылдың жасалу мақсатын білдіреді. Сұрақтары: не үшін? (для чего?), неге? (зачем? для чего?), не мақсатпен? (с какой целью?). Әдейі, қасақана, көре тұра, әдейілеп, біле тұра, жорта. Себеп-салдар: Қимылдың жасалу себебін, салдарын, нәтижесін білдіреді. Сұрақтары: неліктен? (почему? отчего?), не себепті? (по какой причине?), қалай? (как?). Бекерге, амалсыздан, шарасыздан, құр босқа, босқа, текке, лажсыздан, жоққа, тектен-текке, әншейін, т.б. 426-тапсырма. Көп нүктелердің орнына тиісті үстеулерді қойып, олардың түрлерін ажыратыңыздар. Қайсар басқышпен ..................... түсіп келе жатып, бір жас баланың жылаған дауысын естіді. Мүмкін ..................... аң да, құс та жоқ шығар. Төлеген ..................... шығарылған ішек-қарнын сол қолымен басып, орнынан атып тұрды да, қолына автоматын ала жүгірген бетімен жаңағы офицерді қақ басынан беріп келіп жіберді. Оның бейіті Ұлытаудың бөктерінде ..................... қалды. Құрмаш пен Қасым ауылының арасы ..................... болатын. Күннің көзі көк жиектен ..................... қарай асып, ..................... түсіп, біржола бітті. Сөйлемдерді толықтыруға керекті үстеулер: Төмен, мұнда, сыртқа, артта, әріде, жоғары, төмен. жүктеу/скачать 2.22 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|