Оқулық Алматы, 014 Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігінің «Оқулық»

37
кешендi мəселесi бойынша Ғылыми кеңес құрылды) кибернетика 
үшiн қиыншылықтар азайған жоқ. Өйткені, кибернетиканың дамуы 
ұзақ уақыт бойы үлкен мемлекеттік жобаларды жүзеге асырудағы 
сəтсіздіктерімен қатар жүрді. Осы мəселемен ары қарай танысқысы 
келген оқырмандарға мамандардың бағалауына сілтеме жасай отыра, 
келтірілген 1980 жылдардың ортасында қалыптасқан жағдайларға 
шолуды [4] ұсынамыз.
Енді кибернетика негізінде информатиканың қалыптаса бастауы 
туралы мəселеге терминологиялық тұрғыдан келейік. «Кибернети-
ка» термині пайда болғаннан кейін дүниежүзілік ғылымда «Computer 
Science» (компьютерлiк ғылым) ағылшын сөзі пайдалана бастады. 
Бұл термин қазір де АҚШ, Канада жəне кейбір латын-америкалық 
континентi елдерінде компьютерлер мен телекомуникациялық 
жүйелер көмегімен ақпаратты өңдеу, сақтау, тарату үдерістерін 
зерттейтін ғылым мен оқу пəнінің аттары ретінде кең тараған [5].
Сəл кейінірек ХХ ғасырдың 60-70 жылдар аралығында фран-
цуздар «informatigue» (информатика) терминiн, яғни француздың 
«informatione» (информация) жəне «avtomatigue» (автомати-
ка) деген сөздерінен құралатын терминді енгізді. Жаңа термин 
Кеңес Социалистік Республикалар Одағында (демек, кейін ТМД 
елдерінде), Батыс Еуропа елдерiнде кеңiнен тарай бастады. Ерте-
ректе (шамамен 1960 жылдар ортасында) орыс тілінде «информати-
ка» терминінің қолданылуы ғылыми-техникалық ақпараттың нақты 
саласы мен документалистикаға байланысты болғанын айта кеткен 
жөн [6]. Үлкен Кеңестiк энциклопедияда информатика «ғылыми 
ақпараттың құрылымы мен жалпы қасиеттерін, онымен қоса оны 
құру, түрлендіру, тарату жəне адам қызметінің əр түрлі саласында 
пайдалану заңдылықтарын зерттейтiн пəн» деп қарастырылды [7]. 
Осындай анықтама информатиканы кітапханатанумен, библиогра-
фиямен, құжаттар массивінен ақпарат іздеу əдістерімен байланыс-
тырды. Осы мақсатпен 1952 жылы КСРО ҒА-да Ғылым ақпарат Инс-
титуты құрылды, кейіннен Бүкiлодақтық ғылыми жəне техникалық 
ақпарат институты (БҒТАИ) болып өзгерді.
Академик А. П. Ершов 1970 жылдардың екiншi жартысында 
жоғары оқу орындарына арналған информатика курсы бойынша оқу 
құралы мен есептер жинақтарын [8, 9] неміс тілінен аударғаннан 
кейін отандық əдебиеттерде “информатика” терминiнің осы бағытпен 
қатар жəне одан тəуелсіз басқа түсіндірмесі кеңiнен тарай баста-

38
ды. Информатика терминінің мағынасын (1983 жылы КСРО Ғылым 
Академиясының құрамынан жаңа – информатика, есептеу техника-
сы мен автоматтандыру бөлімінің ашылуына байланысты) түсіндіре 
келе А. П. Ершов бұл терминнің орыс тіліне ақпаратты тарату мен 
өңдеу үдерістерiн оқытатын iргелi жаратылыстану ғылымының аты 
ретiнде енетіндігін баса айтты. Бұлай анықталуында информати-
ка философиялық жəне жалпы ғылыми категориялармен тікелей 
байланыстырақ болады да, оның «дəстүрлі» академиялық ғылыми 
пəндер» арасындағы орны айқындалады.
Информатиканың осы анықтамасын түсіндіре келе, А. П. Ер-
шов ары қарай: «ғылымдардың салыстырмалы түрде жаратылы-
стану жəне қоғамдық болып бөлінуін мойындай отыра, біз сонда 
да, сана мен оның атрибуттарының қосымшалық принципіне, жа-
санды, биологиялық жəне қоғамдық жүйелерде ақпаратты өңдеу 
заңдарының ортақтығы (жалғыздығы) туралы түсінікке сəйкес 
информатиканы жаратылыстану ғылымдары пəнiне жатқызамыз. 
Информатиканың iргелi ғылымдар қатарына жатқызу ақпарат ұғымы 
мен оны өңдеу үдерістерінің жалпы ғылыми сипатын білдіреді. 
Əлемнiң оқып-танылатын фрагментіне ақпараттық модель атты мо-
дель құрылғанда ғана информатика өз бетінше жеке ғылым ретінде 
өз құқығына ие болады. Дегенмен, ақпараттық модельдердi құрудың 
жалпы əдіснамалық принциптерi информатиканың пəні болғанымен, 
ақпараттық модель құру жəне оны негiздеу жекелеген ғылымның 
мiндетi болып табылады. Ақпараттық жəне математикалық модель 
ұғымдары бір-біріне өте жақын, себебі екеуі де белгілерден тұратын 
жүйе. Ақпараттық модель – информатиканың ол арқылы жеке 
ғылымдармен қатынасқа түсетін, олармен бірікпей жəне сонымен 
бiрге оларды өзі ішіне тартпайтын түйін» деп атап көрсетті [6, 29-30 
б.]. 
Жоғарыда айтылған информатика ғылымы туралы түсінікке ака-
демик Н. Н. Моисеевтің берген пікірі де үндес: «басқару үдерістерi 
туралы ғылым – кибернетиканың негiзiнде пайда болған информа-
тика …аяқ астынан біздің көз алдымызда есептеу техникасының 
көмегiмен мəлiметтердi өңдеудiң құралдары мен əдiстерi туралы 
техникалық пəннен табиғат пен қоғамдағы ақпарат пен ақпараттық 
үдерістер жайлы iргелi жаратылыстану ғылымына айналды» [10]. 
Дегенмен, информатиканың жеке ғылым ретiнде о бастан қалыптаса 
бастаған кезінде оқымыстылар арасында «информатика деген не?» 
деген сұраққа жауап беруде толық ынтымақтық болған жоқ.

39
«Информатиканың қалыптасуы» атты жинақта В. С.Михалевич, 
Ю. М. Каныгин жəне В. И. Гриценко былай деп тұжырымдайды: «Ин-
форматика – ақпаратты қайта өңдеудiң машиналық (ЭЕМ негізінде) 
жүйесi қызметінің барлық жасау, жобалау, құру, бағалау қырларын, 
олардың қолданылуы мен əлеуметтiк практиканың əртүрлi салала-
рына əсерлерiн оқып зерттейтін кешендi ғылыми жəне инженерлiк 
пəн» [11]. Соңғы түсініктемеден информатиканың пайда болуының 
өзі компьютерлік техниканың дамуымен байланысты екендігін 
ғана емес, сонымен қатар информатика – ЭЕМ дамуының нəтижесi 
екендiгiнің де айқын көрсетілгендігін байқауға болады.
Информатика ғылымының объектісі мен пəні туралы мəселеге 
тоқталайық. Жалпы гнесеологиялық тұрғыда ғылымның объектісі 
мен пəнінiң қарама-қарсы қойылуы салыстырмалы нəрсе болып та-
былады [12]. Дегенмен, «ғылымның объектісі» жəне «ғылымның 
пəні» ұғымдарының айырмашылықтары туралы түсiнiк кез келген 
ғылымның мəнін анықтау үшін маңызды.
Объект – зерттеушінiң iс-əрекетi бағытталған нақтылық облы-
сы, ал пəн – зерттеудің субъектісі мен объектісі арасындағы аралық 
ұғым. «Ғылым пəні» ұғымы танымның объективті жəне субъективті 
жақтарының диалектикалық бірлігін білдіреді де, «ғылым объектісі» 
ұғымымен тепе-тең емес. Пəннің объектіден негізгі құрылымдық 
айырмашылығы пəнге негізгі, мейлiнше маңызды қасиеттері мен 
белгілердің кіретіндігінен тұрады.
Орта мектеп дидактикасы туралы оқу құралында бұл 
айырмашылық көрнекі мысал арқылы былай тұжырымдалады: «əр 
түрлі ғылым өкiлдерi бiр объектiге əр ғылым саласына сай түрлі 
есептер, ұғымдар жүйелері тұрғысында əр түрлі көзқараспен қарап, 
объектiде оның əр түрлi жақтарын, əр түрлi байланыстары мен 
қатынастарын ерекшелеп көрсетедi».
Оқыту – дидактика маманының, əдіскердің, психологтың, 
кибернетиктiң зерттеу, танып бiлу объектісі болуы мүмкiн. Бірақ 
əрбіреуі осы объектіде өз саласына қатыстысын таңдап алып, 
зерттеудiң əр түрлі мақсатын қояды да, осы мақсаттар пен зерттеу 
нəтижелерiн əр түрде тұжырымдайды. Бұл əркімнің өз пəні бойын-
ша жұмыс істейтіндiгін көрсетеді. Бұл мамандар сабаққа бірге келсін 
делік. Олардың барлығы бір үдерістi көредi, бiрақ оған əркiм өз 
ғылымының көзiлдiрiгiмен қарайды. Дидакт мұғалімнің қандай жал-
пы дидактикалық əдістерді қолданып, қандай жалпы принциптерді 

40
іске асырғандығы туралы ойлайды. Əдіскер оқыту тəсілдері мен оқу 
материалының мазмұны осы пəндi мектепте оқытудың мақсатымен 
сəйкестігіне көңіл аударады.
Психологты көбінесе меңгерудің жалпы заңдылықтарының 
көрiнiсi ретiнде оқушылардың материалды меңгеру ерекшелiктерi 
қызықтырса, ал кибернетик үшiн оқыту тура жəне кері байланысы 
бар басқару жүйесі ретінде қаралады” [13, 9-б.].
Объект – объективтi шындықтың субъектпен өзара қатынаста 
болатын бөлiгi ретiнде көрінедi, оның үстіне таным объектiсiнiң 
ерекшеленуiнiң өзi қоғам арқылы пайда болған жəне объективтi 
шындықтың қасиетiн бейнелейтiн практикалық жəне танымдық iс-
əрекеттiң формаларының көмегiмен жүзеге асырылады [12, 452-б.]. 
Пəндік облыс – берілген (жеке пайымдау, ғылыми теория не бүтіндей 
теорияның фрагменті ретінде түсінілетін) контекст шеңберінде 
қарастырылатын объектілер облысы, қарастырудың (пайымдаудың) 
əмбабаптығы, объектілер класы (жиыны). Мысалы, сандар теория-
сында натурал сандар қатары пəндік облыс бола алады (бүтiн теріс 
емес сандар жиыны) [12, 325-б.].
В. С. Леднев ғылымның «объект» жəне «пəн» ұғымдарын са-
лыстыра отырып қарастырғанда ғылымдардың өз объектiлерiн 
бейнелеуiнiң аспектілiк жəне объектілiк тəсiлдерiне сүйенедi [14, 85-
87 б.]. Бұл кезде ғылым пəнін анықтағанда оның объектісі ғана емес, 
“… оның объектісінің ғылыммен бейнелену аспектісі” де ескеріледі 
[14, 99-б.]. В. С. Леднев кибернетика ғылымының пəні мен объектісін 
былай сипаттайды: «Кибернетиканың пəндік облысы … тірі 
табиғатты, адамды, қоғамдық жəне техникалық жүйелерді қамтиды. 
Бірақ кибернетика бұл пəндік облысты жан-жақты зерттемейдi. 
Оны (объектілі тұрғыда) биология, антропологиялық, қоғамдық 
жəне техникалық ғылымдар жан-жақты қарастырады. Кибернети-
ка бұл пəндiк облыстың тек ақпараттық-басқару қырын – басқару 
үдерістерiн зерттейдi. Сонымен бірге ол басқару үдерістерінің 
белгілі бір жағын ғана, яғни нақты жүйелердiң ерекшелiгiне тəуелдi 
емес басқару үдерістерiнiң кез келгенiне тəн ортақ заңдылықтарды 
қарастырады» [14, 90-б.]. 
Осыдан информатика пəнi кибернетика пəні сияқты өз 
қосымшаларының ауқымды облыстарының негізінде, ал оның 
объектісі табиғаттағы, қоғамдағы кез келген ақпараттық үдерістерге 

41
тəн ортақ заңдылықтар негізінде қалыптасады деген қорытынды 
шығады.
Шындығында, ақпараттық тəсіл күннен күнге табиғат пен 
қоғамды танудағы жалпы ғылыми əдіс ретінде қабылдана 
бастағандықтан, информатиканың кең көлемдегi қосымшалары 
оның басты ерекшелiгi болуда. Бұл қосымшалар негiзiнен қоғамдық 
қызметтің барлық саласын: өндіріс, басқару, ғылым, білім беру, жо-
балау, сауда, ақша-кассалық операциялар, медицина, криминалис-
тика, қоршаған ортаны қорғау жəне т.б., сонымен қатар тұрмыс, 
жеке iс-əрекеттердi қамтиды. Бұл жерде ақпараттық үдерістер мен 
ақпараттық-коммуникациялық технологиялар негiзiнде əлеуметтік 
басқаруды жетiлдiру өте маңызды.
Информатика нақты ақпараттық үдерістердің (технологиялардың) 
барлық көптеген түрлеріне тəн ортақ мəселелердi зерттейдi. Осы 
ақпараттық үдерістер мен технологиялар информатиканың объектісi 
болып табылады [11, 33-35 б.].
Информатика пəні өзінің қосымшаларының көп салалығымен 
анықталады. Адам қызметінің алуан түрлi саласындағы ақпараттық 
технологиялардың (өндіріс үдерістерін басқару, жобалау жүйелерi, 
қаржы операциялары, білім беру жəне т.б.) жалпы қасиетке 
ие болғанымен бір-бірiнен айтарлықтай айырмашылығы бар. 
Сондықтан да амалдар мен процедуралардың түрлі жиынтығына, 
кибернетикалық аспап-құралдардың əр түрлерiне (көптеген 
жағдайларда, компьютермен бiрге арнайы құралдар мен құрылғалар 
пайдаланылады), əртүрлi ақпарат тасымалдаушыларға жəне т.б. 
негiзделген əртүрлi «пəндік» информатикалар пайда болуда.
Бүгiнгi таңда информатика белсенді ықпал жасап отырған адам 
қызметі саласының бірі – білім беру жүйесі. Информатиканың 
орта мектеп мəселесiмен шұғылданатын тармағы мектеп инфор-

жүктеу/скачать 4.76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: