Научные работы
жүктеу/скачать 447.47 Kb. Pdf көрінісі
|
| ЖАС ЗЕРТТЕУШІЛЕРДІҢ
НАУЧНЫЕ РАБОТЫ ҒЫЛЫМИ ЕҢБЕКТЕРІ МОЛОДЫХ ИССЛЕДОВАТЕЛЕЙ 103 ұлт-азаттық қозғалыстың шынайы мазмұнын қалпына келтіріп, сипатын айқындау және ұлттық зиялының жеке құрамының қызметіне баға берудегі объективтілігімен ерекшеленеді. Ғалымның «...в отличие ряда других мусульманских этносов России, особенно Цент- рально-Азиатского региона, в кочевых и полукочевых аулах Казахстана влияние ислама ска- зывалось главным образом в быту, обычаях и традициях и значительно менее – в сфере идео- логии и политики. Особенно отчетливо это проявилось в 1905–1920 г.г.» деген тұжырым- дары Түркістандағы этносаяси және конфессиялық ахуалға айқындық береді. Ресейдің орталығында кең өріс алған мұсылмандық қозғалысқа қазақ элитасының кей- бір өкілдері ғана белсене қатысты. Атап айтқанда Ж. Досмұхамедов пен У. Танашев Бүкіл- ресейлік мұсылмандар съездеріне қатысса, М. Шоқай ІV Мемлекеттік думаның мұсылмандар фракциясы бюросының хатшысы болып қызметке араласты. Бірақ, бұл жердегі мұсылман- дық атауы ислам дінін ұстанатын халықтардың жиынтық атауы ғана екендігі есте болуы ке- рек. Ал, Сералы Лапиннің діни бағытты ұстанған «Шурои – Улема» қоғамдық – саяси қозға- лысының саяси серкесі болуы да қазақ этноэлитасының арасында діни ағымның басымдығын танытпайын еді. Түркістан ұлт-азаттық қозғалысын Алаш қозғалысымен саяси бірлікте қарастырған Д. Аманжолова былай дейді: «Слабость позиции ислама, очевидно, предопределила выдвиже- ние именно казахской интеллигенции на авансцену политической арены всего Центрально- Азиатского региона в период революции и гражданской войны и сохранение ее влияния в со- ветском руководстве Туркестана в начале 1920-х годов. Вплоть до 1924 г. большевики-каза- хи возглавляли ЦИК, ЦК Компартии и правительство Туркестанской АССР» (Т. Хазретәлі «Алаш һәм Түркістан». Монография/Тұрсын Хазретәлі. – Алматы, «Ел-шежіре» ҚҚ. 2013. – 60 б.). Ал Ө. Озғанбайдың еңбегінде Ресей Мемлекеттік Думасына Дала облыстары және Түркістан өлкесінен депутаттыққа сайланған ұлттық элита өкілдерінің қызметі жаңа көзқарас тұрғысында алғаш рет жан-жақты қарастырылды. Түркістандағы этносаяси үдерістерді соңғы жылдары отандық зерттеушілер түрлі аспектілерде қарастыруда. Тақырыпқа қатысты да бірқатар диссертациялық зерттеулер жүр- гізіліп, монографиялық еңбектер жарық көрді (Т. Хазретәлі «Алаш һәм Түркістан». Монография/Тұрсын Хазретәлі. – Алматы, «Ел-шежіре» ҚҚ. 2013. – 60 б.). Тақырып тарихнамасының едәуір бөлігін шетелдік (эмиграциялық) әдебиеттер құрай- ды. Ұлттық зиялы өкілдерінің саяси, тарихи көзқарасы таптық идеологияның қасаң қағидала- рына балама өршіл ұлттық рухымен ерекшеленеді. Атап айтқанда М. Шоқай, З.В. Тоған, Б. Хайт, Х. Оралтай еңбектерінде көрініс тапқан. Отарлық езгіге қарсы күресте қазақ қайрат- керлерімен тығыз байланыста болған А.З. Валиди Тоғанның естеліктері М. Шоқай естелікте- рі жақын. Мәселен, А.З. Валиди Тоғанның шет елге кетер алдында В.И. Ленинге жолдаған хаты кеңес үкіметінің ұлттық мәселеде патшалық империя дәстүрлерінен қол үзе алмаған би- лік екенін айғақтайтын құжат есебінде қарастыруға болады (Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы (Көмекші оқу құралы). – Алматы, «Санат», 1995. – 18-19 б.). Алаш қайраткерлерінің тари- хын, әсіресе шет елдерде қоныс аударуға мәжбүр болған зиялылардың өмірі мен қызметін Х. Оралтай қарастырған. «Алаш» партиясының 1905 жылдың өзінде-ақ құрылғаны және оның 1917 жылға дейінгі құпия қызметі туралы айтқан көзқарасына О. Әбдіманов қосылса М. Қойгелдиев келіспейді. Бұл жерде «Қазақ» газетімен бірге «Айқап», «Қазақстан» басылым- дарының Алаш партиясының органына жатқызуға келісу қиын дейді. Еліміздің қоғамдық ғылымында элиталық концепция соңғы жылдары ғана қалыптас- қандықтан кеңестік тарихнамада осы саладағы арнайы зерттеулер кездеспейді. Тақырыпқа қатысты әрі оның мақсаты мен міндеттеріне барынша жақын келетін ұлттық интеллигенция- ның қалыптасуы мен қызметі туралы зерттеулер ХХ ғ. 60–70 жылдары жүргізіле бастады. Ой еңбегімен кәсіби тұрғыда шұғылданатын, шығармашылық қызметінің нәтижесінде материал- дық және рухани игіліктер жасайтын адамдардың қоғамдық құрылымы интеллигенция атауымен әлеуметтік құбылыс ретінде ХХ ғ. 60-жылдардан бастап шұғыл зерттеле бастады. Таптық қағиданы басшылыққа алған әдіснамалық негіз тақырыпта батыл игеруге тосқауыл |