Палеолит Арало-Каспийского региона 07. 00. 06 Археология

Локализация стоянок и местонахождений палеолита предопределена сочетанием нескольких факторов для благоприятного проживания. Наличие большого количества сырья в доступном виде, а также благоприятные экологические условия на берегу древнего моря, наличие естественных убежищ создали возможность заселения региона древними людьми.

Заселение Арало-Каспийского региона не было единовременным процессом, в заселении региона, а также продвижении через регион на территорию Урала, Центрального Казахстана, большое влияние оказывали трансгрессивно-регрессивные процессы Каспийского моря. Вся четвертичная история Каспийского моря связана с периодическим увеличением и уменьшением площади морского бассейна. Лишь при регрессиях древний человек мог пройти меж двух морей, в период же трансгрессий (акчагыльская, апшеронская, бакинская, раннехвалынская) водные потоки закрывали пути продвижения древних охотников. Благоприятные фазы для заселения региона совпали с регрессией апшеронского моря в период первых миграционных потоков представителей рода Homo из Африки в Евразию. Второй миграционный поток совпал с продвижением представителей ашельской культуры с территории Кавказа и Ближнего Востока, этот путь уже отчетливо фиксируется на палеолитических материалах Манкыстау, Мугалжар, Приаралья, и находит продолжение в памятниках Поволжья, Южного Урала и Центрального Казахстана.

Палеолитические памятники Арало-Каспийского района входят в ареал «леваллуа-ашельских», индустрий и являются связующим звеном между палеолитическими местонахождениями Центрального Казахстана, Средней Азии, Нижнего Поволжья, Кавказа, в технике первичного раскалывания превалируют леваллуазская и призматическая системы; нуклеусы радиальной и галечной техник расщепления единичны. В орудийном наборе доминируют зубчато-выемчатые формы, скребла различных модификаций, леваллуазские орудия, бифасиальные изделия.

1. 
   Деревянко А.П., Петрин В.Т., Таймагамбетов Ж.К. Методика изучения и информативность палеолитических памятников поверхностного залегания в аридной зоне Центральной Азии // Каменный век Казахстана и сопредельных территорий (материалы международной конференции, посвящённой 70-летию Х.А. Алпысбаева). – Туркестан: Мирас, 1998. – С. 165-196.
   
2. 
   Медоев А.Г. Геохронология палеолита Казахстана. – Алма-Ата: Наука КазССР, 1982. – 64 с.
   
3. 
   Таймагамбетов Ж.К. Палеолит Казахстана. (Основные проблемы): научн. доклад … докт. ист. наук. – Новосибирск, 1993. – 53 с.
   
4. 
   Деревянко А.П., Петрин В.Г., Гладышев С.А., Зенин А.Н., Таймагамбетов Ж.К. Ашельские комплексы Мугоджарских гор (Северо-Западная Азия). - Новосибирск: Изд-во ИАиЭт СО РАН, 2001. – 136 с.
   
5. 
   Веклич М.Ф. О палеоэкогеографии // Сборник тезисов докладов к Всероссийскому совещанию «Главнейшие итоги в изучении четвертичного периода и основные направления исследований в XXI веке». СПб: ВСЕГЕИ, 1998. – С. 93-94.
   
6. 
   Геология СССР. Западный Казахстан. Геологическое описание. – М.: «Недра», 1970. – Том XXI. – Часть I. – Книга I. – 880 с.
   
7. 
   Костенко Н.Н. Основы стратиграфии антропогена Казахстана. – Алма-Ата, 1981. – 74 с.
   
8. 
   Аубекеров Б.Ж. Континентальные четвертичные отложения Казахстана: Автореф. дисс. на соискание докт. геол.-минер. наук. – Алма-Ата, 1992. – 52 с.
   
9. 
   Медоев А.Г. Ареалы палеолитических культур Сары-Арка // По следам древних культур Казахстана / Сб. ст. – Алма-Ата: Наука КазССР, 1970. – С. 200-216.
   
10. 
    Артюхова О.А. Палеолитические стоянки-мастерские Северо-Восточного Приаралья // Корреляция отложений, событий и процессов антропогена. Тезисы докладов VI Всесоюзного совещания по изучению четвертичного периода. – Кишинев, 1986. – С.197.
    
11. 
    Деревянко А.П., Петрин В.Т., Зенин А.Н., Таймагамбетов Ж.К., Гладышев С.А., Цыбанков А.А., Славинский В.С. Исследования Российско-Казахстанской археологической экспедиции в Казахстане (1998-2001). – Новосибирск, 2003. – 184 с.
    
12. 
    Boroffka N., u.a Archäologische Mitteleilungen aus Iran und Turan, band 35-36. – Berlin, 2003-2004. – 81 р.
    
13. 
    Деревянко А.П., Аубекеров Б.Ж., Петрин В.Т., Таймагамбетов Ж.К., Артюхова О.А., Зенин В.Н., Петров В.Г. Палеолит Северного Прибалхашья (Семизбугу, пункт 2, ранний – поздний палеолит). – Новосибирск, 1993. – 114 с.
    
14. 
    Славинский В.С. Палеолит Северного Прибалхашья (по материалам местонахождений Саяка): Автореф. … канд. ист. наук. – Новосибирск, 2004. – 26 с.
    
15. 
    Зенин А.Н. Ранний и средний палеолит аридной зоны Центральной Азии (Монголия и Южный Казахстан): Автореф. … доктора ист. наук. – Новосибирск, 2004. – 59 с.
    
16. 
    Окладников А.П. Палеолит и мезолит Средней Азии // Средняя Азия в эпоху камня и бронзы. – М.-Л., 1966. – С. 23-49.
    
17. 
    Деревянко А.П., Таймагамбетов Ж.К., Нохрин Т.И., Бексеитов Г.Т., Цыбанков А.А. Индустриальные комплексы северо-восточной части хребта Каратау (Южный Казахстан) (Каменный век Казахстана). – Алматы: Қазақ университеті, 2007. – 342 с.
    
18. 
    Сайфуллаев Б.К. Палеолит долины реки Зарафшан и Северо-Восточных Кызылкумов (технико-типологическое исследование): Автореф. диссер. … канд. истор. наук. – Самарканд, 2002. – 24 с.
    
19. 
    Археология Нижнего Поволжья. Каменный век / Под общ. ред. д-ра ист. наук А.С. Скрипкина. – Волгоград: Волгоградское научное издательство, 2006. – В 4 т. – Т. 1.– 458 с.
    
20. 
    Любин В.П. Палеолит Кавказа: Серия «Палеолит Мира» / Ответственный редактор П.И. Борисковский. – Л.: «Наука», 1989. – 270 с.
    
21. 
    Деревянко А.П. Заселение человеком Евразии в раннем палеолите // Древнейшие миграции человека в Евразии: Материалы международного симпозиума. – Новосибирск: ИАиЭт СО РАН, 2009. – С. 5-28.
    

2 К вопросу об изучении каменного века в Западном Казахстане // «Истоки, формирование и развитие евразийской поликультурности, культуры и общества Северной Азии в историческом прошлом и современность». Материалы I (XLV) Российской с международным участием археологической и этнографической конференции студентов и молодых ученых (РАЭСК – XLV): 12-16 апреля 2005 г. – Иркутск: Изд-во РПЦ «Радиан», 2005. – С.129-130.

3 Палеолитические памятники на территории Западно-Казахстанской области // Вопросы археологии Западного Казахстана. Сборник научных трудов. – Актобе, 2005. – Выпуск 2. – С. 9-17 (в соавторстве).

4 Исследования палеолитического памятника Ешкитау в 2005 году // Вопросы истории и археологии Западного Казахстана: Сборник научных статей. – Уральск, 2005. – Вып. 4. – С. 89-102 (в соавторстве).

5 Полевые исследования Ешкитауского отряда в Западно-Казахстанской области // Восточная Евразия: проблемы культурного наследия: тезисы докладов III Казахстанской археолого-этнографической конференции студентов и молодых ученых. – Астана: Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева, 2006. – С. 63-64.

6 Степень изученности каменного века в Актюбинской области // Арало – Каспийский регион в истории и культуре Евразии. Материалы международной научной конференции. – Актобе: «ПринтА», 2006. – Часть 1. – С. 62-65.

7 Ancient man on shores of Caspian Sea // 4th International Conference of UNESKO programme 481 Dating “Caspian Sea Level Change”. Materials of a Conference (abstracts - articles). Almaty, 2006. – P. 24-26 (в соавторстве).

8 Техника первичного раскалывания на стоянке-мастерской Ешкитау (по материалам 2005 года) // Материалы Республиканской научно-практической конференции «Проблема изучения и сохранения историко-культурного наследия» 14 декабря 2005 г. Алматы, 2006. – С. 44-48.

9 О поисках памятников каменного века в Актюбинской области в 2006 г. // Вопросы истории и археологии Западного Казахстана. Сборник научных статей. – Уральск, 2006. - №1-2 – Вып. 5. – С. 138-150 (в соавторстве).

10 Памятники эпохи каменного века. Национальный атлас РК. Том II. Социально-экономическое развитие / Под ред. Н.А. Искакова, А.Р. Медеу, Алматы, 2006. – С. 197-206 (в соавторстве).

11 Ақтөбе облысының тарихи-мәдени және табиғат мұралары ескерткіштері / Памятники природного и историко-культурного наследия Актюбинской области. – в 13 т. – Т 1. Мәртөк ауданы / Мартукский район. – Ақтөбе, 2006. – 350 б. (в соавторстве).

12 Характеристика орудийного набора на стоянке-мастерской Ешкитау (по материалам 2005 г.) // Материалы научной конференции Международных Бекмахановских чтений «Отечественная и всемирная история в ХХI веке: единство и своеобразие парадигм» - Алматы, 2007. – С. 378-379.

13 Свод памятников истории и культуры Республики Казахстан. Кызылординская область. – Алматы: «Аруна», 2007. – 376 с. (в соавторстве).

14 Возобновление археологических работ на многослойной стоянке Кульбулак // Проблемы археологии, этнографии, антропологии Сибири и сопредельных территорий: Материалы Годовой сессии Института археологии и этнографии СО РАН, 2007 г. – Новосибирск: Изд-во ИАиЭ СО РАН, 2007. – Т. XIII. – С. 83-88 (в соавторстве).

15 Техника первичного раскалывания на местонахожденьях Восточного Приаралья (по материалам 2002 г.) // Известия НАН РК. - Серия общественных наук. – 2010 – №1 (274). – С. 8-12.

16 Исследование памятников палеолита в предгорьях Мугалжар Актюбинской области в 2009 году // Казахстан – Спектр. – 2010 – №2 (52) – С. 140-142.

17 Характеристика орудий на стоянках-мастерских Айтеке би 1-12 (по материалам 2002) // Центр Евразии. – 2010. – №2 (19) – 3 (20).

18 Каспий теңізі жағалауындағы алғашқы қауымдық тұрғындары // Қоғам және дәуір. – 2010. – № 3 (27) – Б. 121-124.

Жұмыстың мақсаты зерттеудiң міндеттерін анықтап, оларды бiртiндеп шешу жолымен орындалады: Арал-Каспий өлкесінің геологиялық – геоморфологиялық және климаттық ерекшелiктерін анықтау, эоплейстоцен және плейстоцен барысындағы геологиялық даму мен палеогеографиялық өзгерiстер тарихын бақылау; өлкенiң геоморфология ерекшелiктерiне байланысты палеолиттiк мекендердің топографиясын талдау; зерттеуге келетін ескерткіштердің техникалық – типологиялық құрамын талдау; Арал-Каспий өңірiнің индустриалды палеолит кешендерiнiң шектес өңірлердің кешендерiне қатысты корреляциясын жасау; өңірдегі палеолитiк ескерткіштердің мәдени-хронологиялық интерпретациясын iске асыру.

Батысында Едiлден, шығысында Торғай иiлiсiне дейінгі, солтүстігінде Оңтүстiк Оралдың тау етегiндегi далаларынан оңтүстігіндегі Түрiкменстанның құмды шөлдерiне дейінгі аумақты алып жатқан Арал-Каспий өлкесі де бұл ретте еш өзгешелік танытпайды.

Тас ғасыры археология, антропология, геология, палеогеографияның қазiргi таңдағы жаңа көзқарасы тұрғысынан зерттеу Арал-Каспий өңірінде осы дәуiрде болып өткен антропогенездің көптеген үдерістерін түсiнуге, мәдениеттер және нәсiлдерiнiң ары қарай дамуын анықтауға мүмкiндiк бередi.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы Арал-Каспий өңіріндегі палеолитті арнайы зерттеу болып табылады. Мұнда сонымен бірге, жарияланған және мұрағат дерек көздерін зерттеу базасы негізінде өңірдің тас ғасыр ескерткіштерінің тізімі құрылып, Батыс Қазақстан палеолитінің зерттелу деңгейіне талдау жасалынған; тас ғасырының түрлі дәуірлеріндегі экологиялық жағдайды қалпына келтіру және оның алғашқы қауымдық құрылыс адамдарының тіршілік әрекетіне, қалыпты дамуына ықпалын анықтау мақсатында геология, палеогеография және басқа да жаратылыстану ғалымдарының мәліметтері талданды; ғылыми айналымға Ешкітау, Ұшқаттысай, Әйтеке-би 1-12 тұрақтар мен мекендердің материалдары, автордың өзі ашқан, Шалқар 4, Терісбұтақ, Миялыкөл 1-2, Қамыстыкөл, Қаракөл 1-8, 1-4 Көксу ескерткіштерінің материалдары енгізілген; Арал-Каспий өңіріндегі палеолиттік ескерткіштер мен мәдениеттердің картасы жасалынды; өңірдің ежелгі палеолиттік негізгі белгісі – оның «леваллуа-ашельдік» сипаты айқындалды; индустриалды кешендерге жүргізілген талдау нәтижесі кейінгі палеолиттің кейбір өзге мәдениеттік әсері бар автохтондылығы туралы мәселе көтеруге мүмкіндік береді.

Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:

- өңірдің палеолиттік ескерткіштері негізгі төрт ауданда шоғырланған: Манқыстау түбегі, Мұғалжар таулары, Солтүстік және Шығыс Арал маңы, Солтүстік Каспий маңы;

- өңірде алғашқы қауымдық адамның пайда болуы (Homo erectus –тардың негізін салушылар) плиоценде, апшерондық теңіздердің регрессиясынан болды, бірақ бұл оқиға тек қана беткейлі мәдени көкжиегі бар ескерткіштерде анықталған, сондықтан әрине бұл анық дәлелденген болып есептелмейді;

- ашельдік мәдениетті сақтаушылар Homo erectus өкілдері Арал-Каспий өңіріне бакиндік регрессияларға мерзімінде ене бастады (шамамен 800 мың жыл бұрын), бұл жәйт Мұғалжар, Манқыстау ерте палеолиттік кешендерімен дәлелденеді;

- Арал маңы палеолит ескерткіштерінің материалдары Өзбекістан, Қызылқұм материалдарымен жоғары дәрежеде ұқсас және де Арал-Каспий өңірінің барлық ашельдік мәдениеттеріне жақын болып келеді;

- алғашқы бөлшектеу техникасында леваллуалық және призмалық жүйе басым; өзектасты радиалдық және ұсақ тас бөлшектеу техникалары бірен-саран. Құралдар жиынтығында тісті-қуысты формалар, әр түрлі қырғыштар, леваллуалық жарықшалар, бифас тәрізді бұйымдар басым.

Арал – Каспий өңірін мекен етуге, сонымен қатар өңір арқылы Орал, Орталық Қазақстан аумағына өтуде Каспий теңізінің трансгрессті-регресті үрдістері ықпал еткен. Тек регрессиялар кезінде ежелгі адам екі теңіз арасынан өте алған, ал трансгрессия кезінде су ағымдары ежелгі адамдардың өту жолдарына бөгет болған. Өңірді мекен етуге деген қолайлы жағдайлар Homo тегі өкілдерінің Африкадан Евразияға алғашқы қоныс аудару кезеңіндегі тюркандық регрессиямен тұспа-тұс келеді.

Екінші қоныс аудару ашель мәдениеті өкілдерінің Кавказ бен таяу Шығыс аумағынан жылжумен сәйкес келеді, бұл жол – Манқыстау, Мұғалжар, Арал маңы палеолиттік материалдарында айқындалып, Орал маңы, Оңтүстік Орал және Орталық Қазақстан ескерткіштерінде жалғасын табады.

Диссертацияның құрылымы. Зерттеу жұмысы екі бөлімнен: мәтіндік бөлім – кіріспе, үш бөлімнен, қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады, және қосымшалар бөлімі – суреттер, сызбалар, кестелер, карталардан тұрады.

SUMMARY
Candidate’s Dissertation in Historical Sciences

Speciality 07.00.06 – Archaeology

The Aral and Caspian region which takes the territory from Volga on the west to Turgai downfold on the east, from piedmont steppes of the South Ural to sandy deserts of Turkmenistan is not an exception.

Study of the Stone Age from modern perspectives of archaeology, anthropology, geology, paleogeography will make it possible to understand many anthropogenesis processes, which took place during that epoch and determined further development of cultures and ethnoses in Aral and Caspian region.

Scientific novelty of Research is in special study of the Paleolithic of Aral and Caspian region. Thus: list of memorials of the Stone age of the region, analyses of state of knowledge of the West Kazakhstan Paleolithic are set on the basis of published and historical sources; the data of Geology, Paleogeography and other natural science is analyzed to reconstruct ecological conditions in different epochs of the Stone Age and their influence on life activity and evolution of the early man; materials of encampments and locations of Yeshkitau, Shalkhar 4, Aiteke-bi 1-12, and also Ushkattysai, Terisbutak, Miyalykol 1-2, Kamystkol, Karakol 1-8, Koksu 1-4 memorials discovered by author are entered into scientific turn. Consistency with natural laws and particularity of the Paleolithic memorials topography has been studied; their geographic demarcation has been provided; paleolithologic memorials and cultures maps of Aral and Caspian region has been created; the main feature of the ancient Paleolithic of the region – its “Levallois and Acheulean” character – has been found out; analyses of industrial complexes allows to raise a question on autochtony of the late Paleolithic with some influence of other cultures.

Points considered for the defense of the work:

- the Paleolithic of the region is performed by four regions of complex assembly of Paleolithic memorials: Mаnkystau peninsula, Mugalzhary mountains, North and East Sub-Aral area, North Caspian Sea region;

- populating of the region by early man (precursor of Homo erectus) has been happening since the end of the Pliocene and regression of Apsheron sea, but this fact is fixed only on the memorials with surficial cultural horizon and can’t be proved absolutely;

- representatives of Homo erectus, the bearers of Acheulean, began to get to Aral and Caspian region during the period of Baku regressions (nearly 800 thousand years ago), that is proved by early Paleolithic Mynkystau and Mugalzhar complexes;

- Paleolithic memorials of Sub-Aral area which are very similar to materials of Uzbekistan, Kyzylkumi are typical for Acheuleans of the whole Aral and Caspian region;

- Levallois and prismatical breakages are dominated in technology of primary breakage; queen cells of radial and chisley techniques of breakage are singular. Serrate and mucronated forms, different scrapers, levallois chips, chipper units dominate in tools set.

- North Caspian sea region and Sub-Aral area are part of “Levallois and Acheulean” (according to terminology of A.G. Medoev (1980)) industries and are connecting link between Paleolithic locations of Central Kazakhstan, Central Asia, Niznnee Povolzhie, Caucasus.

Results of the research. Research of the Paleolithic of Aral and Caspian region has began not long ago and is on initial level now. Short-time work conducted by A.G. Medoev in Mankystau at the end of 60th of the XX century requires more detailed review.

Settlement of Aral and Caspian region was not a homogeneous process as far as it depended on occasional demographic explosions which resulted in migrations from the source of primary ecumene to its outskirts. Transgressive and relictive processes of Caspian Sea strongly effected on region settlement and expansion through the territory of Ural, Central Kazakhstan. Only during reliction period ancient people could pass between two seas; during transgression period stream water enclosed the way of ancient pathfinders. Favorable phases for region settlement aligned with Tyurkanskaya reliction at the period of first migration flows of Homo representatives from Africa towards Eurasia. Second migration flow aligned with explosion of Acheulean representatives from the territory of Caucasus and Middle East; this path is already fixed in Paleolithic materials of Mankystau, Mugalzhar, and Sub-Aral region and exists in memorials of Volga region, South Ural and Central Kazakhstan.