13
ұғым көрініп тұру керек” деген А.Байтұрсынұлының үлгісін берік ұстанғаны көрінеді. Басқаша айтқанда,
атау анықтама-аудармасыз-ақ оқырманға түсінікті болу керек.
Проф. Ф.Оразбаева шет тілдерін үйренудің әлемдік үлгісі мен еуропалық стандарт негізінде қазақ
тілін өзге ұлт өкілдеріне оқытудың оқу-әдістемелік кешенін жасауға белсене араласып келеді. Проф.
Ф.Оразбаева ұсынған әдістемелік кешен қазақ тілін бірнеше деңгейде меңгеру мен бағалау жүйесін
қамтиды. Әдістемелік кешен құрамында қазақ тілінің оқулығы (оқу кітабы), әдістемелік нұсқау, бақылау
тестері, жаттығулар жинағы қарапайым және негізгі деңгейлерге жіктеліп, әр деңгейге лайық лексика-
грамматикалық минимум ұсынылып отыр. Лексика-грамматикалық минимум ұсынудың да үлкен мәні
бар. Тіл үйренушілердің
дайындық деңгейі, жас шамасы, кәсібіне лайық аса зәру сөздер мен сөз
оралымдары алдымен қамтылу керек. Мұның өзі тіл үйренушілердің қазақ тіліне деген ынтасын
арттырады, тіл үйрену жеңіл және нәтижелі болады. Ғалым-әдіскер салған сара жол бос сүрлеу болып
қалып жатқан жоқ, әріптестері мен шәкірттеріне бағдар-сілтеме болып отыр.
Ендеше ғалым-әдіскер салған ізбен фонетикаға енген терминдер мен әдістемелік жаңалықтарымызды
атай кетейік: ғалымның мерейтойына жасаған ШАШУЫМЫЗ болсын.
Қазақы термин-атауларға аса мұқтаж болып отырған тіл білімінің саласы фонетика болып табылады.
Өйткені талданым атаулардың бәрі дерлік орыс үлгісіндегі терминдер болып табылады.
А.Байтұрсынұлынан мұра болып қалған орнықты атаулардан кейін тың қазақы атаулар қосыла қоймады.
Жол-жөнекей атай кетейік, «атау» дегенді Т.Шонанұлы «аталым» деп те пайдаланған екен.
Ендеше
проф.Ф.Оразбаеваның еңбегі терминжасам үрдісінің тарихи жалғасы болып табылады. Етістік үлгідегі
атау-терминдерді заттекті қалыпқа түсіру қолға алынғалы бері
жасалым, естілім, үндесім, үйлесім тәрізді
тың фонетикалық терминқұрам зерттелім амалдарына айналып жатыр.
Мысалы,
-
үндесім –
созвучие (сингармонизм)
үндесім дыбыс –
сингармонический звук
үндесім дауысты –
сингармонический гласный
үндесім дауыссыз –
сингармонический согласный
-
үйлесім дыбыс –
ассимилятивный звук
үйлесім дауысты –
ассимилятивный гласный
үйлесім дауыссыз –
ассимилятивный согласный
айтылым –
орфоэпия, пройзношение
айтылым сөздік –
орфоэпический словарь
айырым – дифференциальный
айырым белгі –
дифференциальный признак
әуентаным − интонология
қазақ әуентанымы –
казахская интонология
жуысым −
щелинность
босжуысым –
ненапряженная щелинность
босаңжуысым – полунапряженная щелинность
аттасым –омоним
көптесім – полисемия (многозначность)
мәндесім – синоним
созылым – длительность, долгота
созылым белгі – признак долготы
сөйленім– речь
сөйлесім – диалог
талданым – анализ
таным (түйсінім) – восприятие
дәмтаным – вкусовое восприятие
үнтаным – слуховое (перцептивное) восприятие
көзтаным – зрительное восприятие
көкіректаным – интуиция
қолтаным – тактильное восприятие
пішінтаным – восприятие образов
түстаным – цветовое восприятие
Қазіргі кездегі оқулықтар да, әдістеме де, мұғалім де қазақ тілін ана тілі ретінде үйретуге икемделіп
дайындалған. Себебі мұғалімдер дайындайтын оқу орындары қазақ тілін тек ана тілі ретінде оқытатын
мұғалімдер дайындап келеді. Сондықтан олар оқу сыныбына (аудиториясына) келеді де грамматиканы
14
жаттатудан бастайды. Айналып келгенде бала ережені біліп-ақ тұр, бірақ сөйлеуге дәрмен жоқ.
Оқытушының да, оқушының да қыруар еңбегі тіл үйрету мен тіл үйренуге емес, грамматиканы жаттату
мен жаттауға босқа сарп болуда. Ал бізге болса, қазақ тілін «екінші» (ана тілі емес) тіл ретінде үйрететін
оқу-құралдары, әдістеме мен мұғалімдер керек. Ендеше әрекеттің басы қазақ тілін грамматикасыз
оқытатын оқулықтар, әдістемелер мен мұғалімдер дайындау болу керек.
Алдымен қазақ тілін игерудің деңгейлерінің басын ашып алу керек. Осы орайда қазақ тілін игерудің
(білудің) төрт деңгейін ұсынамыз.
Бірінші,
ауызекі-тұрмыс тілі (разговорно-бытовая речь) яғни бала отбасында,
ауыл арасында
достарымен, көрші-қолаңмен (ересектер – жұмыста әріптестерімен) күнделікті тұрмыс мұқтажын өтей
алатындай дәрежеде еркін сөйлей алады. Бұл балалар үшін бар болғаны төрт жағдаят: сабақ (күнде
сабаққа барады, үйде сабақ дайындайды), тамақ (күнде үш-төрт мезгіл тамақ ішеді), киім (мектепке
барарда киінеді, келген соң киім ауыстырады, жатарда-тұрарда киініп-шешінеді), ойын (баланың уақыты
болса да ойнайды, болмаса да ойнайды). Олар – баланың алдынан күнделікті әлденеше рет оралып
кездесіп отыратын, етене таныс жайлар. Балаға етене таныс және күнделікті зәру әңгімелер болғандықтан
есіне тез сақтайды, сол жағдаяттарға орай пайдаланып дағдыланады. Ендеше күнделікті
өткен сабақ
өзінен-өзі пысықталып, қайталанып отырады. Күрделі және ойтекті (абстракт) мәтіндер болмауға тиіс.
Достарыңызбен бөлісу: