Р87 Ғылыми-практикалық конференция материалдарының электрондық жинағы. Алматы: «Өрлеу» баұо ақФ Қр ббжқбари, 2018. 380 б

93 
 
6. Әдістемелік еңбектердегі шығарма жұмысының ерекшеліктері. // Ұлағат 
журналы,  №1.2008. 
 
 
ЛАТЫН ӘЛІПБИІНЕ КӨШУ – ТІЛІМІЗ ҮШІН ЖАСАЛҒАН 
 ИГІ  ҚАДАМ 
 
                                                       Г.А.Жорабекова 
«Өрлеу» БАҰО АҚФ Түркістан облысы және  Шымкент қаласы 
бойынша ПҚБАИ  «Мектепке дейінгі тәрбие  және бастауыш білім 
беру» кафедрасының аға оқытушысы 
 
 
Латын  әліпбиіне  көшу  туралы  мәселе  тәуелсіздік  алған  жылдардан 
бермен  қарай  көтеріліп  келеді.  Сонау  2006  жылы  Елбасы  Н.Назарбаев 
Қазақстан  халықтары  Ассамблеясының  ХІІ  сессиясында:  «Қазақ  әліпбиін 
латынға  көшіру  жөніндегі  мәселеге  қайта  оралу  керек.  Бір  кездері  біз  оны 
кейінге қалдырған едік. Әйтсе де латын қарпі коммуникациялық кеңістікте 
басымдыққа  ие  және  көптеген  елдер,  соның  ішінде  посткеңестік  елдердің 
латын қарпіне көшуі кездейсоқтық емес. Мамандар жарты жылдың ішінде 
мәселені  зерттеп,  нақты  ұсыныстармен  шығуы  тиіс.  Әлбетте,  біз  бұл 
жерде  асығыстыққа  бой  алдырмай,  оның  артықшылықтары  мен 
кемшіліктерін  зерделеп  алуымыз  керек»,  —  деген  еді.  Бұл  реформаны  алға 
қарай  өркендеудің  төте  жолына  балап,  оны  тезірек  меңгеруге  асыққанымыз 
абзал.  Себебі,  әлем  елдерінің  80  пайызы  осы  әліпбиді  қолданады.  Бұл  –
заңдылық. 
          Кез  келген  ел  өзгерісіз  қалмайды.  Барлық  жерде  өзгеріс,  құбылу  орын 
алады. Сондықтан  өркениетке  қол  созған, ең дамыған отыз елдің қатарына 
қосылуды ұран еткен Қазақстанда да өзгерістің болуы заңдылық. Ең бастысы 
жақсы  қырға  қарай  өзгеруге  ұмтылуымыз  керек.  Бұл  жолда  біздің  еліміздің 
қия басқан тұсы жоқ. Біз дұрыс жолда, дамудың даңғыл жолына қарай қадам 
басып келе жатырмыз. Оған сар даланың төсінен ару Астананың бой көтеруі 
соның  айғағы.  Қазіргі  таңда  барлық  салалар  заманауи  талаптарға  сай  бет 
бұрысты  бойына  дарытып  жатыр.  Солардың  ішінде  ең  маңыздысы  ол  қазақ 
алфавитінің  кириллицадан  латынға  ауысуы  болып  табылады.  Латынға 
көшудің  басты  мақсаты  -  жоғалтқанымызды  түгендеу.  Алдағы  дамуға  сара 
жол салу.   
Тілдің  қоғаммен  бірге  дамып,  ғылым  мен  техника  дамыған  сайын 
көршілес елдерден және басқа да шетелдерден жаңа сөздер кіруі арқылы да 
толығып  отыратыны  табиғи  заңдылық  болып  табылады.  Қазіргідей  басқа 
елдермен  арада  барыс-келіс  жиілеген  замандығы  күнделікті  тіршілікте  өзге 
тіл  сөздерінің  енуі  де,  әсері  де  күшейе  түспесе,  бояуламайды.    Ал  кірме 
сөздердің  барлығын  дер  кезінде  қазақы  айтылымға  икемдеп  отыру  оңай 
шаруа емес. Әрбір оқыған сауатты адам өзге тілден келген сөздің де қазіргі 
кирилл  әріптерінмен  өзгеше  жазылып  тұрғанын  оғаш  көріп  тез  қабылдай 

94 
 
қоймауы  мүмкін.  Ал  латын  әліпбиі  бұл  қиындықты  өзі  реттеп,  жұртшылық 
кірме  сөздерді  қазақы  қылып  жазып,  қазақы  оқып  кеткенін  өздері  де 
байқамай  қалар  еді.  Мысалы  ,  «қ»  фонемасының  реңдеріне  х,  һ  дыбыстары 
жатады.  Сондықтан  қош-хош,  қалық-халық,  қабар-хабар,  қайыр-  хайыр, 
қақарман-қахарман-  қаһарман,  Гауқар  -  Гаухар  -  Гауһар  деген  сөздерде  қай 
дыбысты қолдансаң да мағына өзгермей тұрғаны, бір фанеманы үш әріпппен 
таңбалаудан туындаған заңсыздық, басқаша  айтқанда, бір адамның үш есімі 
бар,  не  үш  төлқұжаты  болғаны  сияқты.  Сөйтіп  қазақтың  «қ»  фонемасымен 
үш  әріппен  таңбалаудан  туындаған  заңсыздық,  басқаша  айтқанда  бір 
адамның үш есімі бар, не үш төлқұжаты бар болған сияқты. Сөйтіп қазақтың 
«қ»  фонемасынмен  айтылатын  сөздер  әліпбиімізге  қазақ  тілінде  жоқ, 
орыстың «х» фонемасынмен, енді бірде араб сөздердегі «һ» фонемасымен әр 
түрлі  жазылып  ,  жұртты  адастырып  тұр.  Мұндай  мысалдарды  көптеп 
келтіруге  болады.    Қысқасы,  тіліміз  шұбарланып,  ұлттық  бояуы  мен  реңін 
жоғалта  бастады.  Қазіргі  әліпбиіміздегі  осы  сияқты  тағы  басқа  кемшіліктер 
латын  әліпбиіне  көшкен  кезде  табады.  Осылай  ғана  тіліміздің  табиғи 
айтылымына қайшы келетін кемшіліктерімізден арылатын кез келді.  
Әрбір сөзді бабалар салған жолмен ұлттық үндесіміне қарай айтуымыз 
үшін жарыса  қапталдап кедергі  келтіретін  ескі  әліпбиімізді  латын  әліпбиіне 
ештеңеден  қорықпай  алмастыра  салуға  мүмкінді  келді.  Демек,  ұрпақ 
келешегін ойласақ, ұлттымыздың негізгі белгісінің бірі тілімізді сақтап қалу 
десек, оған апарар бірден – бір дұрыс жол –латынға көшу. 
Мәселен  қараңызшы,    тауға  барып  тыныстау  үшін  сол  жерде  өзіңізді 
еркін  әрі  жайлы  сезінетін  киімді  киіп  барасыз  емес  пе?  Егер  оған  етегі 
сүйретілген  көйлек кисеңіз демалысыңыздың құны  көк  тиын, бос  әурешілік 
болады. Сол сынды біз әлем елдерінің  басым көпшілігі қолдануға ыңғайлы 
әрі  жеңіл  деп  таңдау  білдірген  әліпбиге  бейімделіп,  ұлы  көшке  ілесуіміз 
қажет.  Осы тұста санамызға ақын Мұқағали Мақатаевқа қарата  «күпі киген 
қазақтың  қара  өлеңін  шекпен  жауып,  өзіне  қайтарған»  деп  айтылған  сөз 
ойға  оралады.  Сол  сынды  біздің  де  алфавитімізге  шапан  емес,  шекпен 
жабылу керек. Қазіргі таңда латын әліпбиі үлкен беделге ие болып, қолданыс 
аясы  да  мүмкіндігі  де  зор  екендігін  танытып  отыр.  Сондай-ақ  графизация 
(әріп  таңбалау)  заңдылықтары  әріптің  дыбысты  таңбалау,  көру,  оқу,  жазу 
талаптарына  сай  келуін  қажет  етеді.  Барлық  дәрі-дәрмек  атаулары, 
математика, 
физика, 
химия 
формулалары, 
көптеген 
терминдер, 
мамандықтарға қатысты ғылыми әдебиеттер — барлығы да латын әліпбиімен 
байланысты екенін байқауға болады. 
               Елбасы  Н.  Назарбаев:  «Біз  ептеп  –  ептеп  латынға  көшуіміз  керек. 
Шетел терминдерін қазақтің тіліне  енгізіп, тілді байытудың орнына  біздің 
лингвистік  комиссия  неше  түрліні  ойлап  тауып,  аударады.  Еркеғали 
Рақымғали:  «Мен  өмір  –бақи  композитор  едім,  енді  сазгер  болдым.    Менің 
пианином  енді  күйсандық  болды»  -  деп  айтқан    еді.  Пианино  барлық  елде 
осылай  айтылады,  неге  осы  сөзді  тілімізге  енгізіп  байытпасқа?  Балконды 
қылтима  дейді,  процентті  пайыз  дедіңдер,  пайыз  деген  сөзді  мен 

95 
 
қолданбаймын.  Барлық  елде  процент  дейді»  деген  пікірі  де  өте  орынды 
айтылған. Біз өскелең ұрпаққа дәріс беру кезінде әлем халықтарының бәріне 
ортақ интернационал,  демократия  сынды пән  сөздерін  өзгертпей еуропаның 
айтып  жүрген  түрінде  алуымыз  қажет.  Бұл  туралы  кезінде  М.Жұмабаев 
«жиһан  тілі  болып  кеткен  шет  сөздерді  қазақшаға  аударамын  деп 
азаптанудың қажеті жоқ» деп орынды айтқан болатын.   
Қиындықтар  болатыны  айқын.  Сондықтан  бізде  тілімізге  бұрынғыдан 
да  жауапкершілікпен  қарап,  Елбасы  айтқандай,  «қазақ  қазақпен  қазақша 
сөйлеуі  керек».  Тіл  сөйлеген  үстіне  сөйлей  берсең  ғана  шыңдалып, 
айналадағы  басқаларға  да  әсер  ете  түсетіні  хақ.  Латын  әліпбиіне  көшу  – 
тіліміз үшін жасалған игі қадам. Ал тіл – халқымыздың негізгі ұлттық  рухы. 
  

жүктеу/скачать 3.87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: