«Прагмалингвистика — тіл біліміндегі функционалдық бағыттың

 

6

    Біздің мақсатымыз — қазіргі ағылшын прессасындағы фразеологизмдерді  

кең  ауқымда  қарастыру.  Нақты  айтқанда,  ағылшын  прессасының  даму 

бағыттарын  анықтау,  қазіргі  ағылшын  авторларының  публицистикалық 

шығармашылығындағы  ізденістік  жаңалықтарды  айқындап,  аксиологиялық 

тұрғыдан  баға  беру,  пресса  арқылы  тілдің  бүгінгі  қоғамдағы  бет-бедерін, 

қолданыстық ахуалын көрсету. Өйткені адам өмірінің саяси, экономикалық, 

мәдени,  тұрмыстық  т.б.  салаларын  түгелдей  қамтитындықтан,  прессада  

алуан  түрлі  тақырыптар  қозғалады.  Соған  сәйкес  газет  материалдары  да 

бірнеше жанрда жазылады. 

    Пресса  мәтіні  —  семантикалық  құрылысы  жағынан,  функциясы 

тұрғысынан, 

мәтінді 

қабылдап-түсіну 

жағынан 

ерекшеленетін 

публицистикалык  стильдің  бір  түрі.  Ол  бұқаралық  аудиторияға  ақпарат 

таратып,  жеткізудің  ерекше  құралы  ретінде  танылып,  автордың  саяси-

прагматикалық  тұғырын  көрсетеді.  Жұмыстың  нысанасы  —  жалпы  газет 

мәтіні  болғанымен,  біз  ресми  басылымдарда  айрықша  орын  алатын  саяси 

мәтіндерге көбірек көңіл бөлдік. 

    Себебі  қазіргі  қоғамдағы  бүкіл  әлеуметтік  қатынастардың  өзі  саясатқа 

негізделгендіктен, ол тақырыпты айналып өту мүмкін емес.        

    Тілді  қандай  да  бір  ақпаратты  жеткізу  және  өндеу  үшін,  сондай-ақ 

қоршаған  орта  жайында  қажетті  түсінікті  қалыптастыру  үшін  жүзеге 

асырылатын  күрделі  процестерді  зерттеуді  мақсат  ететін  когнитивтік  бағыт 

пен  сол  процеске  тікелей  қатысушы  адресант  (ақпаратты  ұсынушы)  пен 

адресат 

(ақпаратты 

қабылдаушы) 

арақатынасын 

зерттейтін 

прагмалингвистиканың арасында тығыз байланыстың болуы занды. Әсіресе, 

адам  санасына  келіп  түсетін  ақпараттың  керекті  деңгейде  ұғынылып-

түсінілуін реттейтін категориялау және концептуалдау процестері ғаламның 

тілдік  бейнесін  қалыптастыру  проблемасына  қатысты  айрықша  маңызға  ие 

болады.  Өйткені  сол  процестер  арқылы  адам  ақиқатта  болып  жатқан 

оқиғаларды  когнитивтік  тұрғыдан  меңгереді.  Сөйтіп,  үнемі  ұлғайып 

отыратын білімін концептілер және категориялар түрінде реттейді. Осының 

 

7

нәтижесінде  жеке-жеке  келіп  түсетін  мәліметтер  жүйеленіп,  білім  қорын 

құрайды.  Осы  айтылғандардың  бәрі  БАҚ  мәтіндерін  зерттеуде  үлкен  мәнге 

ие болады.  

    Басқаша  айтқанда,  когнитивтік  зерттеулер  медиа-мәтіндерді  жекелеген 

сөзжасам  туындылары  ретінде  ғана  емес,  сол  ақпаратты  дайындап,  тарату 

саласында  еңбек  етіп  жүрген  мыңдаған  адамдар  мен  ұйымдардың  бірлесе 

атқарған  қызметінің  нәтижесі  ретінде  қарастыруға  мүмкіндік  береді.        

Сонымен  медиа-мәтіндерді  сөз  еткенде,  міндетті  түрде  олардың 

интерпретациялық қасиеттерін, ғаламның медиа-бейнесін қалыптастырудағы 

рөлін, БАҚ мәтіндерін жасау мен қабылдауға әсер ететін мәдени өзіндік және 

идеологиялық  факторларын  атаймыз.  Түптеп  келгенде,  адресаттың 

когнитивтік санасында ғаламның ақпараттық бейнесінің қалыптасуына әсер 

ететін,  тіпті  үлес  қосатын  адресант  өз  кәсіби  міндетін  атқарып  жүрген 

журналист  болғандықтан,  прагмалингвистикадағы  адресант—  адресат 

арақатынасы когнитивтік лингвистиканың да аясына кіреді. 

    Газет  мәтінін  прагмалингвистикалық  талдаудағы  негізгі  мәселе 

адресанттың прагматикалық ұстанымы десек, психолингвистика тұрғысынан 

алғанда  мұны  ақпараттардың  жазбаша  мәтінде  қодталуы  деуге  болады,  ал 

адресаттың  мәтінді  қабылдауы  немесе  түсінуі  кодты  ашу,  яғни  мәтіндегі 

ашық  және  жасырын  түрде  берілген  ақпаратты  дұрыс  түсініп  қабылдауы 

болып  шығады.  Мұның  өзі  —  адресаттың  когнитивтік  санасындағы  білім 

қорының  көлемімен  тығыз  байланыста  ашылатын  мәселе.  Адресанттың 

жеткізбек  болған  түпкі  ниеті  реципиентке  (оқушыға)  бұрын-сонды  белгілі 

ұғымдарға  негізделсе,  бұл  коммуникация  біршама  нәтижелі  болмақ.  Ал 

ондай  сәйкестік  болмаған  жағдайда  оқырманның  мәтінді  дұрыс  түсінуі 

екіталай. 

    Газет мәтінін құрастырушы да (адресант), оны тұтынушы да (адресат)  — 

белгілі  бір  әлеуметтік  топтардың  мүшелері.  Осы  әлеуметтік  субъектілер 

мәтіндегі  хабарламаға  анағұрлым  жақын  тұрған  социумның  өкілдері  болып 

 

8

табылады.  Сондықтан  да  медиа-мәтінді  жалпы  жаңалықтардың 

коммуникативтік контексінде алып жасайтын да, түсіндіретін де солар.  

    Т.А.  ван  Дейк  жаңалықтарды  дискурстың  бір  типі  ретінде  қарастырған 

еңбегінде  осы  әлеуметгік  субъектілердің  қызметіне  айрықша  баға  береді: 

«Информированность.  Этих  социальных  субъектов,  их  социокультурная 

активность,  общность  убеждений  или  идеологии  дают  возможность 

соотнести тексты новостей с процессами институционального и социального  

производства  и  потребления,  а  таюке  с  экономическими  условиями  их 

производства и распространения» [1,137].  

    Түптеп  келгенде,  бүгінгі  ақпарат  заманында  адам  қоғамда  болып  жатқан 

өзгерістер  мен  жаңалықтарды  қадағалап  отыруға  мәжбүр.  Бір  күн  БАҚ 

қызметін  пайдаланбау  субъектінің  білім  қорын  едәуір  жұтандатып,  оның 

әлеуметтік  дамуын  тежегендей  әсер  етеді.  Осы  жағынан  газет  мәтінінің 

әлеуметтік-реттеуіштік 

рөлін 

социолингвистикамен 

байланыстыра 

қарастырудың мәні зор. 

    Сонымен,  публицистикалық  мәтінге  прагмалингвистикалық  талдау  жасау 

барысыннда аталмыш бағыттардың деректері мен сол салалар бойынша қол 

жеткізілген ғылыми жетістіктерді пайдаланудың қажеттігі сөзсіз. Сондықтан 

тіл  қолданысын  Адам  факторымен  тығыз  байланысты  қарастыратын 

прагмалингвистиканы  өзге  антропоцентрлік  бағыттармен  бірлікте,  кешенді 

түрде қарастырудың маңызы зор. 

    Қазіргі  кезде  бүкіл  адамзат  электронды  БАҚ-тың  әсер  ету  объектісіне 

айналып отырғаны мәлім. БАҚ түрлерінің қай-қайсысында да қолданылатын 

әмбебап құрал ретінде медиа-мәтін әлеуметтік-реттеуші  қызметін атқарады. 

Академик  Р.Сыздық  қазақтың  ұлттық  жазба  әдеби  тілінің  даму  барысында 

көркем  әдебиет  стилінің  жетекші  орын  алатынын,  яғни  доминанта  стиль 

екенін  айта  келіп,  былай  деп  атап  көрсетеді:  «Сөз  жоқ,  бұл  күнде  тіл 

тәжірибесінде  публицистиканың,  кепшілік  информация  құралдары  — 

баспасөздің,  радио  мен  телевидениенің  де  рөлі  күшейе  түскенін  мойындау 

қажет»  [2,81].  Әртүрлі  БАҚ-та  медиа-мәтіннің  өзіндік  ерекшеліктері 

 

9

болатыны  мәлім,  дегенмен,  оның  әмбебаптық  сипаты  негізінен  өзгеріссіз 

қалады.  Ал  осы  жұмыста  оқырманға  біршама  қол  жеткіліктілігімен 

ерекшеленетін мерзімді прессадағы, яғни жазбаша формадағы медиа-мәтін — 

оның  адресанттың  мақсатты  түрде  жүзеге  асырған  әрекетінің  жемісі, 

нәтижесі  және  прагматикалық  стратегиясын  жүзеге  асырушы,  сәйкес 

формаға түсірілген, арнаулы  өңдеуден өткізілетін нысан ретінде жан-жақты 

қарастырыдды.  Медиа-мәтін  —әлеуметтік-сөзжұмсамдық  құбылыс,  жоғары 

денгейдегі коммуникативтік бірлік, ол социум өмірінің барлық саласындағы 

ақпаратты  қамтитын  ауқымды  дүние  [3,175].  Зерттеу  барысында  медиа-

мәтінге қатысты мынадай тұжырымдар жасалды: 

    Медиа-мәтін—БАҚ 

арқылы 

жүзеге 

асырылатын 

ақпараттық-

коммуникативтік процестің маңызды элементі;  

    Медиа-мәтін  қарым-қатынастың  өзге  түрлерінің  жүзеге  асырылуы  үшін 

қолданылатын сөзжұмсамдық әрекет формасы;  

    Коммуникацияның аяқталған, тиянақты жөне тұтас бірлігі;  

    Медиа-мәтін  ақиқат  болмыстың  қандай  да  бір  үзігінің  көрінісі  болып 

табылатын күрделі, құрастырылмалы моделі;  

    Медиа-мәтін  —  оқиғаларды,  құбылыстар  мен  процестерді  көрсететін  көп 

кұралдың ішіндегі аса әлеуеттісі; 

    Медиа-мәтін — мәтіндік түсіндіруші тетіктер әрекетінің жемісі; 

    Медиа-мөтінде  әсер  етудің  прагматикалық  стратегиялары  жүзеге 

асырылады;  

    Медиа-мәтін — әлеуметтік реттеуде қодцанылатын куатты қүрал;  

    Медиа-мәтін — ғаламның медиа бейнесін қалыптастырушы негізгі фактор 

болып табылады. 

жүктеу/скачать 1.59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: