Оқулық Жалпы редакциясын басқарған профессор Т. М. Досаев

335 
Қаралып отырған бездердің шығаратын түтіктері болмайды және гормондары 
тікелей қанға түседі. Бұл бездер омыртқалыларда нерв жүйесінің қызметімен біргіп 
жұмыс жасайды, содан ішкі секреция ағзалары деп аталады. 
Адамдарда эндокринді бездерге келесілер жатады: қалқанша без, қалқанша маңы безі, 
гипофиз, томпақ дене, айрыша без, бүйрек үсті бездері және кейбір түзілістер. Бұлардың 
бәрі эволюция ағымында әр түрлі уақытта организмнің әр жерінде және бірнеше 
құрымлардан пайда болған. Осыларға байланысты ағзалардың орналасуы, көлемдері, 
пішіндері, құрылысы және қызметтері де сан алуан. 
Қалқанша безі. 
Қалқанша без (glandula thyroidea) төменгі сатылы хордалыларда түтігі бар без 
ретінде қызмет етеді. Омыртқалыларда, адамдарда, бұл без эндокринді безге айналады 
(желбезек аппаратының туындысынан дамиды). Адамдарда қалқанша без эндокринді 
бездер ішіндегі ең ірісі , оның салмағы ересек адамдарда - 30-60 гр. Ол мойынның 
алдыңғы аймағында кеңірдек пен көмейдің жоғарғы бөлігінің алдыңғы-латеральді бетінде 
орналасқан. Бір – бірімен қылқа (isthmus gl.thyroidea) арқылы қосылған, оң және сол 
бөліктерден (lobus dexter et sinister) тұрады. 30% шамасында қылтадан жоғары қарай 
пирамида тәрізді өсінді шығады (қалқан-тіл түтігінің қалдығы). Безді алдынан тері, тіл 
асты сүйегінің астындағы бұлшықеттер, бездің фиброзды қапшығы (capsula fibrosa) және 
кеңірдек пен көмейге бекитін мойын іші шандыры жабады. Қалқанша бездің әр үлесінің 
артқы беті жалпы ұйқы артериясына, жұтқыншақтың төменгі және өңештің жоғарғы 
бөліктеріне жанасқан. Өңешпен кеңірдек арасындағы жүлге арқылы төменгі көмей нерві 
өтеді. 
Қызметі. Қалқанша без организмде өте маңызды роль атқарады. Оның гормоны 
(тироксин, трийодтиронин) қанға түсіп, зат алмасуды, өсуді және тіндердің дамуын 
реттейді, сонымен қатар басқа эндокринді бездердің (әсіресе, гипофиз және жыныс 
бездері) қызметімен, нерв жүйесінің құрылымдарымен және басқалармен өзара тығыз 
байланыста болады. Қалқанша  бездің қызметінің нашарлауы (гипофункция) шырышты 
қабықтың қабынуын және ақыл-ес жетіспеушілігінің кейбір белгілерін тудырады, ал 
қызметінің ұлғаюы (гиперфункция) базед ауруына шалдықтырады.
Бастапқы эмбриогенез сатысында қалқанша без тілдің сыңар төмпешігінің артында 
орналасқан бірінші желбезек қалтасының эпителийінің өсіндісінен дамиды және біраз 
уақыт қалқан-тіл түтігі арқылы ауыз қуысымен қатынасады. Эмбриогенездің төртінші 
аптасының аяғында бұл түтік бітеліп, кейіннен эндокринді без болып дамиды. 

336 

жүктеу/скачать 2.15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: