А. М. Саидов, Н. Д. Жангабылова, Б. Аманжол

63 
Материалдық эксперимент. Бұл эксперимент барысында идеалды зерттеу 
объектілері емес, материалдық заттар қолданылады. Материалдық эксперимент 
пен ақыл-ойдың басты айырмашылығы-нақты эксперимент сананың сыртқы 
әлеммен объективті материалдық байланысының нысаны болып табылады, ал 
ойлау эксперименті субъектінің теориялық қызметінің нақты формасы болып 
табылады. 
Ойлау экспериментінің шындықпен ұқсастығы нақты экспериментті іс 
жүзінде жасамас бұрын алдымен адам ойлау және жоспарлау процесінде 
ақылмен 
жүргізетіндігімен 
анықталады. 
Сондықтан, 
кӛбінесе 
ойлау 
эксперименті белгілі бір мағынада оған дейін нақты эксперименттің идеалды 
жоспары ретінде әрекет етеді. 
Модельдік эксперимент. Эксперименттің бұл түрі, классикалықтан 
айырмашылығы, зерттелетін объектінің моделімен айналысады. Модель тек 
зерттеу объектісін ғана емес, сонымен бірге белгілі бір объектіні зерттейтін 
жағдайларды алмастыратын эксперименттік қондырғының бӛлігі болып 
табылады. 
Энергетикалық эксперимент зерттеу объектісіне әртүрлі энергия 
түрлерінің (механикалық, жылу, электромагниттік және т.б.) әсерін зерттеу үшін 
қолданылады. Эксперименттің бұл түрі жаратылыстану ғылымдарында кең 
таралған. 
Бір факторлы эксперимент: 
- айрықша маңызды факторларды бӛлу; 
- зерттеушіні қызықтыратын факторлардың кезектесіп түрленуі; 
- кедергі факторларын тұрақтандыру. 
Кӛп факторлы эксперименттің мәні барлық айнымалылар бірден 
ӛзгереді және әр әсер осы эксперименттер сериясында жүргізілген барлық 
эксперименттердің нәтижелері бойынша бағаланады. 
Пассивті эксперимент жүргізу кезінде объектіні оның жұмыс істеуіне 
жасанды араласусыз бақылау нәтижесінде тек таңдалған кӛрсеткіштерді 
(айнымалыларды, параметрлерді) ӛлшеу кӛзделеді. Мысалы, бақылау: жалпы 
аурулардың санын немесе қандай да бір белгілі бір ауруды; кӛлік 
ағындарының 
қарқындылығын, 
құрамын, 
қозғалыс 
жылдамдығын, 
адамдардың белгілі бір тобының жұмыс қабілеттілігін; жол-кӛлік 
оқиғаларының санын және т. б. 
Белсенді эксперимент арнайы кіріс сигналдарын (факторларды) таңдаумен 
байланысты және зерттелетін жүйенің кіруі мен шығуын бақылайды. 
Технологиялық эксперимент технологиялық процестің элементтерін (ӛнім, 
жабдық, қызметкерлердің қызметі және т.б.) немесе жалпы процесті зерделеуге 
бағытталған. 
Эксперименттік зерттеулердің ерекше түрі - есептеу эксперименті. 
Есептеу эксперименті математикалық модельдерді қолдануда техникалық 
база ретінде қолданбалы математика мен электронды компьютерлерді қолдануға 
негізделген зерттеу әдістемесі мен технологиясы деп аталады. Ол әртүрлі 
эксперименттік жағдайларда кӛрінетін объектінің қасиеттерін кӛрсете алатын 

64 
арнайы математикалық құрылымның кӛмегімен қалыптасатын зерттелетін 
объектілердің математикалық модельдерін құруға негізделген. 
Бірақ бұл математикалық құрылымдар кейбір жағдайларда модельдерге 
айналады: 
- құрылым элементтеріне физикалық түсінік берілген кезде; 
-математикалық 
құрылым 
параметрлері 
мен 
объектінің 
эксперименталды анықталған қасиеттері арасындағы қатынасты орнатқан 
кезде; 
- модель мен модельдің кейбір элементтерінің сипаттамалары тұтастай 
алғанда объектінің қасиеттеріне сәйкес келеді. 
Математикалық құрылымдар зерттелетін объектінің моделі болып 
табылады және математикалық, яғни символдық немесе символдық түрде 
табиғатта объективті тәуелділіктер, байланыстар мен заңдылықтарды 
кӛрсетеді. 
Әрдайым дерлік математикалық модель немесе оның бӛлігі тиісті 
түсіндірмелермен, мысалы, диаграммалармен, графиктермен, сызбалармен 
және т.б. кӛрнекі элементтермен біріктірілуі мүмкін. 
Әрбір есептеу эксперименті есептеу математикасының әдістеріне 
негізделген 
мате-матикалық 
модельге 
негізделген. 
Электрондық 
компьютерлердің қарқынды дамуымен қатар кӛптеген бӛлімдерден тұратын 
заманауи Есептеу математикасы да дамуда. Мысалы, жақында дискретті 
талдау пайда болды, бұл кез-келген сандық нәтижені тек арифметикалық 
және логикалық әрекеттер арқылы алуға мүмкіндік береді. Мұнда 
математиканың міндеті арифметикалық амалдар тізбегі, яғни шешім 
алгоритмі түрінде шешімдерді ұсынуға дейін азаяды. 
Есептеу экспериментінің теориясы мен тәжірибесі есептеу матика 
әдістерін математикалық модельдеу негізінде құрылды. 
Есептеу экспериментінің технологиялық циклі бірнеше кезеңге 
бӛлінеді. 
1. Зерттелетін объект үшін физикалық модель жасалады. Қарастырылып 
отырған құбылыста ол барлық қолданыстағы факторлардың негізгі және 
қайталама болып бӛлінуін белгілейді. Зерттеудің осы кезеңіндегі соңғысы 
алынып тасталады. Сонымен қатар, модельдің қолданылуына болжамдар мен 
шарттар, сондай-ақ алынған нәтижелер әділ болатын шекаралар 
тұжырымдалады. Жаратылыстанудың немесе техниканың осы саласын жақсы 
білетін мамандар, сондай-ақ математикалық есепті шешуге мүмкіндік беретін 
математиктер математикалық модель жасайды. Модель математикалық 
тұрғыдан дифференциалдық немесе интегродифференциалды теңдеулер 
түрінде жазылады. 
2. Тұжырымдалған математикалық есепті есептеу әдісі әзірленуде. Бұл 
есеп есептеулер жүргізілуі керек алгебралық формулалардың жиынтығы, 
сондай-ақ осы формулаларды қолдану реттілігін кӛрсететін шарттар түрінде 
ұсынылады. Мұндай формулалар мен шарттардың жиынтығы есептеу 
алгоритмі деп аталады. 

65 
Есептеу эксперименті кӛп бағытты сипатқа ие, ӛйткені тапсырмаларды 
шешу кӛбінесе кӛптеген кіріс параметрлеріне байланысты болады. Дегенмен, 
есептеу экспериментіндегі әрбір нақты есептеу барлық параметрлердің 
белгіленген мәндерімен жүзеге асырылады. Есептеу экспериментінің 
нәтижесінде параметрлердің оңтайлы жиынтығын анықтау міндеті жиі 
қойылады. Оңтайлы орнатуды құру кезінде сіз тек кейбір параметрлердің 
мәнімен 
ерекшеленетін 
мәселенің 
бірдей 
нұсқаларының 
кӛптеген 
есептеулерін жүргізуіңіз керек. Сондықтан есептеу экспериментін 
ұйымдастырған кезде эксперимент жүргізуші тиімді сандық әдістерді 
қолдануы керек. 
- Мәселені шешудің алгоритмі мен бағдарламасы әзірленеді. 
- Бағдарламада есептеулер жүргізу кезінде нәтиже кейбір сандық 
ақпарат түрінде алынады, оны кейін шешу керек. Есептеу экспериментінде 
ақпараттың дәлдігі оған негізделген модельдің сенімділігімен, бағдарламалар 
мен алгоритмдердің дұрыстығымен анықталады, ол үшін әдетте алдын-ала 
"сынақ" сынақтары ӛткізіледі. 
- Есептеу нәтижелерін ӛңдеу, оларды талдау және қорытындылар. Бұл 
кезеңде математикалық модельді нақтылау қажет болуы мүмкін, яғни оны 
жеңілдету немесе қиындату; қажетті ақпаратты қарапайым түрде алуға 
мүмкіндік беретін жеңілдетілген инженерлік шешімдер мен формулаларды 
құру бойынша ұсыныстар пайда болады. 
Егер табиғи эксперименттер жүргізу және физикалық модель құру 
мүмкін болмаса немесе тым қымбат болса, есептеу эксперименті ерекше 
мәнге ие болады. 
Есептеу экспериментінің мысалы адамның қоршаған ортаға қазіргі 
заманғы әсерінің ауқымын зерттеу болуы мүмкін. Мысалы, жер бетіндегі 
климаттық жағдайлардың ӛзгеруі атмосферада, мұхитта және жер бетінде 
болатын физикалық процестердің ӛте күрделі ӛзара әрекеттесуінің нәтижесі 
болып табылады. Сондықтан Климаттық жүйені барлық осы ӛзара 
әрекеттесулерді ескеруі керек тиісті математикалық модель арқылы зерттеуге 
болады. Климаттық жүйенің ауқымы ӛте үлкен, тіпті бір аймақта эксперимент 
ӛте қымбат. Алайда, жаһандық климаттық эксперимент әлі де мүмкін, бірақ 
толық емес, бірақ нақты Климаттық жүйені емес, оның математикалық 
моделін зерттейтін есептеу. 
Ғылым мен техникада кӛптеген салалар белгілі, оларда күрделі 
жүйелерді зерттеу кезінде сандық эксперимент мүмкін болады [3]. 
Қорытындылай келе, эксперименттің кез-келген түрін жүргізу үшін сізге 
қажет: 
- тексеруге жататын гипотезаны тұжырымдау; 
- эксперименттік жұмыс бағдарламаларын құру; 
- зерттеу объектісіне араласудың тәсілдері мен әдістерін анықтау; 
- эксперименттік жұмыстар рәсімін жүзеге асыру үшін жағдай жасауды 
қамтамасыз ету; 
- эксперимент барысы мен нәтижелерін тіркеу жолдары мен тәсілдерін 

66 
әзірлеу; 
- эксперимент құралдарын дайындау (модельдер, қондырғылар, 
аспаптар және т. б.); 
- экспериментті қажетті қызмет кӛрсету қызметкерлерімен қамтамасыз 
ету. 

жүктеу/скачать 1.25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: