25
лып, қатты тау жынысын əрі қарай
бұзады. Таулы аймақтарда жиі-
жиі жауған жаңбырдан немесе қар қабаттарының көктемде бір
мезгілде тез еруінен сел тасқындары болмай тұрмайды. Оның
күшімен тіпті, ірі-ірі тастар да допша домалайды. Бір-біріне
соғылған тастар жаңғақша шағылып, майда жыныстарға айнала-
ды.
Химиялық үгітілу
– тау жыныстары құрамындағы əртүрлі
тұздардың немесе
басқа қосылыстардың суда, қышқыл мен
сілтіде еруінен жəне ауадағы оттегімен тотығуынан пайда бола-
тын құбылыс. Мұның нəтижесінде химиялық құрамы жағынан
жаңадан минералдық заттар пайда болады. Бұл заттар өздерінің
суда ерігіштік қасиетіне, өзіндік салмағына қарай əр жерлерге
түрліше шөгеді. Физикалық жəне химиялық үгітілу процестері,
əдетте, қосарласа жүреді. Бұлардың
өту жылдамдығы табиғи
ортаның климат жағдайларына тікелей байланысты. Алайда, əр
аймақтың климат жағдайларына қарай оның бір түрі екіншісіне
қарағанда, басым болуы заңды. Мысалы, ылғалы мол, əрі күні
жылы тропиктерде химиялық үгітілу құбылысы белсендірек
өтеді. Ал ауа райы аса суық тундра немесе күні аса ыстық, ылғалы
өте аз шөлді аймақтарда физикалық үгітілу құбылыстары
басымырақ жүреді.
Физикалық жəне химиялық үгілулердің нəтижесінде таулар
бұзылып, шыңдар мүжіледі. Құм мен балшық суға жуылып-шай-
ылып, су күшінің кемуіне жəне жер
бедерінің ыңғайына қарай
шөгеді. Жел күшімен ауаға ұшады, шашырайды. Бұл ғасырлар бойы
үздіксіз құбылысты ештеңе де тоқтата алмайды. Нөсерлетіп құйған
жаңбырдан, қатты соққан желден жер беті шамалы өзгеріске түседі.
Ескі дəуірде тірі жəндіктер мен өсімдіктер болмаған кезде майда
ұнтақталған жыныстарды біріктіріп, желімше ұстап тұратын ештеңе
болмаған, топырақ шіріндісі түзілмеген. Сондықтан топырақ та пай-
да болмады. Физикалық үгітілу болсын, химиялық үгітілу болсын
өзінше топырақ түзе алмайды. Топырақ түзілу құбылысы
– физика-
лық та емес, химиялық та емес, биологиялық құбылыс екен. Үгітілу
нəтижесінде қатты тау жыныстарынан қопсыған, ылғал сіңіргіштік,
су өткізгіштік қасиеті бар ұнтақталған жыныстар пайда болады.
Əдетте, физикалық жəне химиялық үгітілу кезінде босаған, суға
ерігіш, өсімдіктерге қоректік минерал заттар ауқымды геологиялық
заттар айналымына түседі, де əртүрлі су ағыстарымен, өзендерге,
26
теңіздерге, тіпті мұхиттарға қосылып,
шөгінді жыныстарға айна-
лады. Осы қопсыған, ұнтақталған жыныстарға тірі организмдер
қоныстана бастаған уақыттан бастап, олардың денесіне керекті зат-
тар өсімдіктер мен микроорганизмдердің таңдамалы сіңірулерінің
нəтижесінде көлемді геологиялық айналымға келіп түседі, яғни
ауқымды геологиялық зат айналымынан кіші биологиялық зат айна-
лымына көшеді. Органикалық заттар суда ерімейтін болғандықтан,
бұл заттардың қоры жыл санап молая береді. Сонымен, құрамында
коректік заттары жоқ тау жынысы тірі организмдер мекендеген-
нен кейін қоректік биофильді минералды жəне органикалық азот-
ты заттардың қорына айналады.
Басқаша айтқанда, құнарсыз тау
жынысының орнына құнарлы топырақ пайда бола бастайды.
Үгітілген тау жыныстарында өсімдіктердің өсе бастауы
–
топырақ түзілу құбылысының бастамасы. Қопсыған тау жы-
нысында өсімдіктердің мекендей бастауы жалпы физикалық,
химиялық үгітілулерді шапшаңдатып, топырақ түзілу құбылысын
тездетеді. Ең негізгісі
– өсімдіктер өсе бастағаннан кейін олар тау
жыныстарынан көптеген биофильді элементтерді өз денелеріне
жинап, ал күн сəулесінің күшімен жапырақтары арқылы (фото-
синтез) көптеген органикалық заттар түзіп,
Жер бетіне, өзінің
тамырлары тараған Жер қабатына, олардың қорларын жинай-
ды. Ал ол органикалық заттар ыдырап, шіріп алғашқы топырақ
шіріндісін (гумусты) түзеді.
Бұл құбылыс – топырақ түзілуінің
алғышарты.
Достарыңызбен бөлісу: