өледі". Кейбіреулер оны (яғни, жынды) сабайды, кейбіреулерден ол, көзге  түспей, қашқалақтайды. Егер үйір ішінде көздері ақ шаңқан ақ жылқы

72 
"Ақмешітте Нүрпейіс деген бір би бар еді. Бір күні қатыны толғатып, 
баласын тапты да, өзі талып қалды. Сол уақытта бір түлкі келіп, қатынның 
жатқан жағына барды. Сол мезгілде еркектер өз алдына жиылып, бір тамда 
отырған екен. Солардың ішінде бір кісі түлкінің кіріп келгенін көріп, оны 
албасты деп, тұра қуып еді, түлкі есіктен шығып барды да, дарияға қатынның 
өкпесін тастап жіберді. Сонан соң талып жатқан қатын өліпті" [14]. 
Сонымен албасты — су астының тылсым патшалығымен байланысы 
бар қаскүнем жан иесі екендігі анықталды. Өз жанымыздан қосарымыз: 
қазақтар албастыны шашы жалбырай жайылған, салақтаған зор емшекті әйел 
кейпінде көзге елестетеді, яғни, албастының тек әйелдік қана емес, аналық та 
белгілері бар. Албастының негізгі қызметі — босанып жатқан әйелдерді 
олардың өкпесін ұрлап (алып, суға тастап) өлтіру. Демонологияда су толғақ 
үстінде өлген әйелдің өкпесі тасталатын мекен ретінде көрсетіледі. Демек, 
өкпе — адам жанының, ал, су - өлілер патшалығының символы. Албасты 
сумен байланыста болғандықтан, су о дүниелік әлеммен байланысты. 
Басқаша айтқанда, албасты - өлілер патшалығының өкілі. Бұны оның 
тәнсіздігі айғақтайды, өйткені ол көзге көрінбейді. Тәннен айырылған 
тіршілік иелері ақ болып көрінеді деген пікір бар, демек, албасты да ақ. Ал, 
ақ түс - өлімнің, о дүниеде көзге көрінбейтін тіршілік иелерінің түсі. 
Бірақ, наным-сенімде айтылатындай, көзге көрінбейтін албастыны 
ерекше қасиеті бар адамдардан өзге ақ боз ат та көріп, қуа алады. Неліктен? 
Өйткені ақ боз ат та арғы әлемнің өкілі болып табылады және өз "отандасын" 
— албастыны пәлендей қиындықсыз көре алады. Ақ боз ат та жердегі және о 
дүниедегі әлемдердің арасын жалғастыру қызметін атқарады, бірақ тірілерге 
қамқор. Сондықтан ол "өмір иісін" сақтайды. Ал, өлілер әрқашан да бұл 
иістен қорқады. Міне, сондықтан албасты ақ боз атты көрісімен тұра қашады. 
Сөйтіп, қазақтардың түсінігі бойынша о дүниелік әлем суда болатыны 
анықталды. Адамның жаны өкпеде. Ұрланған және суға тасталған адам жаны 
(өкпесі) о дүниелік әлемге кетеді, адам өледі. 
Қазақтарда су асты патшалығы жер асты патшалығымен қатар неліктен 
өлілер патшалығы болып шықты? Бұл сауалдың жауабын, біздің ойымызша, 
қазақтардың көшпелі өмір салтынан іздеу керек. Маусым сайын бір 
жайылымнан келесісіне көшіп отырған бақташы қазақ алып дарияның 
жанында ешқашан ұзақ уақыт өмір сүрген жоқ, сондықтан жүзе білмеді. 
Дегенмен, көші-қон кезінде кейде үлкен өзендер мен көлдердің маңында ұзақ 
аялдауға тура келді. Су көшпелілерге қуаныш сыйлады. Бірақ үлкен тасыған 
сулар өмірлерді де қиып отырды. Сайын далада өмір кешкен бақташы қазақ 
суды — жат патшалық, өйткені оған тап болғанның бәрі енді қайтып 
оралмайды деген тұжырым жасаған. Осылайша су өлілердің екінші 
патшалығы болып шыққан. Оның үстіне шамандық мифтер мен наным-
сенімдер бойынша үлкен өзендер үш әлемді байланыстыратын және өзеннің 
аяғы өлілер патшалығының символы (су аяғы - кұрдым) болып табылатын 
еді. 
Су туралы түсініктер мен наным-сенімдер осындай болатын. Ал, су 
ертегіде қандай рөл атқарады? 

73 
Ертегі қаһарманының әкесіне кемпір жолығады да, оған судың 
маңында аялдамау жөнінде кеңес береді. Бірақ шал тыйымды тыңдамастан, 
су жағасына үй тігеді; суда жүзіп жүрген өкпені көріп, оны ұрады. Сол сәтте 
өкпе жеті басты жалмауыз кемпірге айналады да, шалды сақалынан шап 
беріп ұстап алып, оның ең сүйікті кенже ұлын өзіне беруін талап етеді [15]. 
Немесе қаһарман аялдайтын мекен қарастырады. Көлдің жағасында 
оған кемпір жолығады да, кеңес береді: үйіңді көлге жақын тікпе, әйтпесе 
өзіңді немесе боз інгеніңді алып кетеді, -дейді. Бозбала бұл туралы әкесіне 
айтады. Әкесі, оны тындамастан, үйді жағаға тігеді. Кемпір інгенді алып 
кетеді, інгенді іздеп келген шалды ұстап алып, оның ұлын талап етеді [16]. 
Жалпы, қазақтарда қаһарманның әкесі суда жүзіп жүрген өкпені түртіп, 
оның жалмауыз кемпірге айналатындығы және шалдың кенже ұлын талап 
ететіндігі жөнінде ертегілер біршама. 
Байқасақ, біз ертегіден мынаны көреміз: су — жалмауыз кемпірдің 
тұрақты аксессуары. Бұл жалмауыз кемпір де албасты сияқты су асты 
патшалығымен әлдеқандай байланыста деп пайымдауға негіз береді. Ал, су 
асты патшалығы қазақтарда, жоғарыда атап өткеніміздей, өлілер патшалығы. 
Соған орай жалмауыз кемпір де осы патшалықтың өкілі болып табылады 
және албастымен байланыста. Бұған судың наным-сенімде де, демонологияда 
да, ертегіде де өкпелердің, яғни, өлгендер жанының тұрағы ретінде 
көрінетіндігі айғақ болады. Тек ертегілердің хикаялардан, яғни 
демонологиялық әңгімелерден өзгешелігі: өкпе жалмауыз кемпірдің өзіне 
айналады. 
Осылайша наным-сенімдердің, демонологиялық әңгімелердің және 
ертегілердің толық дерлік дәлме-дәлдігі аңғарылады: су о дүниедегі әлем 
болып табылады, албасты — сол әлемнің қызметшісі, ал, жалмауыз кемпір — 
оның күзетшісі. 
Ал, енді өлілер елінің күзетшісі — жалмауыз кемпір осы елдің 
шекарасын бұзушыдан неліктен тек қана ұлын талап ететініне назар 
аударайық. Кесірлі кемпір кінәлі болған адам беруге уәделескен қазына 
байлықты місе тұтуына да болатын еді ғой. Жоқ, ол тек сүйікті ұлды 
сұрайды, ал әкесі міндетті түрде ұлды беруге келіседі, неге? Біздіңше, бұл 
мотив — алғашқы қауымдағы кәмелетке жеткен бозбаланы сынақтан өткізу 
салтының ізі. Матриархат тұсында бұл дәстүр бойынша, ру анасы — шаман 
әйел кәмелетке жеткен жасөспірімдерді сынақтан өткізетін болған. Ол үшін 
рудың тотемі деп есептелген хайуанның орасан кескіні жасалған. Сынаққа 
түскен жастар сол кескін-тұрақтың ішкі қуысынан өтетін болған. Сол 
ырымды жүзеге асыратын шаман әйел осы тотемдік пананың иесі деп 
қабылданған. Неофит сөйтіп тотемнің барлық қасиетін, күш қуатын алады да 
басқа сапаға көшеді деп саналған. Тотем ролін шаман әйел орындаған [17]. 
Айтпақшы, қауым иесі киелі шаман әйелдің осы қызметі жалмауыз 
кемпірдің образы арқылы да көрінеді: бірқатар ертегілерде ол қаһармандарды 
жұтып жібереді де, қайтадан құсады. 

74 
Мінекей, осындай себептерге үңілгенде жалмауыз кемпір неліктен тек 
қана ұлды талап етеді деген сауалдың жауабы шығады. Оның әкесінен ұлды 
ғана сұрайтыны – баланы кәмелеттік сынақтан өткізу рәсімін меңзейді. 
Демек, ертегі біздің заманымызға дейін ілкі ана қызметінің кей бір 
қырын: есім беру, мәртебе көтеру ғұрпына басшылық жасауын, сақтап,
жеткізген. Көсем әйелдің жан-жақты қызметі оның культінің қалыптасуына 
әсер еткен және ол әйел басқа адамдар арасынан таңдап алынған, сондықтан 
ол тек тірілердің ғана емес, сонымен қатар өлі рухтардың да басшысы болып 
табылады деген түсінікті қалыптастырған. 
Бұның көріністерін біз бірде шаман-сиқыршы әйел, бірде отанасы, 
бірде өлілер әлемінің қожайыны, күзетшісі ретінде көрінетін ертегілік 
жалмауыз кемпірдің бейнесін байқаймыз. Рас, мұның барлығы теріс 
мінездемемен байланысты болып келеді. Жалмауыз кемпір — дүниедегі 
барлық жамандықтың өкілі. Бірақ оның бұл сипаттары — екінші дәрежелі 
құбылыстар және патриархаттың туындысы. Оның образы бірте-бірте 
зиянкестік айла-шарғылардың шебері мыстан кемпірге дейін дамиды. Қатігез 
әйел (стихияның күші) ретінде көрінетін және өзінің артықшылығын таныта 
отырып, ашық әрекет жасайтын жалмауыз кемпірден мыстан кемпірдің 
айырмашылығы: ол тұрмыстық кеңістіктің шегінен шықпайды; ол, 
шырғашыл, зұлым. Онда жалмауыз кемпірге тән кереметтерді істейтін 
қабілет жоқ. Ол көбінесе астыртын жымысқы әрекет жасайды және 
қаһарманның қарсыластарына болысады. Оның мұндай рөлі көптеген 
ертегіде кездеседі. Әсіресе, кең тарағаны - қол астындағы жанның сұлу 
әйелін тартып алуды көздеген ханға мыстан кемпір аярлықпен көмек беріп, 
оның зайыбын қулықпен алып кететіндігі, кейде қаһарманның өзін де 
өлтіретіндігі туралы сарындар. 
Мынадай да жағдайға көңіл бөлуге болады: ежелгі көсем ананың 
ертегідегі бейнесін талқылау барысында тағы бір құбылыс байқалады. Ол — 
матриархат заманында бойжеткен қыздарды да ел жоқ жерге апарып, 
оңашада алуан түрлі сынақтан өткізетін болған. Сынақтан өткен кыздар 
кәмелетке жеткен деп саналып, күйеуге тиюге құқылы болған (сондай 
сынақтың бір қалдығы - қыздардың құлағын тесу - әлі күнге дейін бар, бірақ 
бұл қазір сән үшін, сырға тағу үшін жасалады). Қыздарды оңашада ұстау 
дәстүрі көптеген елдің, қазақтың да ертегілерінде көрініс тапқан. Рас, дәл сол 
күйінде емес, басқа сипатта, фольклор поэтикасы мен эстетикасына сәйкес
өзгерген түрде көрінеді. 
Ертегіде патшаның жалғыз қызы болады, ол өте сұлу болып өседі. Әр 
түрлі себептерге байланысты әкесі әлгі қызын ешкімнің қолы жетпейтін 
жерге тығады, көбінесе биік мұнараның ішінде ұстайды. Алайда, патша 
қауіптенген жағдай бәрібір жүзеге асады да, қыз ғайып болады: дию ұрлап 
әкетеді, немесе жігіт алып қашады, т.т. Бұл мотивтен кейбір зерттеушілер 
бағзы заманда болған әміршінің қызын әдейі жасыру дәстүрін көруге 
тырысады, енді біреулер көне дәуірдегі кәмелетке жеткен қыздарды 
қауымнан оқшаулап аулақта ұстайтын салтты табады. Ал, бұл сарынның 
ежелгі сынақпен байланысты екенін Дж.Фрезер де айтқан. 

75 
Матриархаттың сарқыншақтары әйел культі болып табылатын мифтік 
жалмауыз кемпір образында ғана байқалмайды. Матриархаттың елесі 
қаһарманның сиқырлы күшке ие, ғажайып қалыңдығы мен зайыбы 
образынан да аңғарылады. Кейбір жағдайларда қалыңдық өз ғашығына 
әкесінің қиын тапсырмаларын орындау барысында керемет түрде 
көмектеседі, басқа бір жағдайларда ол болашақгы болжайды және 
қаһарманға алдағы уақытта өзін қалай ұстауы керектігі жөніңде кеңес береді, 
үшіншіден, әйелі ерін құтқару үшін қаһарманның сұлу әйелін алуға 
әрекеттенген зұлым патшаның қиын тапсырмаларын орындайды. Бұл 
жағдайлардың барлығында әйел көріпкел-сиқыршы болып табылады: ол 
бәрін біледі, барлығы оған мәлім. Демек, біздің алдымызда табиғатпен 
туысқандық байланысы бар және оның тылсым күштеріне әмірін жүргізетін 
әйелге табыну кезеңінің іздері кездесіп отыр деуге болады. 
Қазақ ертегілерінен матриархат дәуірінің тағы да басқа салт-дәстүрлері 
мен әдет-ғұрыптарын табуға болады. Олар кувада, матрилокальдық неке, 
қалыңдық жұртына еңбек сіңіру және т.б. көптеген қазақ ертегілері болашақ 
қаһарманның дүниеге келуінен басталады. Қаһарманның әкесі, әдетте, бала 
туар кезде үйде болмайды. Оның үйде болмауының себептері әр түрлі: ол не 
соғыста, не саяхатта жүреді, немесе жаңа туған баланың шырылдағанын 
естігенде өліп кетпес үшін сапарға аттанады, немесе оның үйде болмауының 
себебі айтылмайды. 
Біздің ойымызша, бұл жерде есте жоқ заманда орын алған кувада 
салтымен кездесіп отырмыз. Кувада бойынша әйелі толғатып жатқанда, 
күйеуі далада, немесе үйдің үстінде қоса "толғататын" болған. 
Матриархаттың қаймағы бұзылмай тұрған кездегі түсінік бойынша, күйеуі 
әйелінің толғақты қимылдарын қайталаса, әйелдің босануы жеңіл әрі тез 
болады-мыс. Сонымен қатар еркек өзін жүкті әйел сияқты ұстап, ауыр жұмыс 
істемейді, немесе ас ішпейді, кейбір тамақтарды жемеуге тырысады, т.с.с. 
Бертінірек уақытта, яғни матриархаттың ыдырауы дәуірінде кувада басқа 
түрге енеді: еркегі әйелі босанар кезде үйінен жырақ кетеді. Мысалы, 
Индонезияның меланезиялық халықтарында, Африкадағы туарегтер мен 
герероларда, Солтүстік Америкадағы тлинкиттер, алеуттер және хайдаларда 
еркек босанып жатқан әйелінің маңында ешқашан болмайды, алыс бір жаққа 
кетеді де, өмірге келген бала еңбектей бастағанға дейін көзге көрінбейді. 
Баланың шешесін босанатын кезінде тамақпен осы әйелдің өз туыстары 
қамтамасыз етеді [18]. Демек, қазақ ертегісі куваданың белгілерін, әрине, 
соңғы заман тұрғысынан түсіндіре отырып, бізге жеткізген. 
Одан ары қарай ертегі қаһарманы кәмелетке толған соң өзінің 
пешенесіне жазылған жарын іздеп, жолға шығады. Ол оны іздеп табады да, 
қайын атасының қиын тапсырмаларын орындайды. Немесе қаһарман 
болашақ қайын атасымен айқасқа түсіп, ерлігін, күш-қайратын және өнерін 
көрсетеді. Қалыңдықтың әкесі не жеңіледі, не өз еркімен қызын қаһарманға 
әйелдікке береді және күйеу баласына тағын ұсынады. Осылайша қаһарман 
қайын атасының тағына (назар аударыңыздар: қайын атасының тағы, әкесінің 
емес) отырады, хан болады, хан қызына үйленеді және қайын атасының еліне 

76 
патшалық етеді. Немесе, хан қызын өзіне жар еткен соң ол біраз уақыт 
әйелінің туысқандарының қасында тұрады да, содан кейін ғана өз еліне 
аттанады, өз әйелімен бірге өз ата-анасының үйіне аман-есен оралады. 
Қаһарманның қайын атасының тағына отыруы және қайын атасының 
елінде (үйінде) уақытша өмір сүруі - ерте заманда жоғалған матрилокальды 
некенің іздері деген ойға жетелейді. Кемелденген матриархат тұсында 
некелесудің жиі кездесетін түрі күйеу жігіттің қалыңдығының үйіне қоныс 
аударуымен, яғни күшік күйеу болуымен, ерекшеленетін матрилокальды 
неке болғаны белгілі. Мұндай неке XX ғасырға дейін Африканың, 
Индонезияның, Океанияның және Солтүстік Американың көптеген 
халықтары мен тайпаларында сақталған [19]. Матрилокальды некенің 
сарқыншақтары даму жағынан кенже қалған халықгардың да бірқатарында 
кездеседі. Мысалы, ваховтық остяктарда "3 күнге дейін созылатын тойдан 
кейін қонақтар тарқайды; күйеу жігіт қалындығының киіз үйінде 7 күн бойы 
қалады. Бұл уақыттың ішінде күйеу жігіт отбасының мүшесі секілді барлық 
жұмыстарды атқарады" [20]. Вогулдарда "қалың мал жөнінде келісім 
жасасып, әкесі мен шешесі қызын күйеуге береді. Сол уақытта оларды 
шымылдықтың ар жағына отырғызады. Содан кейін күйеу жігіт апта немесе 
одан көп уақыт тұрады да, үйіне қайтады, ал, қалыңдығын қалың малын 
толық төлеп болғанша алмайды" [21]. 
Матрилокальды неке тұсында үйленетін жас жігіт өз қалыңдығының 
отбасына бір-екі жыл бойы жүмыс істеп беруі, яғни, күйеу баланың 
қалыңдығы үшін еңбек сіңіруі жалпыға бірдей міндет болып табылған. (Бұл 
ғұрып остяктар мен вогулдарда да бар). Күйеу бала жұмысты жақсы атқара 
алмаған жағдайда ұсыныс қабылданбай қалуы да ықтимал болғанын 
айрықша атап өту қажет. Бұның үстіне әрқашан дерлік оған жолдастары 
көмектескен. 
Жігіттің қызды алу үшін еңбек сіңіруін талап ететін дәстүр ертегіде 
қаһарманға шарт түрінде қойылатын қиын тапсырмалар болуы және 
қаһарманның оларды бұлжытпай орындайтын мотивті меңзейді. Алғашқы 
қауымдағы көне ертегі нағыз көркем ертегіге айналғанда, яғни көркем жанр 
деңгейіне көтеріліп, тәлімдік-өнегелік мақсат тұтқан шақта, жігіттің 
қалыңдық отбасына жасайтын жұмысы енді ертегідегі жігітке болашақ қайын 
атасының күйеу жігітті сынау үшін ұсынылған қиын тапсырмаларға 
айналады. Ертегідегі небір сынақты орындайтын қаһарман - халықтың 
идеалы болғандықтан, қайын атасының тапсырмалары ертегі поэтикасына 
сәйкес әсіреленеді, орындалуы қиындайды. Сынақтар кәдуілгі адам орындай 
алмайтындай болғандықтан, күйеу балаға көмектесетін достары да 
таңғажайып сипатқа ие болады. Олар тотемдік желеп-жебеушілер, арғы ата-
бабалар, ата-аналар болып шығады. Бертінгі дәуірлерде көне мифтердегі 
таудың, көлдің, желдің иесі — Таусоғар, Саққұлақ, Желаяқ, Көлтауысар 
секілді ғажайып көмекшілер пайда болады. 
Қазақтың ертегісінде матриархат дәуіріндегі отбасылық ғұрыптың тағы 
біреуі сақталған. Бұл ғұрып бойынша балалар, олар аналық руға тән 
болғандықтан, анасының отбасы мен руына кететін [22]. Әкесі мен ұлы бірін 

77 
бірі білмейтін. Академик А.Н.Веселовскийдің дәлелдегеніндей, "әкесінің өз 
ұлымен соғысатын" эпикалық мотив дәл осы ғұрыппен байланысты, оның 
үстіне кездесудің қайғылы аяқталуы әкесі мен ұлының татуласуынан гөрі 
көнерек болып шығады [23]. 
Бұл мотивті өзгертілген және жұмсартылған түрде ертегіден, 
анағұрлым кеңейтілген түрде эпостан ұшыратамыз. Эпос пен дастанда бұл 
мотив классикалық сипатқа ие — бірін-бірі танымаған әке мен ұл жекпе-
жекке шығады. Ал, ертегіде бұл өзгеше сипат алған: әке мен ұлының 
шайқасуы да, оның қайғылы түрде аяқгалуы да жоқ. 
Аналық дәуір ғұрыптарының қазақ ертегілеріндегі айқын көріністерінің 
бірі - қазақтарда XX ғасырдың басына дейін сарқыншақ ретінде сақталған 
авункулат салты. Бұл ғұрып жиен мен нағашы арасындағы тығыз қарым-
қатынас болуын алдын ала көздеген. Жиен нағашысының ерекше 
қамқорлығына ие. Нағашы жиеніне әрқашан материалдық көмек көрсетіп, 
оған тартулар жасап отырған, кейде оған бола қыз айттырған және қалың мал 
төлеген. Нағашының жиен өтінішін орындамауға құқығы болмаған. Жиен 
өзіне ұнаған нағашысының кез келген дүниесін, ол нағашысы үшін 
қаншалықты қымбат болса да, сұрап ала алатын. Ал, егер нағашы әлдеқандай 
себептермен қарсылық білдірсе (бұндай жағдай мүлдем дерлік болған емес), 
жиеннің өзі қалағанын ұрлап немесе ашық түрде алып кететін болған және 
нағашысы ол үшін жиеніне өкпелемеуге тиіс. 
Бұл ғұрыптың көрінісін біз ертегіден байқаймыз. Мысалы, мына 
"Әлібек батыр" ертегісін алайық. 
Әлібек бір күндері шешесіне: 
-Жақын жерде мен баратын үй бар ма? — дейді. Шешесі: 
-Қарағым, сен баратын жақын жерде нағашыңның үйі бар, соған барып, 
көңіліңді көтеріп ойнап-күліп қайт, - дейді. 
Әлібек шешесінің тілін алып, нағашысының үйіне бармақшы болады. 
Бұған бару үшін Әлібек жылқысына келіп, жылқышыға ат ұстатып мінсе, 
әкесінің жинаған малынан оны бір жылқы көтере алмай, белі үзіліп қала 
береді. 
Әлібек нағашысының үйіне жаяу барады. Нағашысы алдынан шығып, 
жиенінің келгеніне қуанып, жаяу келген себебін сұрайды. Әлібек ыза болып: 
-Әкем жылқы жимай, ит жиған екен! Осында мініп келуге бір ат таба 
алмай, жаяу келдім. Сондықтан маған мінетін ат беріңіз, -дейді. 
Нағашысы жылқыдан өзі таңдап алуына ерік беріп, жылқысына ертіп 
келсе, өзге жылқыдан өзгеше болып бір қызыл құнан көзіне түсе кетеді. 
Әлібек ұстап алып қарғып мініп, қызыл құнанмен шапқылап отырып 
шешесіне келеді. 
-Шешеке, шешеке! Нағашымның үйінен әкелген құнаныма ат қойып 
беріңіз, - дейді. 
Сонда шешесі: 
-Орғи-орғи жүгіретін Орқызыл болсын! — деп бата береді. Тағы бір
күндерде нағашысының үйінде Құмарлан деген ит күшіктейді дегенді естіп, 
Әлібек қайта келеді. Нағашысы алдынан шығып: 

78 
-Жиенжан, неге келдің? — дейді. 
-Сіздің Құмарлан атты итіңіздің бір күшігін қалай келдім, -дейді [24]. 
Көзіміздің жеткені, нағашы мен жиеннің қарым-қатынасында мін жоқ. 
Нағашысының жасы Әлібектен анағұрлым үлкен болса да, жиенін 
құрметтейді — ол бозбаланың алдынан шығып қарсы алып, келгендегі 
мақсатын сұрайды. Салт-дәстүр бойынша нағашысы Әлібектің сұрағанын 
бермей қоймайды, өз аулында оның толық билік жүргізуіне мүмкіндік береді. 
Матриархат ескілігінің патриархалдық-феодалдық өмір салты кезінде 
де сақталған неғұрлым берік сарқыншақтарының бірі — дуальдық құрылым. 
Мұндай дуальдық-рулық бөлінудің естелігін, біздің ойымызша, көкпар, қыз 
қуу сияқты ұлттық ойындардан, құдалық салты мен жар-жар сияқты 
ғұрыптық өлеңнен байқауға болатын секілді. 
Дуальдық құрылым кешенінің кең тараған типтік сипаттағы 
элементтерінің бірі рулардың ғұрыптық сайысы болғаны белгілі. Мысалы, 
мұндай жарыстың жаңғырығын С.П.Толстов ортаазиялық халық ойыны 
көкпардан көреді, онымен келіспеуге болмайды [25]. Бізге қыз қуу ойыны 
мен жар-жар өлеңі де айқаса некелесіп жатқан фратрийлердің ғұрыптық 
жарысымен тектік байланыста сияқты көрінеді. Қыз қууға қатысушы бозбала 
мен бойжеткен, тойда жар-жар айтушы жігіттер мен қыздар бір кездерде бір-
бірімен қарама-қарсы некелесіп жатқан рулардың өкілдері болуы әбден 
мүмкін. 
Дуальды құрылымдар туралы естеліктер қазақ руларының шыққан тегі 
туралы шежірелердің де құрамынан табылады. Және оларда екі (кейде үш) 
рубасы — бауырлардың бір-біріне ренжігені, тіпті қарсыласқаны айтылады. 
Мысал ретінде Ұлы жүздегі Суан Және Орта жүздегі Қаракесек рулары 
туралы әңгімелерді келтіруге болады. Халық Ұлы жүзде Албан, Дулат және 
Суан деген үш ағайынды жігіттер болғанын айтады. Әкесі қайтыс болған соң 
олар енші бөлісе бастайды. Бірақ Суан бауырларына өкпелейді де, өз 
ұрпақтарын ертіп, әкесінің иелігінен кетеді: осылайша Суан руы Қытайға 
қоныстанады. 
Қаракесек руы туралы әңгімеде Қаракесектің бастапқы аты Болатқожа 
болғаны айтылады. Бірде ол бауырларына өкпелейді де, қашып кетеді. Оның 
артынан келген бауырларына ол ештеңе демейді, тек оларға кесек 
атқылайды. Бауырлары оның алған бетінен қайтпайтынын сезіп, оны 
мазалауды қояды да, оған Қаракесек деген ат қояды, оның ұрпақтары 
Қаракесек аталып кетеді. 
Бұл шежірелік әңгімелерден дуальды құрылыммен байланысты 
шыққан көне егіздік мифтер туралы естеліктерді де байқау қиын емес. 
Мәселен, Р.Карутцтің кітабында келтіретін мына әңгіме айқын дуалистік 
сипатқа ие. Ол былай деп жазады: "Маңғышлақтағы барлық қырғыздар 
(қазақтар — С.Қ.) солтүстіктен, Орал облысынан келген Адай деген бір 
адамнан тараған. Оның Құдайке және Келембеде деген екі ұлы болған. 
Соңғысынан, мысалы, менің жолбасшым Ораз тараған. Ол өзіне әйелді 
Адайдың үлкен ұлынан тараған отбасынан ғана ала алатын" [26]. Бізге бұл 
жерде "әуел бастағы екі фратрий-рудың бір жағынан бірлігін, екінші 

79 
жағынан айырмашылығын бейнелейтін және көрсететін" бұрынғы бір кездері 
болған екі ағайынды туралы мифтің жарықшағы елес беретін секілді көрінеді 
[27]. Рас, Құдайке мен Келембеде әдетте деланазиялық осы тектес То 
Кабинана мен То Корвуву, австралиялық Байамей мен Дурамулун секілді 
кейіпкерлерге тән қасиеттерден (мысалы, адамды жасау, жарық пен отты 
табу, адамды аң аулау тәсілдеріне үйрету қабілеттерінен және т.б.) ада. Бірақ 
жасампаз қаһармандар сияқты олар рулық құрылымдардың негізін қалайды 
және некелік қатынастардың тәртібін, мысалы, дуальдық құрылымға тән 
сипат болып табылатын экзогамияны қалыптастырды. 
Қазақтардағы 
экзогамияның 
сарқыншақгарын 
он 
тоғызыншы 
ғасырдағы көптеген тарихшылар мен саяхатшылар атап өткен. Мысалы, 
тарихшы А.Левшин: "Көптеген қырғыздар (қазақтар — С.Қ.) қалмақ қыз-
келіншектеріне, оларды дінін өзгертуге мәжбүрлемей үйленеді; бірақ өз 
халқының ішінен әйел таңдау барысында туысқандықтың алыстан тартылған 
желісі болуын ескереді. Көпшілігі тіпті өзімен бір рулық бөлікке жататын 
әйелді алу тіпті мүмкін емес деп есептейді. Жағалбайлылық Жағалбайлы 
руына жататын әйелге үйленбейді, бірақ әйелді басқа атадан, тіпті 
болмағанда, Жетіру атасының басқаларынан қарастырады" [28]. Осыны 
Поспелов, Бурнашев, Карутц және т.б. да атап көрсетеді. 
Экзогамиялық неке - қазақ ертегілерінде де жиі кездесетін тақырып. 
Ертегілік қаһарманның сұлу қалыңдық іздеп алыс сапарға аттануын дәл осы 
экзогамиямен түсіндіруге болады. Бірақ бізге дейін жеткен халық ертегісінде 
қалыңдық үшін сапар шегу мен сол жолдағы ерлік күрес кейінгі заманда 
басқаша қабылданады және түсіндіріледі. Ертегіде сапар шегу мақсатын 
анықтайтын экзогамия туралы жалпы ештеңе айтылмайды. Оның үйінен 
аттануы көбінесе қаһарманның алыс өлкеде тұратын сұлу қыз туралы естіп 
(көбінесе жиһангез дәруіштен), ғашық болуымен және оны іздеп жолға 
шығуымен түсіндіріледі. Кейде қаһарман сұлу қызды түсінде көреді немесе 
оның суретіне ғашық болады. Көптеген ертегіде қаһарман үйінен басқа 
себептерге байланысты аттанып, алыстағы, өзге әлемдегі, яғни, басқа рудан 
шыққан әйелмен бірге оралады. 
Көріп отырғанымыздай, ертегіде қаһарман әйелді міндетті түрде өзге 
өлкелерден, тау асып, көп жер басып баратын қоныстардан іздейді. Оның 
ізденісіне бір ру ішінде некеге тыйым салынуы түрткі болады. 
Бірақ рулар бір-бірінен аулақ жерлерде көшіп-қонып жүргендіктен, 
ертегі қаһарманының өз қалындығын "алыс өлкелерден" іздеуі 
таңқаларлықтай нәрсе емес. 
Осылайша ертегі қаһарманының үйінен аттануы экзогамиялық неке 
салтымен, сонымен бірге екі рудың арасындағы тығыз некелік қарым-
қатынасты талап ететін эндогамиямен байланысты екенін байқаймыз. 
Эндогамиялық салт бойынша рулас ағайындардың барлығы бір рудан немесе 
бір отбасыдан шыққан әйелдерге үйленетін. Қазақ ертегісі бұл әдет-ғұрып 
туралы естелікті де сақтаған: қаһарманның әкесі бірнеше (3,7,9,30,40)
ұлына бір отбасынан шыққан сонша қызды іздейді. Оларды әрқашан табады 
және оның барлық ұлдары апалы-сіңлілерге үйленеді. 

80 
Қазақ ертегілерінде матриархатпен байланысты әдет-ғүрыптармен қоса 
өзге де көне ырымдар мен салттар бейнеленген. Анығырақ айтқанда, 
адамдарды құрбандыққа шалу, қарттар мен балаларды өлтіру, тәңірлік сот, 
сондай-ақ кәмелетке жеткен бозбалаларды азаматтық сынақтардан өткізу 
салттары біраз сюжеттер мен мотивтерге негіз болған деуге болады. Мұндай 
сюжеттерге айдаһарға құрбандыққа адамдарды тарту ететін ертегілер 
жатады. Кейбір ертегілерде өте ертедегі қарттар мен балаларды өлтіру 
салтының іздері бар. Бұл салтты зер сала зерттеген этнограф Л.Я.Штернберг 
бұл ғұрыпқа негіз болған жайт — алғашқы қауымдық құрылыс кезіндегі 
адамдардың күн көрісіне қажет заттардың тапшылығы және кішкентай 
балалар мен егде тартқан адамдар рудың мойнына артылған ауыр жүк 
болуынан қауіптену деп есептейді [29]. Ертегіде қарттар мен балалардың 
өлтірілу себебі басқаша - қатал билеушінің ойланбай берілген бұйрығы 
ретінде түсіндіріледі және кейінгі дәуір айтушысы тарапынан қатты 
сыналады. Сондықтан ертегіде ханның 60 жасқа толған қарттарды өлтіру 
жөніндегі бұйрығын орындаудан бас тартқан жас жігіт мадақталады. Сөйтіп 
ертегіде қарттар жинақтаған өмірлік тәжірибесі мен даналығы арқылы 
қымбат екені дәлелденеді [30]. Осылайша алғашқы қауымдық құрылыс 
тұсындағы тағылық әдет-ғұрып ертегіде сақтала отырып, жаңаша тұрғыдан 
қарастырылады. 
Балаларды өлтіру қазақ ертегісінде бір ғана түрде сақталған. Егер 
алғашқы қауымдық құрылыс кезінде өмірге жаңадан келген нәрестелер 
жыныс айырмашылығына мән берілместен өлтірілсе, ал ертегілерде тек 
қыздар ғана өлтіріледі, шындыққа жақындата айтсақ, тағдырдың талқысына 
тасталады. Бұның әйелдерге деген патриархалдық көзқарастың нәтижесі 
екендігі анық. 
Ертегіде бейнеленетін ертедегі қатыгездік әдет-ғұрыптардың бірі — 
тәңірлік сот. Тәңірлік сот кезінде дауласушы адамдар от, қыздырылған темір, 
су және т.б. арқылы сынақтардан өткізілген, сол сияқты бір-бірімен жекпе-
жекке шыққан. Мұндай салттың негізінде ақиқат тек табиғаттан жоғары 
тұрған кұдіретті күштің араласуымен ғана анықталатындығы туралы діни 
ұғым жатқан. Ертегіде тәңірлік соттың анағұрлым жұмсартылған версиясы 
сақталған: қаһарман мен оның зұлым бауырлары сотталады. Кінәлілерді 
анықтау қажет. Қаһарман аспанға қарай садақ атады да, оның жебелері зұлым 
бауырларына келіп қадалады [31]. 
Қазақ ертегілерінде тарихқа дейінгі тұрмыстың рәсімдерімен, ертедегі 
әдет-ғұрыптармен және салт-дәстүрлермен қатар алғашқы қауымдағы 
мифологиялық сана мен пайымдаулардың да сілемдері айқын аңғарылады.
Алғашқы қауым адамдарының табиғаттың өзімен оның әртүрлі стихиялық 
күштерімен ғасырлар бойғы күресі және сол күрес нәтижесінде жинақтаған 
тәжірибесі 
қоршаған 
әлем 
туралы, 
негізінен, 
дұрыс 
түсініктер 
қалыптастырады, сондай-ақ еңбек құралдарын (өте қарабайыр болса да) 
жасауды, жабайы андардан, табиғаттың сұрапыл күштерінен қорғануды 
үйретеді. Дегенмен, ежелгі дәуір адамдарына барлығы бірдей түсінікті 
болмаған. Табиғаттың көптеген құбылыстары айталық, жел, жауын-шашын, 

81 
қарлы боран, күндіз бен түн, найзағай мен жай оты, жұлдыздар мен 
кемпірқосақтың көрінуі және т.с.с. — барлығы адамдарды таң қалдырған, 
үрей тудырған, содан барып адамдар алуан түрлі мифтер, аңыз бен әпсаналар 
ойлап шығарған. Р.Карутц XX ғасырдың бас кезінде Маңғышлақтағы эрозия 
нәтижесінде пайда болған үлкен жарықтар мен үңгірлер туралы сөз қозғай 
отырып: "...Бүл өзгерістердің ғаламаттығы әпсаналарда сөз болады. Менің 
қырғыз (қазақ — С.Қ.) жолбасшымның ұлы Ашхабадтағы орыс мектебінде 
алты жыл оқыған зиялы бозбала өз аулына жақын жердегі шексіз деп 
есептелетін, әлі күнге шейін ешқандай қырғыз кіріп көрмеген үңгірді 
көрсетуге бел байлады. Бұл үңгірде үлкендігі адамды жейтін жыландар 
сияқты, кеудесі өте үлкен алып жылан өмір сүреді. Оның үстіне онда барлық 
құдық атаулының ішіндегі ең терең құдық бар: ауық-ауық осы құдықтардан 
сол кездерде ешқандай адамның үңгір маңынан өтуіне мүмкіндік 
бермейтіндей дауыл соғады. Біз менің жүк салғышымнан сіріңкелер мен 
шырақгар алып, жаяу аттандық", - деп жазады [32]. 
Үңгірдің ішіне кіріп көрген соң Р.Карутц былай деп жазады: "Біз бұл 
жерде... тек орасан судың шайып кеткенін ғана көрдік. Сонымен бірге кейбір 
қиял-ғажайып әңгімелерді туғызған жайттар да бар екен, оның себебі жер 
астындағы бұл ұзын үңгірге жел емін-еркін еніп, одан бар пәрменімен 
ысқыра және өкіре шығады екен, ал жағдайды түсінбеген адамдардың зәре-
кұты қашады. Бұған тағы да тар саңылауларда ұя салған құстар 
қанаттарының шуылы мен қиқуын, әрі қазақтардың ертегілері мен наным-
сенімдерінде зор қызмет атқаратын жыландармен байланысты болған 
оқиғаларды және осының барлығын боямалай бейнелеген, ауыздан ауызға 
беріліп келген халық әңгімелерін қосыңыз, - міне, сөйтіп әпсана осы күнге 
дейін айтылады және мен ашқан жаңалық оны талқандай қоймас?" [33] 
Алғашқы қауым заманының мифологиялық санасы мен ойы ежелгі 
дәуір адамдарының өздері жөнінде және қоршаған әлем туралы қате 
түсініктерінің синкретті кешені екені белгілі. Бұл түсініктер, әсіресе, 
алғашқы қауым кезеңіндегі діни наным-сенімдерден айрықша көрінеді. 
Ендеше, ежелгі дәуірдің діни наным-сенімдері қазақ ертегілерінде 
қаншалықты және қай дәрежеде көрінетінін қарастыралық. 
Осы уақытқа дейін жалпы діннің, оның түрлерінің пайда болған 
мезгілі, дәлірек айтқанда, анимизмнің, магияның немесе тотемизмнің 
қайсысы бұрын пайда болғаны туралы сауалға жауап табылған жоқ. Соған 
орай алғашқы қауым тарихшылары әр түрлі, кейбір кездерде тіпті қарама-
қарсы ұстанымдарда болып келеді. Біз М.О.Косвеннің ең бір тұрақты деп 
есептелетін және көпшілік мойындаған жіктеуін назарға аламыз [34]. 
М.О.Косвен алғашқы қауымдық діни нанымдарды төмендегідей ретпен 
жіктейді: анимизм, тотемизм, магия, табу, шаманизм, табиғат культі, 
фетишизм, ата-бабалар культі, ошақты қадір тұту және т.б. Қазақтарда 
олардың қайсысы сақталды және бұлар ертегілерде қалай көрінеді? 
Анимизм — рухқа, әр заттың адам тәрізді жаны болатынына сену - 
қазақтарда әр нәрсенің жаны, немесе иесі-рухы тәрізді адамның өзінен бөлек 
өмір сүре алатын жаны туралы түсінік түрінде сақталған. Мұның үстіне жан 

82 
адамнан шыбын түрінде ұшып кетеді деп те сенген. Тіпті осындай жан 
туралы мифтік әңгімелер де бар. Олардың бірқатарына тоқтала кетейік: 
"Ұйқыдағы адамның денесінен шыбын ұшып шықты. Бұны байқаған 
біреу оны бөтелкеге кіргізіп, тығындады. Бір тәулік өткен соң ол ұйықтап 
жатқан адамды оята бастады, бірақ оята алмады. Содан кейін ол шыбын 
салынған бөтелкенің тығынын ашты, шыбын ұйқыдағы адамның мұрнына 
кірді де, ол оянды" [35]. 
Ендігі бір әңгіме: "Ұйықтап жатқан екі адамның жандары ұшып келіп, 
бастарын қосып, бір-бірімен сөйлесе бастады, сол кезде ұйықтап жатқан екі 
адам да бір-бірімен сөйлесті" [36]. 
Байқап отырғанымыздай, қазақтардың исламға дейінгі ежелгі 
түсініктері бойынша жан адамды тастап шыға алады, ол жоқ кезде адам 
өмірді сезінбейді, яғни, адамның жаны ұшып кете салысымен, ол өледі. 
Жан туралы мұндай түсініктің іздері ертегіден де табылады: Мысалы, 
"Ер Төстік" ертегісінде қаһарманның әкесі жалмауыз кемпірдің қолына 
түседі. Жалмауыз кемпір қылқындырып жатқан адамның хал-ахуалы, міне, 
былай суреттеледі: "Кемпірдің сөзіне нанып, бұйданы іліп алайын деп еңкейе 
бергенде, Ерназарды кемпірекең шап беріп жағадан ала кетеді. Алдап 
отырған жалмауыз кемпір екенін Ерназар енді ғана біледі. Ерназарда 
тапжылуға шама жоқ. Олай-бұлай жұлқынып байқап еді, болатын көрінбейді, 
кемпір қысып әкетіп барады. Ерназардың мойны үзіліп, буынып барады, 
шыбын жаны шығып барады. Ерназардың "қоя бер" дегеніне кемпірдің 
босататын түрі жоқ, Өлетін болған соң, Ерназар жалына бастайды"[37]. Қазақ 
тіліндегі "шыбын жаны шырқырады" деген бейнелі сөздің этимологиясын 
шыбын-жан туралы байырғы түсініктен іздеген жөн сияқты. 
Қазақтардың бірқатар ертегілерінде кейіпкердің жаны одан бөлек, 
басқа жерде: әдетте таудың ұшар басында, құдықтың түбінде немесе 
семсерде, ал, кейде сирек кездесетін, оңайлықпен қолға түспейтін аңның 
немесе басқа түрдегі мақұлықтың қарнында болады [38]. Бұдан біз жан 
адамды алмастыра алатыны, ол өзінің иесінен бөлек тұра алатыны, ал бұл 
иесіне ешқандай ауыртпалық әкелмейтіні жөніндегі түсінікті көреміз. 
Анимизмнің өзіндік сипаттарының бірі — адам өзін табиғаттан 
бөлектемейтіні болып табылады. Бұл ерекшелік те қазақтың ертегісінде 
сақталған. Жалпы, анимизм - әлемдегі көптеген халықтардың ертегісіндегі 
маңызды белгінің бірі екені көптен белгілі. Әдетте, ертегіде адамды 
қоршағанның бәріне бірдей жан бітіріледі. Мысалы, қазақ ертегілерінің 
бірқатарында, негізінен, жыландар патшалығы мен жыландардың патшасы 
туралы баяндалады. Жыландар арасына тап болған қаһарман олардың 
адамдар секілді өмір сүріп жатқанын, олардың отбасылары, патшалары бар 
екенін, олардың тамақ ішетінін, жұмсақ төсекте ұйықтайтынын және т.с.с. 
көреді [39]. 
Анимизмнің белгілері мақұлыққа немесе затқа айнала алатын 
құбылмалы кейіпкер образында дуальды түрде көрінетіні қазақ ертегілерінен 
де табылады; дуализм образының айқын мысалы - орыстың Финист-Ясный 
Сокол, түріктің көгершін-патшазадасы болып табылады. Қазақтарда бұндай 

83 
рөлді көбінесе жылан, кейде қасқыр, құс атқарады. Түрік немесе орыс 
ертегілерінен өзгешелігі - қазақ ертегілерінде антропоморфтық образдар 
жасалады. Мысалы, "Ер Төстік" ертегісіндегі алып құс, - Самұрықтың бірі 
құстыкіндей, бірі адамдыкіндей, адамша сөйлей алатын екі басы бар. 
Қазақтарда көне тотемдік көзқарастардың сарқыншағы кейбір 
хайуанаттар мен құстарды киелі деп санау түрінде сақталған. "Жалпы мал, — 
деп жазады Ш.Уәлиханов, - халық күн көрісінің бірден бір көзі ретінде оны 
киелі санауға мұрындық болады: жануардың сүйегін аяқпен баспайды... Егер 
жануардың әлдеқандай даралық сипаты болса, оны әулие тұтады және 
бақыттың белгісі ретінде қастерлейді: қазақтардың түсінігі бойынша егер 
жылқының жал-құйрығы ұйысып қалса, оны жын-шайтанның ісі деп ұғады 
да құтқа балайды, сатпайды, себебі онымен бірге «бақ-ырыс» кетеді деп 
ойлайды. Киесінен қорқып, аққуды атпайды және оны құстың төресі деп 
атайды. Үкіні, жапалақты, тоқылдақты, көкқарғаны және көкекті ұрмайды" 
[40]. Қазақтар ақ жыланды да жыландар патшасы деп қүрмет тұтады, сол 
себепті оның аяғын көрген адам ең бақытты адам болады деп санаған; 
жапалақты да құрметтейді, өйткені оның басы, аяғы және қауырсындары 
зиянкес жындардан қорғайды деп есептеген, оны киіз үйге және балалардың 
бесігіне байлайды" [41]. 
Қазақ ертегілерінде тотемизмнің көрінісі адамдардың жануарлардан, 
немесе өсімдіктерден таралуы, адамдар мен жануарлардың үйленуі, 
қаһарманның жәрдемшісі аң болатын мотивтерде байқалады. Адамның 
аңнан, өсімдіктен және т.б. туып таралуы жайында баяндайтын мифтер мен 
ертегілерде міндетті түрде ғайыптан, яғни ғажайып туу мотиві орын алады. 
Бұлай жаратылу қаһарманның қамқоршы-тотемнен туғанын және оның 
сондықтан ерекше екенін, ешкімге ұқсамайтынын, әрі үнемі жолы болып 
отыратынын бөле-жара даралай көрсетеді, ол жалпы жұртшылықтың 
ықыласына бөленген қаһарманға айналады. 
Адамдар мен жануарлардың некелесуі туралы баяндалатын 
ертегілердің ішінен аюдың ұлы туралы айтылатындарын атап көрсетуге 
болады. Оның үстіне көбінесе қаһарманның есімінің өзі-ақ оның шыққан 
тегінен хабар береді. Аю бала, Аю алпан, Аю дәу, Аю құлақ. Бұл ертегілерде 
сюжеттің тотемдік негізі солғындай бастағаны байқалады. Біріншіден, аю 
мен адамның некелесуі кездейсоқтық ретінде қарастырылады: аю әйелді 
ұрлап әкетеді, ол аюмен бірге тұруға мәжбүр болады. Екіншіден, ержеткен ұл 
аю-әкесін өлтіреді де, шешесімен бірге нағашыларына келеді. Көріп 
отырғанымыздай, тотемдік наным-сенімнен адам мен жануар некелескен 
жағдайда тотем-әкенің күш-қуаты ұрпағына көшетініне сену ғана қалған. 
Асыраушы-аң мотиві қазақ ертегілерінде кездеспейді. Олардан гөрі 
көмекші-аң немесе жақсылықты жақсылықпен қайтаратын хайуан туралы 
мотив кеңірек таралған. Көмекшілердің ішінен кейіпкердің мінген атын 
айрықша атап өту қажет. Аттар әрекет етеді, сөйлейді, келешекте болатын 
оқиғаларды күні бұрын біледі, кеңес береді және қожайынын кұтқарады. Бір 
сөзбен айтқанда, ат — ең сенімді досы, әрі жақсы жолдас және адал 
көмекшісі. Аттың ертегіде атқаратын мұндай ролі жылқыны айрықша жануар 

84 
санайтын мал баққан көшпелінің өмірінде атқаратын қызметімен байланысты 
екені түсінікті. 
Сол сияқты көмекшілер ролін ақ жылан, қасқыр, бүркіт және Самұрық 
құс, сонымен қатар қазақтар күнделікті өмірінде пайдаланатын жануарлар: 
қой, түйе және т.б. атқарады. Қаһарманның рақымшылығына ұшыраған 
кейбір жануарлар (ұябасар бүркіт, қаншық қасқыр және жылан) кейіннен 
оның әйелі болады. Бұл көне тотемдік образдардың көмегі жақсылыққа орай 
жақсылық жасау болып көрінуі - бертінгі дәуірдің түсіндіруі. 
Қазақ ертегілерінде тотемдік хайуанаттардың сүйектері де сиқырлы-
магиялық қызмет атқарады. Олар кейде адамдарға айналып, қаһарманды 
бақытсыздықтан қорғайды, кейде алтын-күміске айналады да, қаһарман 
байиды, кейде киім-кешекке, киіз үйге және үйір-үйір малға айналады. 
Мұндай жағдайда қаһарман өлген жануардың сүйектері өзінің көмекшілеріне 
айнала алатынын білмейді. Сондықтан өліп бара жатқан жануардың өзі 
қаһарманға оның сүйектерін жинап, көміп қою жөнінде кеңес береді. Бұл 
жерде рудың ұмыт болған ежелгі тотемдік қамқоршыларының көмегін еш 
қиындықсыз-ақ аңғаруға болады. 
Қазақ ертегілерінде алуан түрлі тыйымдар бар, олардың көбісі ежелгі 
тотемизммен байланысты. Ал, тыйымдардың біразы кейбір жануарды киелі 
деп үғынуға, табиғаттың сұрапыл күштерінен қорқуға байланысты туған 
болу керек. Бұл қатарда ақ жылан мен үкіні өлтіруге тыйым салынатынын, ал 
тыйым бұзылған жағдайда бақытсыздық болатынын айтуға болады. Сол 
сияқты қасқырдың атын тура атауға болмайды, әйтпесе ол малға шабады; 
сондай-ақ түнде тырнақ алуға, қыздарға таранған уақытында түскен 
шаштарын кез келген жерге тастай салуға тыйым салу да бар. 
Ертегіде кең тараған табулардың бірі — үйден шығу, далаға кетуге 
байланысты тыйым салу. Оны бұзған қаһарман жазаға ұшырайды: серуендеу 
үшін баққа барған тілазар ханшаларды дию алып кетеді және т.с.с. 
Бұл жерде бір замандарда патшалардың балаларына шынымен 
қолданылған тыйымдар туралы естелік сақталған. Патшалар мен олардың 
балаларын ешкімге көрсетпей, оқшау ұстау дәстүрін зерттеуге Дж. Фрезер 
кезінде "Алтын бұтақ" атты күрделі ғылыми еңбегін арнады. Онда ол ежелгі 
дәуірлерде патшаларды немесе киелі абыздарды және олардың балаларын 
қоршаған табулардың күрделі жүйесін көрсетеді [42].
Әдетте, ханның балаларын ешкіммен араластырылмай оңаша 
сарайларға қамап өсіретіндігі жөнінде көп халытың, сондай-ақ қазақтың да 
ертегісінде айтылады. Бұл ертегілер жоғарыда айтылған патшаларды, 
олардың балаларын оңаша ұстап, ешкімге қөрсетпейтін салттың ізін сақтап 
қалған. Айтылмыш салттың түбінде көне заманғы ұғым жатыр. Ол ұғым 
бойынша, дүниеде адамды көрінбейтін зұлым күштер (рух, жын...) аңдып 
жүреді, солардан патшаны, оның мұрагерлерін қорғау керек. Егер патшаға, 
оның балаларына зияндық болса, бүкіл қауым да зиян шегеді деп ұғылған. Ал 
осы ұғым мен салт ертегіде өзгеше себептермен түсіндіреді: ханның қызы өте 
сұлу болғандықтан әкесі оны ешкімге қимайды немесе әкесі қызының теңіне 
қосылмауы ықтималдығынан қауіптенеді. 

85 
Ертегілерде басқа да тыйымдар кездеседі, мысалы: кереметі бар 
жәшікті жол үстінде ашпау, ғажайып қосағының құпияларын әшкерелемеу, 
құпия бөлмені сығаламау, белгілі бір орында түнемеу және т.с.с. және 
оларды қаһарман бұзады да, бақытсыздыққа тап болады. Соның салдарынан 
қатерлі сапарға аттануға немесе кұбыжықтармен күресуге мәжбүр болады. 
Қазақтар да, басқа халық сияқты соңғы уақыттарға дейін магияға сеніп 
келгені аян. Мұны көптеген саяхатшылардың зерттеулері айғақтайды. 
Мысалы, П.Паллас, А.Левшин, Ш.Уәлиханов жадыгерлердің, яғни 
жадылаушылардың құлдар мен тұтқындарды дуалау үшін атқаратын 
магиялық ырымдары туралы былай деп жазады: "Жадылаушылар 

жүктеу/скачать 2.48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: