Оқулық Алматы, 013 Əож кбж қ Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігінің «Оқулық»

17
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ⱥɝɪɨɧɨɦɢɹ 
Ⱥɝɪɨɧɨɦɢɹɥɵԕ ɬɨɩɵɪɚԕɬɚɧɭ 
Ⱥɝɪɨɮɢɡɢɤɚ 
Ⱥɝɪɨɯɢɦɢɹ 
Ɇɟɥɢɨɪɚɰɢɹ
ɦɟɥɢɨɪɚɬɢɜɬɿɤ
ɬɨɩɵ
ɪɚ
ԕɬɚɧ
ɭ
 
Ɍɨɩɵɪɚԕɬɚɧɭ 
ɀɟɪ ԕɵɪɬɵɫɵ 
ɋɚɧɢɬɚɪɥɵԕ 
ɬɨɩɵɪɚԕɬɚɧɭ 
Ɉɪɦɚɧ
ɬɨɩɵɪɚԕɬɚɧɭ
Ɉɪɦɚɧ
ɲɚɪɭɚɲɵɥɵ
ԑɵ
Ԕԝɪɵɥɵɫ 
Ɍɚɡɚɥɵԕ, ɨɪɬɚɧɵ ԕɨɪԑɚɭ 
Ԥɫɤɟɪɢ ɬɨɩɵɪɚԕɬɚɧɭ 
Ԕɨɪԑɚɧɵɫ
2-сызба. Қолданбалы ғылымдардағы топырақтану ғылымы
мелиора
тив
тік
топырақт
ану
2–1427

18
Ɍɨɩɵɪɚԕɬɚɧɭ 
ɮɭɧɞɚɦɟɧɬɚɥɞɵ 
ɧɟɦɟɫɟ ɠɚɥɩɵ 
ɬɨɩɵɪɚԕɬɚɧɭ 
Ԕɨɥɞɚɧɛɚɥɵ ɧɟɦɟɫɟ ɠɟɤɟ 
ɬɨɩɵɪɚԕɬɚɧɭ 
ɉɟɞɨɝɧɨɫɬɢɤɚ 
ɉɟɞɨɝɪɚɮɢɹ
Ɍɚɪɢɯɢ 
ɬɨɩɵɪɚԕɬɚɧɭ 
Ⱦɢɧɚɦɢɤɚɥɵԕ 
ɬɨɩɵɪɚԕɬɚɧɭ 
Ⱥɣɦɚԕɬɵԕ 
ɬɨɩɵɪɚԕɬɚɧɭ 
Ɍɚɪɢɯɢ ɠԥɧɟ 
ɦɟɬɨɞɨɥɨɝɢɹ
ԑɵɥɵɦɵ 
ɷɤɨɥɨɝɢɹɥɵԕ ɬɨɩɵɪɚԕɬɚɧɭ 
ɢɧɠɟɧɟɪɥɿɤ ɬɨɩɵɪɚԕɬɚɧɭ 
ɫɚɧɢɬɚɪɥɵԕ ɬɨɩɵɪɚԕɬɚɧɭ 
ɨɪɦɚɧ ɬɨɩɵɪɚԕɬɚɧɭɵ 
ɦɟɥɢɨɪɚɬɢɜɬɿ 
ɬɨɩɵɪɚԕɬɚɧɭ 
ɚɭɵɥɲɚɪɭɚɲɵɥɵԕ 
ɬɨɩɵɪɚԕɬɚɧɭ 
ɦɨɪɮɨɥɨɝɢɹ, 
ɯɢɦɢɹɫɵ, 
ɮɢɡɢɤɚɫɵ, 
ɦɢɧɟɪɚɥɨɝɢɹɫɵ,
ɛɢɨɥɨɝɢɹɫɵ 
ɬɨɩɵɪɚԕ 
ɷɧɟɪɝɟɬɢɤɚɫɵ
ɝɟɨɝɪɚɮɢɹɫɵ 
ɤɚɪɬɨɝɪɚɮɢɹɫɵ 
ɫɢɫɬɟɦɚɬɢɤɚɫɵ 
ɷɤɨɥɨɝɢɹɫɵ 
ɛɚԑɚɥɚɭ 
ɢɧɮɨɪɦɚɬɢɤɚɫɵ 
ɬɨɩɵɪɚԕ 
ɝɟɧɟɬɢɤɚɫɵ
ɉɚɥɟɨɬɨɩɵɪɚԕ- 
ɬɚɧɭ 
ԕԝɧɚɪɥɵԑɵ 
ɦɟɥɢɨɪɚɰɢɹɫɵ 
ɬɟɯɧɨɥɨɝɢɹ
ɷɪɨɡɢɹ
ԕɨɪԑɚɭ 
3-сызба. Топырақтанудың негізгі ғылыми бағыттары

19
Топырақтану ғылымының Қазақстанда дамуы
Қазақстанда топырақтану ғылымы-
ның 
негізінің 
қалануы 
Өмірбек 
Оспанұлы есімімен тікелей байла-
нысты. Ол Мəскеудегі Тимирязев 
атын дағы 
ауылшаруашылық 
акаде-
миясының топырақтану жəне агро-
химия мамандығын бітірген. КСРО 
Ғылым академиясының В. В. Докучаев 
атындағы Топырақтану институтының 
аспирантурасына түсіп, 1936 жылы гео-
логия-минерология ғылымдарының кан-
дидаты дəрежесін қорғап шықты. Бұл 
кезде Ө. Оспанов топырақтану саласы-
нан өз ұлтымыздан шыққан, алғашқы 
ғылыми дəрежесі бар ғалым болғанын мақтанышпен айтамыз. 
Ғылыми дəрежесі бар ғалым алғаш КСРО Ғылым академиясы қазақ 
филиалының геология секторында аға ғылыми қызметкер, кейінірек 
филиал төл алқасында қызмет атқарды. Осы кездері филиал төр 
алқасының төрағасы Қ. И. Сəтбаевтың орынбасары бола жүріп, 
болашақ Қазақ КСР Ғылым академиясының негізін қалауда көптеген 
ұйымдастыру жұмыстарын жүргізді. Ө. Оспанұлы Қазақстанда 
топырақтану секторын ұйымдастыру мəселесін көтеріп, оған 
басшылық ету үшін одаққа аты белгілі профессор А. И. Безсо-
новты шақырды. Сонымен республикамызда топырақ зерттеуші 
алғашқы ғылыми ұжым пайда болды. Бұл топқа Отан соғысы 
жылдарының басында Алматыға көшіп келген КСРО Ғылым ака-
демиясы Докучаев атындағы Топырақтану институтының дирек-
торы Л. И. Прасолов бастаған, кейін академик И. П. Герасимов, 
профессорлар М. А. Глазовская, Е. В. Лобова, т.б. қосылды. Со-
нымен Қазақстан топырақтары жан-жақты ғылыми негізде зерт-
теле бастады. Дегенмен, сектор ұйымдастырылғанға дейін қазақ 
жерінің топырақтары туралы ешқандай мəліметтер болмады десек 
шындыққа үйлеспейді.
6-сурет. Ө. О. Оспанов. 
(1906-1993)

20
Қазақ жерінде ХVІІІ-ХІХ ғасырларда Ресей ғалымдары тарапы-
нан жасалған ғылыми экспедициялар (Лепехин, Гмелин, Паллас, 
Краснов, Миддендорф, Пржевальский, Уəлиханов, Семенов, т.б.) 
негізінен жалпы табиғаттану мақсатындағы географиялық сапар-
сая хаттар еді. Ал тікелей топырақ қыртысын Қазақстанда зерттеу 
осы үстіміздегі ғасырдың басында, Ресейдің халық тығыз мекен-
деген еуропалық бөлігінен шаруаларды шығысқа, қазақ жері мен 
Сібірге көшіру мақсатымен құрылған қоныстандыру басқармасы 
қолға алғанды.
Бұл жұмыстар Докучаевтың дарын-
ды шəкірті, топырақтану саласындағы 
алғашқы академик К. Д. Глинканың бас-
қаруымен жүргізілген. Бұл экспе ди-
ция ларға Докучаевтың ізбасары, көр некті 
топырақтанушы ғалымдар: С. С Неус труев, 
Л. И. Прасолов, А. И. Без сонов, Р. И. Аболин-
дер өте құнды ма те риалдар жинады. Осы 
еңбектердің нəтижесінде ел қоныстанып, 
жерлерін егіншілікке пайдалануға жарай-
тын көптеген аймақтар анықталады. 
Еске ретін жай, осы кездегі зерттеулер 
еліміздің топырақтану саласына үлес 
қосып, кейбір осы аймақтағы анықталған топырақ аты бүкілəлемдік 
топырақтану терминдеріне енді. Мəселен, С. С. Неуструевтың 
Шымкент уезіндегі тау етегіндегі топыраққа қойған алғашқы аты-
7-сурет. Безсонов А. И.
(1878-1962)
8-сурет. Боровский В. М. 
(1909-1984)
9-сурет. Ақанов Ж.У.

21
-«сұртопырақ» (серозем), Перовск (Қызылорда) уезіндегі Қазалы 
маңындағы топырақтарға қойған аты «сұрқұба» (серобурые) қазірде 
əлемдік терминдерге айналған (Неуструев С. С., 1910).
Топырақтану секторына Мəскеу мамандары қолдаған алғашқы 
жемісті еңбектері енді. Бұл зерттеулер топырақтану институ-
тын ұйымдастыруға негіз болды. Мұнай институты Ғылым 
академиясының құрамында 1945 жылы ашылды. Институтты əр 
кезде: Ғылым академиясының корреспондент мүшесі Ө. Оспанов 
(1945-1984), академик В. М. Боровский (1968-1984), Ж. У. Ақанов 
(1984-2000), биология ғылымының докторы Т. Жаланкөзев (2000-
2003) басқарды. Қазір ауылшаруашылық ғылымының докторы, про-
фессор А. Сапаров басқаруда. (1-10 суреттер).
Институт осы салада республикадағы ғылыми-методикалық 
орталығы бола тұрып, топырақтану ғылымының дамуына өте үлкен 
үлес қосты.
Халық шаруашылығының дамуының 
əртүрлі кезеңдерінде инситут өндірістің 
талаптарына сай топырақтанудың ірге-
лі жəне қолданбалы мəселелерімен 
шұғылданып, ауылшаруашылық өнді-
рістерінің өрге басуына көп септігін 
тигізген. Осы еңбектері үшін ин-
ститут 1974 жылы Еңбек Қызыл ту 
орденімен марапатталды. Ескеретін 
жай, топырақтану саласы жəне оған 
қоса топырақ агрохимиясы ғылым 
В.Р. Вильямс атындағы қазақ егіншілік 
инсти тутында, А. И. Бараев атындағы 
қазақ астық шаруашылық институтын-
да, Қазақтың ұлттық аграрлық университетінің көптен өріс алып, 
дамып келеді.
1966 жылы Қазақ КСР Ғылым академиясының құрылуына 50 
жыл толуына байланысты, Топырақтану институтын ұйымдастыруы 
мен дамытуындағы аса ірі еңбектері үшін жəне ғалымды мəңгі есте 
қалдыру мақсатында, институтқа Ө. Оспанов аты берілді.
Қазіргі таңда «Ө. О. Оспанов атындағы Қазақ топырақтану жəне 
агрохимия ҒЗИ» ЖШС бас директоры А. С. Сапаров.
10-сурет. А. С. Сапаров

жүктеу/скачать 5.39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: