Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігінің «Оқулық»
жүктеу/скачать 7.14 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- А. И. Воейков
| жылдық ағын мөлшері.
Су шығыны – өзеннің көлденең қимасынан белгілі бір уақыт бірлігі ішінде ағып өтетін су мөлшерімен анықталады. Əдетте, су шығынын секундына ағып өтетін текше метр (м 3 /с) есебімен өлшейді. Дүниежүзіндегі ең мол сулы өзен Амазонканың су шығынының орташа көрсеткіші 220 000 м 3 /с, ал біздің еліміздің ең ірі өзені Ертісте бұл көрсеткіш 960 м 3 /с тең. Өзеннің жылдық ағыны өзеннің бір жыл ішінде ағып өтетін су шығынының мөлшерімен анықталады. Өзеннің жылдық ағынының көлемі өзен алабының климат жағдайларына жəне жер бедеріне тəуелді болады. Жылдық ағын мөлшері, өзен ағып өтетін аумақтағы тау жыныстарының шайылу қарқындылығы, жер бедерінің сипаты қатты ағынды, яғни өзен суы тасымалдайтын қатты материалдардың көлемін анықтайды. Амазонка жылына 500 млн т, ал сазды жыныстар тараған аумақпен ағып өтетін, дүние жүзіндегі ең лайлы өзен Хуанхэ (қытай тілінде «сары өзен» дегенді білдіреді) бір жыл ішінде 1 млрд 820 млн т қатты заттар тасымалдайды. Өзен суы əртүрлі жолмен толығады, осыған сəйкес оның қоректену көзі анықталады. Өзендер қоректену сипатына байланысты мұздық, қар суымен қоректенетін, жаңбыр жəне жерасты суымен жəне аралас қоректенетін өзендер деп жіктеледі. 278 Басты қоректену көзіне жəне климат жағдайларына байланысты өзеннің режимі, белгілі бір мерзім (тəулік, жыл мерзімі, жыл) ішіндегі деңгейінің өзгерістері анықталады. Осыған сəйкес, жазы құрғақ жерортатеңіздік климат жағдайында өзендер қыста мол сулы болады. Муссонды климат тəн болатын Оңтүстік жəне Шығыс Азияда мол жаңбыр əсерінен жазда өзен деңгейлері шамадан тыс көтеріліп, апатты тасқындар жиі болады. Ал Амазонка мен Конго жыл бойы жаңбыр мол жауатын аумақтар арқылы ағатындықтан, деңгейлері жыл бойы үлкен өзгеріске түспейді. Климат жағдайлары аумақтағы өзен торының жиілігіне, ағын мөлшеріне, режиміне тікелей əсер етеді. Сондықтан да белгілі орыс климатологы А. И. Воейков «Өзендер – климаттың өнімі» деп атап көрсеткен. Адамзат қоғамы да ерте кездерден бері өзінің шаруашылық əрекеті арқылы өзендерге елеулі түрде ықпал етуде. Адамзат тарихындағы алғашқы өркениеттер мен қалалар, мəдениет ошақтары өзен бойларында пайда болған. Əсіресе, Месопотамия, Ежелгі Египет, Ежелгі Қытай жəне Үнді өзендік өркениеттері дамудың шырқау шегіне жеткен. Қазіргі кездің өзінде аса ірі қалалардың, өнеркəсіп орталықтары- ның көпшілігі, сондай-ақ аса маңызды ауылшаруашылықты алқаптар өзен бойларында орналасқан. ХХ ғасырда адамның шаруашылық əрекетінің өзендер режиміне кері ықпалы қарқындай түсті. Өзен суын өнеркəсіп пен ауыл шаруашылығының, тұрмыстық қажеттерге пайдалану қарқынының артуы, алуан түрлі гидротехникалық құрылыстардың (бөгендер, каналдар, бөгеулер) салынуы өзендердің ластануына, режимінің бұзылуына əкеп соғуда. Əрбір өзен біртұтас табиғат кешенінің бір бөлігі болып табылады, сондықтан өзендер режимінің кері өзгерістері табиғаттың басқа да компоненттерінің өзгерістерін тудыратыны сөзсіз. жүктеу/скачать 7.14 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|