Сборник материалов международного научного форума «филологическая наука в ХХІ веке: проблемы и перспективы»

25 
Қаламгер не жайды да ширыққан шынайы қалыпта ашуды көздейді. Шығармада замананың кезең 
ауаны, өмір бағдары, қалпы мен салты, өткен тарихтың ендігі өмірмен астасқан асыл өзегі белгілі бір 
деңгейде көркемдік арқау түзген.
«Теміртау» романындағы орталық бейненің бірі – өндіріске жаңадан келген жас инженер Дәмеш. 
Дәмеш – зобалаң жылдары құрбан болған Сақа Сағатовтың қызы. Білімді. Бірбеткей. Адал. Әдепті 
жан.
Жазушы жас адамның, жас маманның қалыптасу жолын қилы оқиға, құбылыстар ауқымында 
табиғи, шынайы ашады.
Дәмелі образы Зейін Шашкиннің қазақ қызының замана аясындағы тұлғалық әлуетін көркемдік 
кеңістікке шығару үрдісіндегі өзіндік табысы болды. Дәмеш өндірісті жаңашаландыру бағытындағы 
ұсынысы әуелде мазаққа ұшырауы, Ораз, Қайыр арасындағы сезім иірімдеріне қатысты күйзеліс, 
көлденеңнен килігетін қызғаныш, іштарлық, т.б. сынды шешуші сәттерде танылады.
Романда оқиға өндіріс ошағындағы күнделікті еңбек ағымы төңірегінде шоғырланған. Еңбекке 
жұмылған үлкен ұжымның күнделікті өмір тынысы қауырт, қызу әрекет, шешімдермен мазмұн-
далған.
Автордың кезең ауанын шынайы бедерлеу шеберлігі назар аударады.
Әрине, кезеңдік көркемдік талаптардың ырқымен қиыстырылған құбылыстар «Теміртау» рома-
нын да шарпыған.
Өндірісті тәптіштей көрсету, ондағы мәселе шешіп отыратын «іскер» басшылар, ақылман партия 
адамдары, оқиғаны өндірісті өрістету ауқымындағы кикілжің тартысқа құру, қилы пиғылдағы кер-
тартпа, зиянды пенделердің бой жасырып жүруі, т.б. таныс желілер «Теміртау» романына да құры-
лымдық арқау болды. 
Зейін Шашкин кезеңдік қалыптың «ұлы» нобайынан ауытқымай, жазу өнерін жасандылыққа 
ұрындырмай қоймайтын қолайсыз қисындардан қаламгерлік азаматтық дара ұстаным, оқшау көр-
кемдеу тәсілдерімен қиюын тауып, «шығып» кету жолын тапқан, шынайы шеберлік өріс түзген жазу-
шыларымыздың бірі болып қалды. 
«Теміртау» романында иланымды дара характерлер бар; шығарма көркемдік жүк көтерген қанық, 
қажетті детальдарға бай; бояулы, нақышты әсерлі, сөйлеу тілін көркемдік мақсатқа жегудің табылған 
орынды тәсіл, үлгілері бар; баяндауға сурет, әрекет сыйғызып отыру дағдысы ұтымды; автордың ұлы 
дүниенің үйлесімі естен тандырған табиғат суреттерін салу қолтаңбасы айқын... 
Жазушының роман барысындағы жедел алмасып отыратын тіршілік сәттеріне адам болмы-
сындағы маңыз, мән, мазмұнды дарытып жазу шеберлігі, өмірді қамтып көрсету тәсілі назар ауда-
рады.
Баяндау жүйесіндегі көпқабаттылық, көңілдің түрлі қобалжу әуендері, оқиғалық желілердің 
орама жолдармен жатық орайласып кетуі, жазудағы «Зейін Шашкинге тән ұшқыр ырғақ» (Б.Май-
танов), сөйлеу тілін қолданудың жатық үлгілері, машық ұштаудағы өзіндік батылдық бой көтерген 
елеулі көркемдеу тәсілдері Зейін Шашкиннің прозалық шығармаларының көркемдік әлуетін түзді.
Өмірсүйгіштік аңсары айқын шығармалар жазған белгілі қаламгер Зейін Шашкин уақыттың адам-
ға ұсынар аз ғана сыйын – тіршілік нұрын арзан сұмдықтан, аярлықтан арашалаудың баянды мәніне 
меңзейді.
Дәмештің ұзақ жылдар жаламен ұсталып кетіп, енді ғана ел ортасына оралған ағасы Асқар – 
«Теміртау» романындағы орталық тұлғаның бірі. Қилы тағдырлардың жиынтық образы мәнінде 
алынған Асқар айдауда кеткен қайран он бес жылдың қас-қағым қысқа ғұмырдағы қайта оралмас, 
қайырсыз өкінішін айтуы арқылы қақиған костюмді кейіпкерлері көп ресми заманға, ұждан бостан-
дығын таптаған тарихи кезеңге, жасампаз жаңа уақытқа да сұлбасын сүйретіп ілесе кеткен, адамның 
өмір сүру құқына қол сұғудан қымсынбайтын саяси өктемдікке өкпе артады.
«Теміртау» романында белгілі бір кезеңдегі халық өмірінің кең тынысы сезіледі. Уақыт талабы 
ауқымында тақырыпқа құрылып жазылған шығармада іс үстіндегі еңбек адамдарының ұстамды 
қалыптары, ізгілік, адамгершідік әрекеттері, еңбектің жасампаздық қуаты, жас адамдардың жан әле-
міндегі бұлқыныс, іркілістер иланымды көркемдік шешім тапқан.
Жазушының кейіпкердің рухани дүниесін қалтарыс қалдырмай барлап, шарлау машығы ұтымды.
Намысқой, жаужүрек, аңғал ширығып жүріп жалғыз «аңға» шығып кеткен Ораздың аяқ асты жол 
апатына ұрынып қалып, айдалада шарасыз жатып өз намысын өзі қайрауын жазушы аса өзгеше 
оңтайлы тәсілмен, бір ғана детальмен әсер қуатын еселеп суреттейді.
Күйзеліп жатып өз-өзін мысқылдап тұқыртуы оқушыға таныс Ораздың мінезіне сыйымды. «Бәл-
кім біреулері: «Ораз Құрышпаев дандайсып, бригада ісін ойсыратып алды да «коммунистік еңбектің 

26 
бригадасы» деген атаққа ие бола алмай, тауда қаңғып өліпті!» дер... Ертең қабырының басына осы 
сөзді жазып қойса, әділ болар? 
Романда жас адамға тән, ортақ сипаттар, уақыт аясындағы белгілі бір адамгершілік ұстанымдар 
Дәмеш, Қайыр, Ораз, Ажар, т.б. жас адамдар бейнелерінде көркемдік кеңістік түзді.
Дәмештің бойжеткен қыздың әдеп-аясындағы ұстаным-қағидасын қадағалап отыратын «Ар» атты 
әжесін автор көркемдік мақсат жолындағы тың өзіндік тәсіл етіп алады. Албырт бойжеткеннің «көңіл 
божысын» ара-тұра тізгіндеп отыратын тыйымды әже образы – орайлы.
Жазушы Зейін Шашкин жансызға жандылық дарыта жазу тәсілін ұтымды қолданып отырады. 
Құрыш қайнатып, от шашып жатқан жасампаз, еңбекқор Теміртаудың дара қалпын тұтастандыру-
дағы елеулі бір фактор – домна пеші. Автор шығарманың өн бойындағы орайлы тұстарда өзі жан 
дарытқан Пеш образын кіріктіріп жібереді.
Пеш көзінен: «Әй, сені ме, бәлем, келші бері, жалап күйдіріп жіберейін» дегендей асау жалын да 
қызыл тілін шығарып, келемеждеп кейін тартылады».
Автор қаламында қызыл жел бірде Арқаның дөңесінде қаңбақ қуып асыр салады, бірде тыншып 
саябыр табады.
Романда адамның ашуы, аптығуы, алдануы, аңғаруы сынды жан құбылыстары жеке тұлға бол-
мысы ауқымында табиғи көркемдік өріске тартылып отырады. 
Әр қилы әлеуметтік топтар өкілдері, әр кезең аясында қалыптасқан тұлғалар жүрген шығармада-
ғы типтік деңгейде сомдалған кейіпкерлердің бірі – Мүсілім. Мүсілім сынды өзінен өзгеге өшпенді-
лікпен ғана жүретін жатбауыр жандар қай ортада да, қай заманда да бар, болады. Әрі аса қауіпті. 
Шығарма соңындағы оның жалғыз қалу жағдайын автор белгілі бір шарттылықпен қайырған.
Романдағы әр қилы желіде адамдар арасында қылаң беріп отыратын кикілжің, кереғарлықтар кім-
кімге де мәлім құбылыстар – ашу, қызғаныш, бақталастық, күншілдік, әділдік, ортақ мүдде, алдану, 
астамдық, т.б. табиғи құбылыстар ауқымында өрбіп отырады.
Өндіріс ошағындағы өмір көріністерін жандылығын, жалынын сақтап отырып суреттеу шеберлігі 
– қаламгердің жазу машығындағы өзіндік даралық қырының бірі.
«Жоқ, мұның бәрі домнаның батыр тұлғасын беретін теңеу емес. Сонау көкжиекте көрінген көк 
ала бұлт домнаның аспанға түскен көлеңкесі, сәулесі сияқты екен!».
Он бес жыл өмірі жат аймақтарда қалған, жаны қаяулы Асқардың туған жерге деген тойымсыз 
құштарлығы сыр беріп қалып отыратын тұстарға автор «әдейі» назар тігеді. Асқар Арқа желінің 
аялы лебін сезінеді. Дала төсінде айқыш-ұйқыш шаттанып ұшқан ақтамақ, қызыл кеуде қарлығаш та 
Асқарды танып, машинаның алдын орап босатпайды. 
Автордың жандылық дарытып кейіптеу машығы – өзіндік қолтаңба даралығын айқындай түскен 
оңтайлы тапқырлық. 
«Мұздыбай дөңінен асқасын Теміртау заводтары мойнын созып, «кім келе жатыр?» деп таңсық 
еткендей». 
Романда автор жаңа жазу тәсілдеріне барлау жасасып отыратыны, дәстүрлі үлгілерді тірілте 
дамытуға ден қойғаны көрінеді. Асқардың Айшаға ұзақ хат жазуы – автордың мақсатты түрде пай-
даланған тәсілі. Осы хат арқылы жазушы ел басынан белгілі бір кезеңде өткен аласапыран өмірдің 
сұмдығы мен шындығынан сыр тарқатады.
Асқар – қанды қуғын, қасірет жылдар қыспағынан өткен жандардың жиынтық тұлғасы. Қасірет 
құрсауынан құтылған, өмірдің өзгелерден он, мың есе артық құштарлығы сынды тұлға.
«Азап-бейнет өмірдің көркем, ашық бояуын өшіре ала ма?» – дейді Асқар. Шығармада жасампаз, 
жарқын бояулы бейбіт өмірдің асыл арқауын баса баяндауға ден қойған автор саяси жүйенің іш 
алдырмас астар, қатпарлары, оның адам тағдырларындағы зардаптары жайлы айтылып бітпеген 
әңгімені да мақсатты түрде қосқаны көрінеді.
Жазушы романда оқиға ауқымында айналысын дамытып отырып, көрсетіп жазуды құнттайды. Әр 
зат, әр құбылыс суретімен, әсерімен араласады баяндауға.
«Айсыз қараңғы түнде Арқаның барқыт аспаны салбырап, төмен түскендей. Мойнын созған алып 
көкқұтандай домнаның ласкері аспанды тіреп жерге түсірмей тұрған сияқты». 
Шығармада құрыш шайнап, от бүріккен өндіріс, Теміртау қаласының көрінісі, Қазақстан Магнит-
касы, Самарқанд көлі, Аспан, Арқа, Күннің шуағы, Тіршілік сәулесі, Адамның жан мейірі, жүрек 
нұры шарпыған жаңа бір өмір тынысы сезіледі. Жазушы жаны осыны сезінеді. Ұзақ жылғы бітпейтін 
бейнеттен кейінгі бейбіт күндер нұры. Осылардың Асқар жанын шарпуы – жазушы жүрегін жарып 
шыққан шындық. 
«Теміртау» – ХХ ғасырдың 60 жылдары әдеби дамудың кезеңдік беталыс, бағдарында қалып-
тасып, орныға бастаған жаңашыл сипаттарда жазылған роман. 

27 
Қазіргі заман адамының тұлғалық деңгейін қалыпты өмір дағдысы, рухани-даралық әлуеті ұдайы 
шығармашылық өрлеу бағытын ұстанған Зейін Шашкин романдарындағы сергек, сезімді, ұтқыр 
диалог үлгілері, шығарманың құрылымдық жүйесі дара адам характерлерін, уақыт мінезін иланымды 
бейнелеп, суреттеу тәсілдерін шынайы көркемдік өріс түзуде ұтымды пайдаланды. 
«Доктор Дарханов» романында біреуді біреу тұсаған уақыт мінезі, шиеленісе түскен ситуациялар 
аясындағы доктор Нияз Дархановтың азаматтық қалыптасу жолы баяндалады.
Шығармада адамның жеке тағдыры елеулі көркемдік мәнге ұласады. 
Жазушы Сталин қайтыс болғаннан кейінгі көктемнің жайма шуақ күніне мақсатты түрде зер 
салады. Кешегі қолайсыз, сұрғылт, суық күндер өткен. Адамдар сәнді киініп, серуен құрып, дұрыс 
тамақтанып, өмір сыйынан сыбаға алып, марқайып, тіршілік рахатын сезінуге дағдылана бастаған. 
Жазушы осыған көз тоқтатады.
«Доктор Дарханов» романындағы Нияз кәдімгі өмір бетпе-беттеріндегі білікті маман, арлы аза-
мат, екпіндеп тұрмағанымен, өзін қорғай алады, күйзеліске түсіп жүрсе де, күйрек емес, Павлодардан 
Бурабайға «қашып кетуі» сияқты кейде пенделік «осалдықтары» болады. 
Дәмешті оқушы «Теміртау» романынан біледі. Осы бір тура мінез, бай мазмұнымен есте қалған 
инженер қыз «Доктор Дарханов» романында өзінің өмірсүйгіш, адамсүйгіш мазмұнымен тұлғалана 
түседі. 
Жазушының түпкі ойдың арғы астарын қысқа қайырымда ашып тастайтын байқампаз ұтқыр-
лығы, шығарма мәтініне диалогты дендеп енгізу машығы бұл романда да бел алған. 
Романда әрекет, қимыл, іс жай ғана бақыланып баяндалмайды. Әсерімен шарпып отырады. Нау-
қас адам үшін дәрігер төгетін тердің өтеуі – өмір. Доктор Дархановтың жан серпіні қапысыз сенді-
реді, автор оқушысын кейіпкеріне қосып сенделтіп қояды, сергелдеңге салады.
Өкпе кінәратын емдеудің жаңа тәсілін қолдану жолында доктор Дарханов қилы тіршілік кикіл-
жіңдерін бастан өткереді. Қарап жүріп күндеушілер қайда да болады. Шығармада ақ пен қараның 
меңгілік тартысы, тіршілік күресі ширыққан ситуациялар ауқымында шынайы қисындалады. 
Шығармадағы көркемдеу тәсілдерінің озық үлгілері назар аударады.
«Ағын судай сылдыраған ойдың иіріміне түсіп малту», «Көл көзі нұр атып» сынды сөз ұқсату, 
заттық атрибуттарға ден қою, деталь ойнатуда, т.б. көркемдеу тәсілдерінде сауатты, мәденетті 
прозаның озық үлгісін қалыптастыру бағытындағы суреткерлік ұстаным бой көтереді.
Роман Зейін Шашкиннің қазақ әдебиетінің көркемдік өсу, өріс жаю бағыттарында ықпалды шы-
ғармашылық әсер туғызған қаламгерлік бітімін тұлғаландыра түскен елеулі туындысының бірі 
есебінде танылып, бағаланды.

жүктеу/скачать 2.33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: