Мазмҧны кіріспе
-тарау ХХ ҒАСЫРДЫҢ БАС КЕЗІНДЕГІ
жүктеу/скачать 2.17 Mb. Pdf көрінісі
|
| 2-тарау
ХХ ҒАСЫРДЫҢ БАС КЕЗІНДЕГІ ӘДЕБИ ІЗДЕНІСТЕР 1. Әдеби ағым-бағыттар Әдебиеттегі ағым – бағыттың айырмашылығын анықтау белгілі бір кезең әдебиетінің мәнін ашуда аса маңызды. Кӛркем шығармаларда қолданылатын шығармашылық әдіс-тәсілдермен тығыз байланысып жатқан осы бір мәселеге қатысты ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінде қандай ағымдар мен бағыттар болғанына, оны сол тұстағы және кейінгі әдеби ой-пікір қалай танып білгеніне назар аудармасқа болмайды. Себебі ол белгілі дәуірдегі ақын-жазушылардың ізденістерін, кӛркемдік биіктерге жетуге деген ұмтылысын айқындайтын нақты құбылыс болып табылады. Әдебиет энциклопедиясының сӛздігінде бұл екі ұғымға мынадай анықтама беріледі: “Направление и течение литературные понятия обозначающие совокупность фундаментальных, духовно-содержательных и эстетических принципов, характерных для творчество многих писателей, ряда группировок и школ, а также обусловленные этими важнейшими принципами совпадения и соответствия программно-творческих установок, тематики, жанров и стиля” 27 . Академик З.Қабдолов “Сӛз ӛнері” монографиясында әдеби ағымды әдеби стильмен салыстырып, түсінік береді: “Байқап қарасақ, стиль – бір жазушыға тән творчестволық ерекшелік болса, ағым – бірнеше жазушыға тән творчестволық бірлік; стиль – әр жазушының дара қасиеті болса, ағым – әр алуан жазушының ортақ сипаты; стиль жалқыға тән ұғым болса, ағым жалпыға тән таным; стиль әр жазушының әдеби беті болса, ағым әр жазушының әдеби бағыты (астын сызған біз. Ӛ.Ә.)” 28 . Ғұлама ғалымның осы пікірінде ғылыми тұжырымдалған шындық бар. Бізге де керегі осы ұғым “әр жазу-шының әдеби бағыты”. “Ағым”, “Бағыт” әдебиет теориясына қатысты еңбектерде түрліше құбылып, әрқилы ұғындырылып келеді. Ағымды бірде әдеби әдіске апарып телісе, бірде бағыттың бір бӛлшегі іспетті қарастырады. Енді бірде екеуі – “бағыт” пен “ағым” тектес ұғымдар ретінде танылады. Оның аражігін ажыратып жату біздің мақсатымызға кірмейді. Сондықтанда біз ХХ ғасыр бас кезіндегі әдебиет ӛкілдерін идеялық ұстанымы, ӛмірдің ӛзекті мәселесін кӛркемдік шындық арқылы кӛрсете білуі, қоғамдық- әлеуметтік кӛзқарасы тұрғысынан үш бағытқа бӛлдік. Осы “бағыт” ұғымы олардың ерекшелігін дәл айқындайтын секілді. Себебі ХХ ғасыр бас кезінде қазақ жазушыларында әдеби мектеп (литературная школа) қалыптаса қойған 27 Литературный энциклопедический словарь.-М,. 1987. –С. 232. 28 Қабдолов З. Сӛз ӛнері. –Алматы,19927 335- бет. 60 жоқ. Ал әдеби топтардың (литературная группа) болғаны анық. Олар кӛбіне идеялық кӛзқарас тұрғысынан бірігіп, нақты бағыт ұстанды. Әрине, біз бӛлген бұл әдеби бағыттардың арасын кесіппішіп, бӛлшектеп тастауға әсте болмайды. Жалпы бір дәуірде ӛмір сүріп, белгілі бір қоғамдық- әлеуметтік жағдайды басынан ӛткеріп отырған ақын-жазушылар шығармашылығында ұқсастық басым келеді. Бірақ сол қоғамды танып- білуде, оған ӛзгеріс әкелуге деген ұмтылыстарында, осыларды арқау еткен шығармаларында кӛздеген ой-идеясын жеткізудегі, тақырыпты ашудағы ӛзіндік бағыты айқын. Белгілі бір бағыттың эстетикалық танымы ерекшеленіп-ақ тұрады. Ал, ұқсастық кӛбіне кӛркемдік әдіске тән болып келеді. Ӛйткені “Кӛркемдік әдіс – белгілі бір дәуірде кӛптеген жазушылар- дың шығармаларында қолданылатын ӛмір шындығын суреттеу ерекшелігі соны айқындайтын негізгі принциптер” (З.Ахметов) 29 . Әдебиет теориясының білгірі академик З.Ахметовтың пікіріне сүйенсек, “бағыт”, ең алдымен тақырып таңдау, белгілі жанрлық түрлерді қолдану, адам бейнесін суреттеуден айқын танылады. Біздіңше бұл – бағыт табиғатын тануға берілген нақты баға. Ендеше “жазушы әдеби бағытының” тікелей идеялық-кӛркемдік жақындық пен бағдарламалық-эстетикалық бірліктен кӛрініс табатын әдеби әдістерден үлкен айырмашылығы бар екендігі айқын. Жалпы европалық үлгіден алынған “әдеби бағыт” терминінің ӛзгеде халықтардың ӛскелең әдебиетінде жалғасын тауып жатуы, ӛзіндік ерекшеліктерімен айшықтала түсуі, оған ұлттық болмыс тұрғысынан қарауды қажет етеді. Кӛп жағдайда “әдеби бағыттардың” ұлттық-тарихи ерекшеліктерінің басымдылығы соншалық, оны жоғарыда аталғандай жалпы европалық үлгідегі ӛлшемге сиғыза қою мүмкін емес. Мұның себебі “Әдеби энциклопедиялық сӛздікте” былай түсіндіріледі: “…национально-историческое своеобразие направления в отдельных странах порой столь значительно, что относение их к единому типу оказывается проблематичным, а типологическая общность национальных разновидностей классицизма, сентиментализма, романтизма и т.д. – весьма относительный и условный. Это характерное в особенности для стран, которые со значительным запозданием стали на обшеевропейский путь или же восприняли европейскую культуру извне. Их отличает особый “неклассический” “ускоренный” тип литературного развития с характерным для него “сжатием”, стяжанием основных ступеней истадий и, с другой стороны, распространением одной стадии на несколько: преобладание гибридных, смешанных форм”. Осы түсініктің жазба әдебиеті кенже дамыған қазақ халқына да қатысы бар. Кӛркем шығармалардың ХХ ғасырдың басында кӛптеп басылуы, Қазан, Ташкент, Уфа, Петербург қалаларында әдеби мұра үлгілерінің жариялануы 29 Әдебиеттану терминдер сӛздігі. –Алматы,1998 .185-бет. 61 және қазақ тілінде саяси-әдеби газет журналдардың шыға бастауы, мерзімді баспасӛздің ӛркендеуі қазақ әдебиетінің ӛркен жаюына, сондай-ақ түрлі әдеби топтардың пайда болуына сол арқылы әртүрлі әдеби бағыттардың қалыптасуы мен айқындалуына алып келді. Ағым мен бағыттың ара қатынасы, олардың ерекшелігі мен бірлігі туралы түсініктің сан түрлі екендігіне мына пікір де дәлел. “Литературное направление возникает тогда, когда группа писаталей той или иной страны и эпохы обьединяется на основе какой-то определенной программы и создает свои произведения, ориентируясь на ее положения. Это способствует большей творческой организованности и законченности их произведения”! – деп, әдебиет теоретигі Г.Н.Поспелов “әдеби бағыттың” пайда болу жолын ӛзінше түсіндіреді. жүктеу/скачать 2.17 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|