Оқулық Алматы «Атамұра» 2018 (ХVІІІ-ХІХ ғасырлар) ҚазаҚстан тарихы

197
Мәшһүр Жүсіп философия, медицина, астрономия, геология, геогра-
фия, этнография, фольк лор, лингвистика, педагогика т.б. ғылымдарды 
зерттеумен белсене айналысты. Діни зерттеулер де жүргізді. Даланың бай 
мәдениеті жайлы, қазақ халқының тарихы мен діни наным-сенімі туралы 
материалдар жинастырды. 
Халық ауыз әдебиеті үлгілерін жинау ісімен Мәшһүр Жүсіп бала 
кезінен айналысты. 1865 жылы ұстазы Қамар хазіреттің көмегімен «Ер Ол-
жабай батыр» эпосын жазып алды. Бозбала шағында Абылай хан, Қазыбек 
би, Бөгенбай батыр және т.б. тарихи тұлғалар туралы мағлұматтар жинас-
тырды. Ол Омбы, Павлодар, Семей, Пет ропавл, Атбасар, Ақмола қалалары 
төңірегіндегі және басқа өл келердегі ауылдарда болды. Оңтүстік және Ба-
тыс Қазақстан аумағын тү гелдей дерлік аралап шықты. Бұл сапарларының 
барысында қазақ даласының әйгілі тұлғалары, атап айтқанда, Мейрам 
қажы Жанайдарұлы, Кенесары ханның ұрпақтарымен және Ақан сері, 
Саққұлақ билермен танысты. Ел арасынан жинаған материалдары бүгінде 
ауыз әдебиетін зерттеуші ғалымдар, тарихшылар мен филологтар үшін 
бағалы еңбек болып табылады. 
Мәшһүр Жүсіп білікті өлкетанушы да еді. Ол халықтың әйгілі 
жырауы Бұқар Қалқаманұлының жерленген жерін тауып, анықтады. 
Мәшһүр Жүсіптің қажырлы ізденушілік еңбегінің арқасында ұлағатты 
сөздер, тарихи аңыздар, этнографиялық мәліметтер, хан, сұлтан, би, 
батыр, қожалардың шығу тегі жайлы құнды деректер жинастырылды. 
Ол Орталық Азияның тарихына қатысты деректерді түпнұс қасынан 
оқи алды. Мәшһүр Жүсіп қазақ халқының тарихын көрнекті тұлғалар 
өмі рімен байланыстыра жазады. Мәселен, Абылай ханға «Ұлы Даланың 
айбын ды билеушісі» ретінде баға береді. 
Ақын қазақ халқының ең шұрайлы жері Ре сейдің еуро па лық бөлі-
гінен қоныс аударылған шаруа ларға тартып алынып бе рілуіне қарсы 
тұрды. 1907 жылы Қазан қаласында үш кітабы жа рық көрді. Соның бірі 
«Сарыарқаның кімдікі екендігі» кітабында ав тор тарихи деректер негізінде 
Дала өлкесінің байырғы тұрғындар 
қа зақтарға тиесілі екендігін дәлелдеп 
шыққан. Патшалық билік өкілдері бұл кітаптың барлық таралымын 
жойып жіберді. Ал ақын ның өзін 
саяси сенімсіздер тізіміне енгізді. Басқа 
кітаптарында ақын сөз бостандығы мен халық ағарту 
ісі мәселелерін көтерді. 
1880 жылдан «Дала уәлаяты», «Түркістан уәлая-
ты» газеттері мен «Айқын» журналында мақа ла лар 
жариялай бастады. Оның шығармалары патша цен-
зурасы тарапынан аса қауіпті деп есептеліп, ақын 
Мәшһүр Жүсіп халық 
ауыз әдебиеті үлгілерін 
жинау мен ғылымды 
дамытуға қандай үлес 
қосты?
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
*
Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

198
саяси қудалауға ұшырады. Ол өзі туып-өскен Баянауыл 
жерінен кетіп, өзге өңірде өмір сүруге мәж бүр болды. 
Мәшһүр Жүсіп дінге адал берілген адам еді. Өз 
өлеңдерінде шала-сауатты молдаларды қатаң сы наға-
нымен, қазақ халқы арасында ислам ді нін кеңінен 
на си хаттады. Халық оны сәуегей, көріпкел деп санап, 
құр мет тұтты. Мәселен, ақын тірі кезінде қайтыс болар 
кү ніне дейін біліп, алдын ала ас бергізген, шағын ке-
сене тұрғызған. Қазақтың ұлы ақыны Абай да Мәшһүр Жүсіпті қасиетті 
санаған. Ел аузында айтылатын бір аңыз әңгіме бойынша Абай Мәшһүр 
Жүсіптен: «
Егер сен данышпан болатын болсаң, Құдай қайда екенін 
айтшы?!» – деп сұрапты. Сонда ақын: «Құдай жүрегіңде», – деп жауап 
қайтарыпты дейді. 
Абайдың ұлы Әбдірахман да Мәшһүр Жүсіптің асқан бі лім дарлығына 
тәнті болып: 
«Бұл ғаламда ол білмейтін дүние жоқ!» деген сөз қал-
дырыпты. Атақты балуан Қажымұқан ақынмен бірнеше рет жолығып, әр 
кездескен сайын оның батасын алған. 
Мәшһүр Жүсіп ұлы Жаратушыға сенді, өзінің ойы мен ісін пара-
саттылық, ізгілік пен адамгершілік қасиеттерге негіздеді. Өз халқын 
оқу-білімге, рухани тазаруға, адамгершілікке шақырды. 
Ақын қазіргі «Мәдени мұра» бағдарламасын алдын ала болжап, 
бізден жүз жыл бұрын жүзеге асыра бастаған. Ол ата тарихымызбен 
біте қайнасып келе жатқан рухани құндылығымыздың жоғалып кетпей, 
сақталып қалуына көп көмегін тигізді. Ақынның ондаған жылдар бойы 
талмай ізденіп, жазған мақалалары мен материалдары бүгінде 20 том 
болып басылып шықты. 
Қазақ халқы Мәшһүр Жүсіп әділдік, адалдық, дана лық пен адамгер-
шіліктің жарқын үлгісі болып қала бермек. Ол өз ұлтына адал қызмет 
етті. Оның өмірі мен шығармашылық жо лы бүгінгі жастар үшін үлгі-өнеге 
болып саналады.
?
1. Та қы рып деректеріне сүйене отырып, М.Ж. Көпейұлын ағартушы деп баға-
лауға бола ма? 2. Та қы рыптың мәтіні арқылы Мәшһүр Жүсіптің мұсылмандық 
және жал пы адам заттық құндылықтардың жақтаушысы болғанын дәлел дең дер. 
3. Кестені толтырыңдар.
Ағартушылар
Туған 
жері
Еңбектері
Зерттеген 
салалары
Жетістіктері
Шәкәрім Құдайбердіұлы
Құрбанғали Халид
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы
талда
Мәшһүр Жүсіп 
Көпейұлының 
сенімсіздер тізі- 
міне енуіне не
әсер етті?
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ
*
Книга предоставлена исключительно в образовательных целях
согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217

199

жүктеу/скачать 7.89 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: