Кипчаки евразии: история, язык и

М.Н. Сқақов
Қазақстан Республикасының 
Мәдениет және ақпарат  
министрлігі
Тіл комитетінің төрағасы 
 
Кіріспе сөз 
 
Біздің руханиятымыздың қайнар көзі – сонау көне тарихтардан бастау 
алатыны сөзсіз. Қазақстан тәуелсіздігін алған жылдардан бері төл тарихын 
тереңнен тануға, тарихи ақиқатты барынша ашуға, ғасырлар қойнауынан 
бастау алатын мәдени мұраны жас ұрпаққа жеткізуге бар күш-жігерін 
жұмсап келеді. 
Әр жылдары қазақ жазуы мен мәдениетінің түп төркіні болып 
табылатын жазба ескерткіштер тілін ғалымдар тарапынан зерттеп, сүбелі 
жиындар ұйымдастырып келсе, 2012 жылы Астана – түркі әлемінің мәдени 
астанасы аталды. 
2007 жылы «Көне түркі ескерткіштері:палеография, мәтінтану, жазу 
тарихы» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияны осы білім 
ордасымен бірлесе өткізе отырып, көне түркі мұраларына тағзым ету 
мақсатында арнайы бір күнді «Түркі халықтарының ғұрыптық ұлықтау 
мерекесіне» айналдырсақ деген болатынбыз. 
«Сабақты ине сәтімен» дегендей, ендігі кезекте Қазақстан 
Республикасында Тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға 
арналған мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде жыл сайын дәстүрлі «Түркі 
жазбалары мен мәдениеті күндерін» кең көлемде атап өтуді қолға алмақпыз. 
Ұлттық ғылым тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдарда түркітану 
бағытында біршама жетістіктерге жетті. Қазақ және өзге де түркі 
халықтарының этносы мен мемлекеттігін, тілін, тарихи-мәдени және 
этносаяси жағдайын ғылыми түрде жан-жақты әрі жүйелі зерттеу – түркі 
тілдес халықтар үшін, оның келешек ұрпағы үшін өте маңызды. 
Зерттеушілердің айтуынша «түрік» деген халықтың аты 542 жылдан 
белгілі болса керек. Ұрпақтан-ұрпаққа мұра болған руникалық жазба 
ескерткіштер – қазақ және өзге түркі халықтарының көне дәуірде мәдени 
деңгейінің өте жоғары болғандығын дәлелдейтін баға жетпес асыл қазына. 
Бүкіл әлемге танылған түркі руникалық жазбалары атақты Египет 
перғауындарының қорғандарынан табылған шумер жазуларымен дәуірлес. 
Қазақстан мен Орталық Азия және Оңтүстік Сібір жерлерін мекендеген түркі 
тілдес ру-тайпалар бірігіп бір кездерде өз елі мен жерінің бостандығы, 
тәуелсіздігі үшін алапат қақтығыстар мен жойқын соғыстарды басынан 
кешті. Ұрпаққа өнеге болар атақты Күлтегін, Тоныкөк, Білге, Бумын 
қағандар әрі тарихи, әрі әдеби дастан жырлардың кейіпкерлеріне, сомды 
тұлғаларына айналды. Ардақты есімдерді ел жадында сақтау үшін сол 
заманның данагөй білімдарлары өркениеттің белгісі болып табылатын 
түркілік сына жазумен тас бетіне түсірді. 

Тамыры тереңге тартқан мәдени баға жетпес байлығымыз бізді, түркі 
халықтарын жаһанға паш ете отырып, мәңгілік болмысымызды айшықтайды. 
Осы Түркі жазбалары мен мәдениеті күндері аясында ұйымдастырылған 
Кимек 
мемлекетінің 
1100 
жылдығына 
арналған 
«Еуразия 
қыпшақтары:тарих,тіл және жазба ескерткіштері» халықаралық ғылыми 
конференциясы зерттеуші ғалымдар үшін де, өскелең жас буын үшін де 
табысты боларына сенемін. 
Қыпшақтар қазақ халқының және қазақ тілінің қалыптасуына маңызды 
рөл атқарған. Тарих сахнасында «қифшақ», «қыпчак», «коман», «құман», 
«половцы», «күн» т.б. делінген қыпшақтар біздің арғы тегіміз. ХІ ғасырдың 
бастарында Қимақ мемлекетінің өкімет билігі қыпшақ тайпасының қолына 
көшті. Олар батыстан шығысқа жылжып, Сырдария бойындағы оғыздардың 
мемлекетін құлатып, оғыздар қонысын басып алып, оны дешті қыпшаққа 
(қыпшақ даласына) айналдырды. Дешті қыпшақ Ертіс өзені мен Дон өзеніне 
дейін, Орал тауынан Қара теңізге дейін жетті. Осы ұлан байтақ өңірді 
мекендеген түркі тілдес тайпалар, қазақ тайпалары да қыпшақтар деп аталды. 
Шығыс Еуропаға, кіші Азияға, Мысырға дейін жайылды. Сөйтіп Мысырда 
қыпшақ қолбасшылары Айбек пен Бейбарыстай бабаларымыздың ізі қалды.
Көне шежірелерде «тоқсан екі баулы қыпшақ» деп бекер айтпаса керек. 
Қыпшақ тілінің грамматикасы мен қарыштап дамыған сөздіктерін 
айтпағанда, қазақ тіліне тікелей қатысы бар құнды ескерткіш «Кодекс 
Куманикустың» бір өзі жүздеген зерттеулерге жүк болары анық. Зерттеуші 
Машковтың айтуынша сол кездегі қыпшақ тілі Батыс еуропа жиһанкездері 
мен шығысты зерттеушілер үшін халықаралық тіл болып есептелген, деген 
мына деректің өзі көп жағдайды аңғартқандай. 
Түркінің сар даласының ішкі сырын бойына сіңірген таңбалы тастар, 
ескерткіштер қас батырдың ерлігіндей сан ғасырларды аттап, өз заманының 
шындығы мен шырғалаң тағдырын, асқақтығы мен тектілік келбетін арқалап, 
еш өзгерместен күні бүгінге жетіп отыр. 
Сондықтан да бабалар аманатына берік болып, түркі жұртының 
төрткүл дүниедегі абырой-беделі, білік-ғибратын танытатын көне 
жәдігерлердің жоқшысы, сақшысы болайық! 

жүктеу/скачать 4.03 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: