Оқулық Алматы, 013 Əож кбж қ Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігінің «Оқулық»

234
уын-шашынмен жер бетіндегі судан жəне жерастының ыза суынан 
келеді. Топырақ ылғалы əр жерде əртүрлі. Бір жерлерде топырақтың 
ылғалдылығы мол болса, екінші жерлерде тапшылау. Топырақта 
кездесетін ылғалдың өзінің де өсімдіктерге сіңімділігі əртүрлі бо-
лып келеді. Жалпы ылғалдың бірнеше түрі бар:
1. Химиялық байланысқан су топырақ минералдарының 
құрамына еніп, өте тығыз байланысқа түседі. Сондықтан топырақ 
биологиялық процестерге қатыспайды. 
2. Бу күйіндегі су топырақ кеуектерінде кездесетін судың жоғары 
температурада булануынан пайда болады. Бұл күйінде ол өсімдікке 
сіңбейді, тек тамшыға айналдырған оны өсімдіктер жақсы сіңіре 
алады.
3. Гидроскопиялық су – топырақтың беткі қабаты арқылы 
сіңірілген молекула күйінде болады. Ол өсімдіктерге пайдасыз.
4. Қылтүтік суы топырақ түтіктерінде жоғары төмен жылжи оты-
рып, өсімдіктер бойына оңай сіңеді.
5. Гравитациялық су өз салмағымен топырақтың жоғары бетінен 
төменгі қабаттарына жылжиды. Өсімдіктерге оңай сіңеді.
6. Қатты күйіндегі суға мұз, қар жатады. Қатты күйіндегі су 
өсімдіктерге сіңімсіз, ал еріген кезде топыраққа сіңіп, өсімдіктер 
үшін пайдаға асады.
7. Жер асты ыза суы топырақтың ол көбіне топырақ түзуші тау 
жыныстарының əртүрлі тереңдіктерінде əдетте, су өткізбейтін қабат 
үстінде жиналады.
Топырақтың су қасиеттері мен ылғалдылығы. Топырақтың 
су қасиеттеріне су сиымдылығы (топырақ өзінің құрамындағы 
судың белгілі бір мөлшерін ұстап, сақтап тұруы) жатады. Оның 
бүкіл қабілеті топырақтың су ұстаушылық күші деп аталады, су 
өткізгіштігіне, суды жоғары көтергіштігі, гигроскопиялығы жəне 
буланғыштығы жатады.
Топырақтың су сыйымдылық шегі – оның өз бойына белгі 
мөлшерде суды сіңіріп ұстай алатын қасиет. Ұсталған (сақталған) 
су түрлеріне қарай топырақтың су сыйымдылығының бірнеше түрін 
ажыратады. Ең көп немесе толық су сыйымдылық деп топырақтың 
табиғи кеңістегі сумен толған жағдайын айтады.
Далалық су сыйымдылық шегі – топырақтың табиғи құрылымында 
бос су өз салмағымен топырақ қабатына сіңіп кетеді. Осы жағдайда 
жерасты суы тереңде жатса, ал топырақ қабатындағы су буға ай-

235
налмайтын болса, топырақ бойында ұсталып қалатын су мөлшерін 
далалық су сыйымдылық шегі деп атайды.
Капиллярлық су сыйымдылық шегі деп судың топырақ 
түйіршіктерінің ішінде ұсталып қалатын қабілетін айтады. 
Капиллярлық су сыйымдылық шегі жер асты суының тереңдік 
деңгейіне жəне жоғарыдан келетін табиғи су мөлшеріне байланысты. 
Мұндай сулар капилляр түтіктері арқылы жоғары көтеріледі жəне 
керісінше, жоғарыдан төмен қарай жылжиды. Соның нəтижесінде 
өсімдіктердің əртүрлі тереңдікте орналасқан тамырларына, кезінде 
олардың өсіп дамуына елеулі əсер етеді.
Топырақтың су өткізгіштігі деп оның жоғарыдан төмен қарай су 
өткізу қасиетін айтады.
Топырақ ауасы. Топырақта судан басқа, өсімдік тамырларының 
тыныс алуы мен бактериялардың тіршілігі үшін ауа да қажет. 
Топырақта неғұрлым ылғал көп болса, соғұрлым ауа аз бола-
ды жəне керісінше. Бұл ауа мөлшері топырақтың ылғалдығына, 
тығыздығына, өңдеу жағдайларына, механикалық құрамына, өсіп 
өніп тұрған өсімдіктерге, т.б. жағдайларға байланысты. Егістіктер 
егілетін, өңделген топырақтарда ауаның мөлшері 30 – 40 % -ға тең. 
Мұның біраз бөлігі топырақ бөлшектеріне сіңеді, оны сіңген ауа деп 
атайды.
Ал ауаның қалған мол бөлігі топырақ кеуектерінің арасында болады.

жүктеу/скачать 5.39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: