Тақырыбындағы халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары

170 
Қатысымдық тұлғалар – тіл арқылы қарым-қатынасты қамтамасыз ететін, белгілі бір орта мен араласу 
жағдайында жүзеге асатын, тиянақты ойды хабарлау қасиеті бар, ерекше деңгейге көтерлілген тілдік 
тұлғалардың қатысынан тұратын қарым-қатынастық мәні бар бірліктер», - дей келе, олардың басты 
қасиеттерін былайша бөліп көрсетеді: 
1) 
сана мен ойға қатысты мазмұнның тиянақтылығы 
2) 
баяндау ғана емес, хабарлау, жеткізу қасиетіне ие болуы 
3) 
ми жүйесі арқылы қабылдануы 
4) 
белгілі жағдайға, ортаға байланысты жұмсалуы 
5) 
тіл мен сөйлесімге байланысты қарым-қатынаста қызмет атқаруы [2,29б.]. 
Ғалымның көрсеткен белгілеріне мән берсек, қатысымдық мағына, қатысымдық тұлғалар мәселесі 
олардың қатысымдық тұлғаға айналуына ықпал ететін лингвистикалық, психолингвистикалық, 
экстралингвистикалық факторлар, сонымен қатар тілдік тұлға мен тіл арасындағы байланыстық үрдістер 
аясынан қарастырып, қатысымдық тұлғалардың басты табиғатын тануға жол салған. Тілдік тұлға мен 
қатысымдық тұлғаның арасындағы басты айырмашылықты саралай келе Ф.Оразбаева қатысымдық 
тұлғалар қатарын сөз, фразеологиялық тіркес,сөйлем және мәтін құрайтынына тоқталып, олардың 
әрқайсысының тілдік қатынастағы өзіндік ерекшеліктерін дәлелдеп көрсетеді. Қатысымдық тұлғалардың 
ішіндегі ең маңызды басқаларға ұйытқы болатын тұлға – сөз деп таниды. Ғалымның осы ойын нақтылы 
мысалмен дәлелдеп көрсек: Саптама мен тиін ішікті әлі тастамаған Абай бұл үйде тоңазитын емес. 
Биылғы көктемде алғаш рет киіз үйге қонғалы отырғаны осы. Мұнда бір жеңіл салқындық,кең тыныс 
бар. Көктемдегі киіз үй Абайға әрқашан таңсық болатын (М.Әуезов «Абай жолы») 
Берілген сөйлемдегі киіз үй лексемасының тілдік қарым-қатынасқа түспей тұрғандағы мағынасы – 
баспана атауы. Ал оның контексте, қатысымда білдіретін мағынасы – «таңсықтық», «ерекше 
қызығушылық». 
Сөз сөйлеу тілінде бүтін бірліктің – айтылымның бірлігі бола отырып, сол арқылы мәтіннің, 
диалогтың құраушы бөліктерінің бірі бола алады. Айтылым құрамында сөз өзінің міндетті жалпылық 
қасиетін жоғалтып, айтылым білдіретін нақтылы жеке заттың бейнесі ретінде көрініс табады. Сөйтіп, тіл 
– 
таңбалар мен мағыналардың ұрпақтан ұрпаққа беріліп отыратын тұрақты жүйесі. Демек, сөздің сөз 
ретіндегі қолданыстағы мағынасы оның мәтін ішіндегі атқарып тұрған қызметіне, жұмсалып тұрған 
мақсатына, таңдап алынып тұрған реңкіне тәуелді. 
Келесі қатысымдық тұлға – сөйлем. Сөйлем – тілдік қарым-қатынастың жүзеге асуында өзіндік орны 
бар қатысымдық тұлға. Бұл қатысымдық тұлға арқылы адамдар бір-бірімен пікір алысып, ой бөлісе 
алады. Сондай-ақ сөйлем басқа да қатысымдық тұлғалармен тікелей байланыста, ең әуелі мәтіннің негізгі 
құраушы элементтерінің бірі болып табылады. 
Тілдік қарым-қатынаста маңызды орын алатын қатысымдық тұлға – тұрақты тіркестер жайлы ғалым 
Ф.Оразбаеваның ойы ғалым Г.Смағұловада өз жалғасын былайша табады: «Тіл білімінде тілдік 
единицаның бізге белгілі түрлерінен басқа (фонетикалық, лексикалық, синтаксистік) мәтін мен сөйлемге 
қатысты коммуникативтік единица бар. Осы коммуникативтік единица арқылы сөйлеуші мен тыңдаушы 
байланысы анықталады, тілдік қарым-қатынас және образдың қабылдануы жүзеге асырылады. Тілдік 
единицадағы жалпылама ұғым, коммуникативтік единицалардың көмегімен нақтылы ұғым мен ойды 
жеткізуі арқылы тұтас мазмұндық қасиетке ие болады. Мұның ішінде фразеологизмдердің атқаратын рөлі 
ерекше. Мәтіндегі сөз, сөз тіркестерімен қатар фразеологиялық тұлғалар да коммуникативтік 
единицалардың негізін құрайды. Сөйлемдегі тұтас мазмұндық қасиет образды тұрақты тіркестер арқылы 
әрі олардың мағыналас түрлерінің коммуникациялық единицалардың қызметімен нақтыланады». [3].
Тілдік қарым-қатынастағы ерекше орын алатын қатысымдық тұлғалардың бірі – мәтін. 
Ф.Ш.Оразбаева: «Мәтін – ойлау, хабарлау, баяндау, қабылдау, пайымдау құбылыстарымен байланысты, 
адамдар арасындағы тілдік қатынастың іске асуына негіз болатын қатысымдық жүйелі тұлға», - деп атап 
көрсетеді. [2]. 
Ал бірқатар лингвистер мәтінмен қатарконтекст терминін қолданады. Контекст – латынның «қосылу, 
байланысу» деген мағынадағы сөзі, тілдік тұлғалардың мағынасын айқындайтын сөздік орта. 
Зерттеуші Х. Нұрмұхановтың айтуынша: сөздің мағынасы, сыр-сипаты ойды жарыққа шығарудағы 
қызметі, алдымен оның қолданылуына байланысты танылады. Ал бұл үшін оған лайықты өріс-орта керек, 
сонда ғана ол потенциалды мүмкіндікке сай қызмет ете алады. Міне мұндай өріс-ортаның аты – контекст. 
Контекст – мағынаны не мазмұнды дұрыс түсінуге мүмкіндік беретін сөз жұбынан бастап бір немесе 
бірнеше сөйлем, не тұтас абзац, период, шығарма мәтініне байланысты қолданылатын термин. [4]. 
Ал М. Оразов контекстің маңызын былайша түсіндіреді: «контекстің қызметі сөз мағынасын 
тиянақтау, көп мағыналы сөздің бір мағынада қолданылуына жағдай жасаса, сөздердің тілдік 
системадағы орны сөздердің дұрыс қолданылуына ( сөйлеушінің не жазушының мақсатына байланысты) 

171 
мүмкіндік жасайды». [5]. Контест ұғымы жайлы ғалым Ж.Жакуповтың төмендегі пікірлеріне назар 
аудармасқа болмайды.: ... Контекст тілдік единицалардың құрылымдық мағынасын айқындауға тиіс. 
Оның қызметі – қарым-қатынасқа қажетті, тілден тыс ақпаратты бейнелеу мен жеткізуге қажетті 
мағынаны актуалдандыру, мәндендіру, қарым-қатынасқа түсіру, іске қосу. Контекст қарым-қатынастың 
ерекше құбылысы ретінде тілдік құралдар мен сөйлеу құралдарын біріктіреді, олардың қолданылуы мен 
бейнеленуін қамтамасыз етеді. Контекске осы тұрғыдан келу мынадай маңызды құбылыстарды 
айқындауға жол ашады: контексте әсер ететін бірліктер, контекст құрылымы мен тілдік единицалардың 
қатынасы, лексика-семантикалық және семантика-синтаксистік контекстер, единицаларды қодану мен 
түзу контексі және тілден тыс ақпараттарды жеткізу контексі. Сонымен қатар ғалым тілдік единица мен 
контекстің байланысын былайша түсіндіреді: тіл единицасы контекске түсіп, оның бөлігіне айналады да 
контекст элементі ретінде оның басқа да элементтерімен бірге тілдік жүйені іске асырып, нақты ойды 
жеткізеді, яғни тілдік единицалармен контекст өзара тығыз байланыста болады. Контексте бұрын бар 
единицалар мен оның мағынасы қызметке кірістіріледі, сондай-ақ жаңа единица, жаңа мағына пайда 
болуы мүмкін», - дей келе контекске мынадай анықтама береді: контекст деп мәнге ие болу арқылы тілдің 
барлық деңгейіне тән единицалардың мағына, мазмұнын жүзеге асатын бірлік орта, аяны айтуға болады. 
Контекст тілдік единицалардың мағынасын жүзеге асырудың және туындатудың шарты ғана емес, ол 
нақты ой мен тілден тыс ақпаратты бейнелеу мен жеткізудің құралы. Сондықтан контексті 
коммуникативтік единица ретінде таныған жөн»,- деп тұжырым жасайды. [6] 
Демек, мәтін және контекст - әртүрлі ұғым болғанымен, қатысымдық тұлғаларды қарастыру 
барысында бір түсінік, бір зерттеу нысаны ретінде танылатын ұғымдар. Әртүрлі ұғымдар болғанның 
өзінде табиғаты жағынан қатысымдық тұлғалардың қасиеттерін бірі екіншісі ашып отыратын тілдік 
нысан. Екеуі де мәтіндік аяда ұғынылатын, тіпті ең кіші тілдік бірлік ретінде сөйлем, сөз тіркесі аясында 
қабылданатын қатысымдық тұлғалар ретінде таныла алады. 
Сонымен, сөз, сөйлем, фразеологиялық тіркестер, мәтін өзара бірлікте келіп, тілдің барлық 
коммуникативтік қызметін ортақтаса атқаратын тілдік бірліктер. Қатысымдық тұлғалар арқылы адамдар 
қарым-қатынасы жүзеге асып, өзара түсінісіп, пікірлесе алады. Қатысымдық тұлғалар арқылы баяншы 
мен қабылдаушы пікірі анықталады, тілдік қарым-қатынас және оның қабылдануы жүзеге асырылады. 
Мағынадағы жалпылама ұғым қатысымдық тұлғалардың қатысымдық тұлғалардың көмегімен, нақтылы 
ұғыммен ойды жеткізуі арқылы тұтас мазмұндық қасиетке ие болады. 
Ғалым Ф.Ш.Оразбаеваның тіл біліміне қосқан үлесі бір мақаланың аясына сыюы мүмкін емес. 
Сондықтан да негізгі үлкен екі мәселеге ғана тоқталып өттік. Ф.Ш.Оразбаева қазақ тіл білімінде «Тілдік 
қатынас» саласын қалыптастырып, теориялық негізін салды. Басты ұғымдарын, терминдерін біріздендіріп 
жүйеге түсірді. Осылайша қазақ тіл білімінің жаңаша сипатта зерттелуіне ықпал етуде. 

жүктеу/скачать 4.33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: