93
Ал, Г.Н.Потанин болса, ол ондай жітілікке, тереңдікке бармаған. Себебі,
оның ғылыми зерттеулеріне керегі көркем шығарма емес, фольклорлық
мотивтер мен сюжеттер болды.
Мұны оның фольклорға деген
компаративистік көзқарасы қажет қылды. Ол өз еңбектерінде әр мотив пен
сюжеттің төркінін іздеп, олардың әр халықтағы ұқсастығын тауып,
салыстыра зерттеді. Сол себепті Г.Н.Потанин – фольклоршы өзі естіген
ертегі мен аңызды қолма-қол қазақ тілінде жазып алмай, оның орысша
аудармасын (тілмаштары арқылы) хатқа түсіріп отырған [1]. Бір жақсысы –
аудармашылар ертегі мен аңызды естіген бойда орысшаға аударып отырған.
Соның арқасында Г.Потанин шығарған жинақтағы ертегілер (орыс тілінде
болса да) сюжеттік жағынан толықтығымен әрі қызғылықтығымен құнды.
Егер Октябрь революциясына дейін ертегі жанры жеке жинақ ретінде
санаулы түрде ғана жарық көріп, көбінесе жалпы фольклорлық жинаққа еніп
жүрсе, Кеңес өкіметі тұсында ертегіге арналған
бірнеше жинақ баспадан
шықты [2]. Олай болу себебі – Кеңес дәуірінде, әсіресе 1930-40 жылдары,
фольклор шығармалары көп жиналды. Жиналған материалдың көбісі сол
жинақтарды құрады. Ал, бұл кітаптарға сыймағандары қолжазба қорында
сақтала берді. Оларға кейінгі кездерде жиналған ертегілер де қосылып жатты.
Сөйтіп, жаңа қалыптасып келе жатқан қазақ ертегітану ғылымы үшін сан
жағынан да, сапасы жағынан да айтарлықтай материал жиналды. Қазақ
ертегісін зерттеп жүрген оқымыстылар ең алдымен осы текстерге жүгінетіні
сөзсіз.
Кеңес заманында жарық көрген ертегілік жинақтар көпшілік қауымға
бағышталған. Ғылыми тұрғыдан алғанда, олардың құнды жағы – қазақ ертегі
мұрасын халыққа кеңінен таратуы, ұлттық ертегіміздегі көптеген сюжеттерді
қамтуы. Демек, текстологиялық ақауларына қарамастан, аталған ертегілік
жинақтар қазақ фольклортану ғылымы қалыптасып,
дамуына айтарлықтай
үлес қосты. Ендігі сөз ертегіге арналған ғылыми (академиялық) жинақ
хақында болмақ.
Ғылыми мәнді ертегілік жинақ шығару үшін қолдағы материалды
сұрыптау, саралау ісі – жинақты дайындау жолындағы жауапты кезең. Себебі
құрастырушының қолындағы ертегі текстері жанр жағынан да, көлемі
жағынан да, тіпті көркемдік сапасы жағынан да әр түрлі. Кейбіреулерінің
көремдік-стильдік формасы жақсы болса, енді біреулерінің мазмұны нашар
болуы ықтимал, керісінше, қайсы біреулерінің мазмұны тәуір болып,
формасы нәрсіз болуы мүмкін т.т.
Жинақтың көлемі әрқашан мөлшерлі
болғандықтан құрастырушы ең
алдымен кітапқа нені енгізіп, нені қалдыратынын шешіп алатыны белгілі.
Бізде шығып жүрген ертегілік қана емес, жалпы фольклорлық жинақтарда
тек көркемдік-идеялық жақтарынан тәуір деген шығармалар орын алып
жүрді. Алайда, бұл ғылыми объектілік емес еді. Мәселен, көл-көсір
материалдан тәуірін, керегін таңдағанда бір шығарманың бірнеше
вариантынан қайсысын алған дұрыс? Фольклортану ғылымы үшін барлық
варианттың маңызы бар. Неғұрлым шығарманың варианты көп болса,
солғұрлым зерттеу мәселелері кеңейе түседі,
ғылыми қорытындылар дұрыс
94
болады. Бірақ қазақ ертегілеріне арналған жинақтарда сюжет варианттары
ескерусіз қалды, сюжеттің бір-ақ варианты беріліп, қалғандары аталмады да,
сипатталмады. Мысалы, түгелдей дерлік жинақтарға енген «Ер Төстік»
ертегісін алайық. Бұл ертегі толық күйінде 1957 жылы шыққан үш томдық
«Қазақ ертегілері» атты жинаққа енді. Алайда, онда «Ер Төстік» ертегісінің
ешбір сюжеттік варианттары аталмаған және бұрынғы басылған нұсқалары
да көрсетілмеген. Ал, егер таза ғылыми жинақ болса, онда түсініктемеде
былай деп жазу керек еді:
«Ер Төстік» ертегісі өте кең тараған. Жинаққа
Достарыңызбен бөлісу: